Tíminn - 24.09.1970, Qupperneq 8

8
TIMINN
FIMMTUDAGUR 24 sep'.cr.iber 13.
List er skipulag
Greinarkorn um Gogol
Sumra skáldverka má nióta
án þess, áð æviatriði höfunda
séu mönnum kunn, önnur verða
því aðeins fyllilega eða rétti-
lega metin, að hliðsjón sé höfð
af sérkennum höfundanna, lund
arfari, lífsskoðunum og sálar-
stríði. Gogol fyllir flokk hinna
síðarnefndu.
Snemma á skólaárunum komu
hæfileikar Nikolás Vissili-
évitsh Gogols í ljós. Hann þótti
t.d. afbragðs leikari og einstök
eftirherma. Þegar á unglings-
árunum vaknaði hjá honum
tilhneiging til að spotta náung-
enn og skopstæla. Þessi til-
hneiging hans var ef til vill
sprottin af sterkri vanmeta-
kennd, þessari hvimleiðu
fylgju, sem átti eftir að magn-
ast með árunum óg fylgja hon-
um alla leið til grafar.
í samskiptum sínum við ann
að fólk ]ék hann alla tíð varn-
arleik hörundsárra háðfugla,
leik, sem einkenndist af snilld-
arlegum brögðum, naprasta
háði og græskufullum glósum.
Athyglisgáfa hans vár vökul og
bráðskörp. Fáir munu vera jafn
skyggnir og Gogol á broslega
þætti og grófskoplega bresti
í mannlegu eðli.
Það er ofmælt að segja, að
Gogol hafi fundið hjá sér ómót-
stæðilega köllun til að helga sig
ritstörfum, vegna þess að aðal-
ástæðan til þess að hann fór
að skrifa var sú að drepa tím-
ann og sigrast á fífsleiða og
sálarkvöl. Á einum stað gerir
Gogol eftirfarandi játningu:
„Orsökin fyrir glensi mínu ng
gamni í fyrstu verkum mínum
var sprottin af knýjandi þörf.
Ég átti vanda fyrir óskiljanleg
um þunglyndisköstum. Til þess
að sigrast á þeim þá ímyndaði
ég mér það fyndnasta, sem mér
gat dottjð í hug. Ég skapaði
akrýtið fólk, sem rataði í eins
furðulega skringileg ævintýr og
hugsazt gat“.
Arið 1831 gerist Gogol sögu-
kennari við kvennaskóla og
flytur jafnframt fyrirlestra
tun sögu miðalda við háskólann
í Pétursborg. Þar hlandaði hann
geði við menntamenn og lista-
menn eins og t. d. frú Smirnoff
og skáldið Júkovskí. Sú fyrr-
nefnda taldi í hann kjark og
kom honum til þroska, en ómet
anlegust voru þrátt fyrir það
kynni hans af Púshkin, sem
reyndist honum slík andleg
stoð og stytta að til fádæma
verður að teljast. Vinátta þess-
ara stórskálda var fölskvalaus
og einlæg. Fyrirbæri, sem er
því miður alltof fátítt meða]
listamanna. Til marks um öðl-
ingseðli Púshkins og rausnai'-
skap má geta þess hér, að hann
lét Gogol í té bæði hugmynd-
ir og efni í leikrit og sögur
eins og t. d. Eftirlitsmanninn
og Dauðar sálir. svo einhver
verk hans séu nefnd'
Ein af fyrstu smásögum Go-
gols, sagan af ívan Fedoro-
vitsh Shponka og frænku hans
ber raunsæi höfundar og kímni
ótvírætt vitni, eða með öðrum
orðum eiginleikum þeim, sem
helzt einkenna Gogol á blóm-
legasta þroskaskeiði hans. Go
gol er ekki raunsær á sama
hátt og t. d. Dickens. Það er
því mjög hæpið að bera þá
saman, eins og svo oft hefur
verið gert. Gogol er bæði bit-
ur og sár. Dickens elur hins
vegar enga beiskju í brjósti.
Gogol er utan gátta við lífið
og stendur glottandi og star-
ir beiskjufullum augum á það.
