Morgunblaðið - 27.11.2005, Side 10

10 SUNNUDAGUR 27. NÓVEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
H
ún stendur á haus í
skjalasafni föður síns,
sem búið er að flokka og
merkja til afhendingar í
Þjóðarbókhlöðuna.
„Sjáðu þetta,“ segir hún,
„svona gæti ekki gerzt
nútildags“. Þetta er
mappa, merkt Einar Olgeirsson fimmtugur,
og í henni listar með nöfnum manna, sem gáfu
10 krónur til Þjóðviljans í tilefni afmælisins.
Hann pabbi geymdi ýmislegt. Ekki var til
siðs að fleygja neinu á hans tíð. Fólk átti lítið
og sumir ekki neitt. Bréf og kort voru gulls
ígildi. Ævaforn dagskrá að tónleikum í KB
Hallen í Kaupmannahöfn vorið 1948 þar sem
Marían Anderson söng leynist hér ásamt
stórri forsíðumynd af þessari glæsilegu konu.
Tónleikum sem faðir minn hafði sótt og oft
haft orð á. Aðdáun hans á þessari þeldökku,
fallegu konu, sem oft var bannað að