Hann er eins og litið umkomu-
laust aðskotadýr mitt í dimm-
um frumskógi, þar sem stór
og hættuleg villidýr ráða ríkj-
um eða sitja jafnvel um líf
hans. Lögmál frumskógarins
eru honum lokuð bók. Hann
miklar fyrir sér hætturnar og
þykist sjá óvini, illa anda og
meira að segja satan sjálfan
hvarvetna í myrkviðinum. Það
er ekki ofmælt, að allt líf Go-
gols sé óslitið varnarstrið við
vægðarlausa fjendur og ofsækj
endur. Honum finnst hann
vera miskunnarlaust aðþrengd-
ur og ofsóttur og hann bít-
ur því frá sér sem bezt hann
getur.
Þar sem Gogol er tamt að
einblína á skuggahliðar lífs-
ins, eru þverbrestir í skapgerð
náungans kærkomnasta við-
fangsefni hans. Mannlýsingar
Gogols minna helzt á myndir
stórmeistara brezkra skopteikn
ara, Hogarth eða á Frakkann,
Daumier, eða jafnvel Spánverj
ann, Goya. Þessir listamenn eru
allir góðir og skarpskyggnir
gagnrýnendur, sem stilla som-
tíðarmönnum sínum nauðugum
viljugum fyrir framan spéspeg-
il, þar sem þeir sjá sjálfa sig
afmyndaða og afvopnaða í senn.
Þjóðfélagið er gagnlýst af vís-
indalegu vægðarleysi og hver
innvortis meinsemd grannskoð-
uð og gfhjúpuð. Sjúkdómsein-
kennin eru bókuð. Læknisráð
voru óspart gefin, en tómlega
tekið af sjúklingunum sjálf-
um. Þannig hefur það lengst-
um verið og verður áfram öll-
um til sjálfskapaðar bölvunar.
Khlestakov, aðalpersóunni í
Eftirlitsmanninum, vegnar yfir-
leitt betur í lífsbraáttunni en
filestum andlegum afkvæmum
Gogols. enda kann hann bæði
brögð og leiki, sem duga f
þeirri refskák, sem mönnum er
eiginleg í samskiptum. Khlesta-
kov er ekki aðeins bragðaref-
ur, heldur líka vindhani og fjár
hættuspilari í þokkabót eða í
einu orði sagt alhliða þorpari.
Efni leiksins er listilega óflók-
ið og einfalt. Það blæs að vísu
ekki byrlega fyrir Khlestakov
fyrst í stað, þar sem hann
dvelur aumur og auralaus i
óþekktri borg og eygir enga
leið út úr sínum vanda Hann
á ekki grænan túskilding í eigu
sinni, sá síðasti fór í fjárhættu-
spili, og reikningurinn á gisti-
húsinu er ógreiddur og hans
vegna má búast við heimsókn
lögreglunnar á hverri stundu og
getur það bakáð honum bæði
tafir og óþægindi Honum bregð
ur þvj í brún, þegar borgar-
stjórinn sjálfur birtist í dyr-
unum, en til allrar hamingju
reynist erindi hans annað en
Khlestákov hugði í fyrstu og
léttir honum ekki lítið við það
Áhöld eru um það hvor þeirra
Teikning eftir Gogal.
hefur hreinni samvizku, Khlesta
kov eða borgarstjórinn. Sá síð-
arnefndi hefur nefilega fengið
veður af því, að eftirlitsmað-
ur frá höfuðborginni sé kominn
til að endurskoða borgarreikn-
ingana og kanna fjárreiður
hennar til hlítar. Það fylgdi
líka sögunni, að til þess að
rannsóknin bæri tilætlaðan ár-
angur, ætti eftirlitsmaður þessi
að koma embætismönnunum í
opna skjöldu og gerði því ekki
boð á undan sér.
Borgarstiórinn er sannfærð-
ur úm, áð Khlestakov sé eng-
inn annar en þessi óvelkomni
gestur. eftirlitsmaðurinn
óþekkti, sem öllum skýtur
skelk í bringu. Mútur eru boðn
ar og þegnar með þögn og
þökkum. Khlestakov eru sýnd
mannvirki og minnisvarðar.
Dýrar veizlur eru haldnar hon-
um til heiðurs. Dekri borgar-
búa og smjaðri eru engin tak-
mörk sett, enda fer svo að lok-
um, að hann trúlofast dóttur
sjálfs borgarstjórans. Þjónninn,
sem er Khlestakov sjálfum klók
ari, bendir húsbónda sínum á
þau gamalreyndu sannindi, að
bezt sé að hætta hverjum leik
þá hæst hann fer. Hann kveð-
ur því unnustuna, borgarstjór
ann og aðra embættismenn með
uppgerðarsöknuði, skipar þjón-
inum að spenna hestinn fyrir
vagninn og Khlestakov stígur
upp í með vasana úttroðna af
peningum og þeir áka burt á
fleygiferð, enda ekki seinna
vænna., af því að nú birtist hinn
eini og sanni eftirlitsmaður í
öllum sínum ægilega myndug-
leik og á því endar leikurinn.
Efirlitsmaðurinn var frum-
sýndur 19. apríl 1836 í Péturs-
borg við frábærar undirtekt-
ir lærðra sem ólærðra. Sagt er,
að Nikulás I, Rússakeisari hafi
meira að segja ráðlagt ráðherr-
um sínum að sjá leikinn, ef
vera kynni, að einhver þeirra
væri nógu skynsamur til að
draga af honum lærdóm. Eftir-
farandi orð voru höfð eftir keis
aranum: „Engum er hlíft,, sízt
af öllu mér“.
Þótt hákarlinn sjálfur væri
ekki hörundsár, þá var það
meira en sagt verður um ýmsa
minni fiskana. Frjálslyndir um-
bótamenn fagna Því hins vegar
að flett sé ofan af vinnusvik-
um, slóðaskap, valdaníðslu, f jár
drætti eða í einu orði sagt al-
mennri siðspillingu embættis-
manna á æðri stöðum. Gogol
kom hér við svo auman blett.
að ekki leið á löngu unz ýms-
ir bitlingasjúkir náungar úr
embættismanraMíkunn-' fóru að
kveinka sér og það hástöfum.
Höfundinum voru ekki vand-
aðar Ikveðjurnar. Hann var
ýmist kallaður mannúðarlaus
níðhöggur, sem ástundaði bá
fögru iðju að reyna að grafa
undan máttarstoðum kdlsara-
dómsins eða ótíindur óþokki,
sem setti metnað sinn í það
eitt að steypa föðurlandi sínu
í glötun og viidi þar með allt
fagurt feigt.
Gogol kvaðst ekki áfellast
æðstu embættismenn rikisins
öðrum fremur, þó að bann
leyfði sér að fordæma dyggða-
leysi náungans og bágborið sið-
ferði. Gogol fannst hann vera
misskilinn, rægður og ofsóttur
af öllum. Ætlun hans var að
eigin sögn ekki önnur en sú
að færa heim sanninn um, að
Khlestakov blundi í brjósti
hvers manns og honum þótti
blöskranlegt til þess að vita,
að menn neituðu að viðurkenna
þessi augljósu sannindi fyrir
sjálfum sér.
Þótt nafn Gogols væri á
hvers manns vörum og Eftir-
litsmaðurinn nyti sívaxandi
vipsælda almennings, þá voru
þær honum hvorki gleðiefni
né hvatning til átaka við ný
verkefni, og það sem verst var.
þá jókst ekki sjálfstraust Go-
gols, sem honum var þó ekki
vanþörf á. Eftir því sem vin-
sældir hans verða almennari
eykst heift óvina hans að sama
skapi. Sennilega hafa honum
sárnað áfellisdómar þeirra, dóm
ar. sem voru reyndar á hæpn-
um rökum reistir, enda ekki
við öðru að búast, þar sem
andstæðingar hans flestir voru
ofstækisfullir og siðlausir bitl-
ingakálfar á beztu básunum
hjá keisaranum. Þeir þóttust
eiga Gogol grátt að gjalda og
gerðu því að honum slíkan að-
súg með níðskrifum og róg-
burði, að honum var ekki leng
ur vært í heimalandi sínu, að
honum sjálfum fannst.
Auðsætt er. að öndvegisverk
Gogols, Dauðar sálir, eru ann-
að og meira en ádeila á á þrælk
un landseta og átthagafjötra.
Það vakir síður fyrir Gogol að
benda á læknisráð við þjóðfé-
lagsmeinum. sem eru meira
eða minna tímabundin og tilvilj
unarkennd. heldur en hitt að
brjóta mannlegt eðli til mergi-
ar og tæta vægðarlaust í sund-
ur einstaka bætti þess. Gogol
gefur okkur ekki glæsilegan
vitnisburð, enda virðist niður-
staðan vera helzt sú, að við
séum iafnfjarri fulkomnun og
jörðin sólinni, svo auðvirðileg-
Framhald á 14. síðu.
Teikntng eftir Gogafi fyrJr EfMriOsmtnninn.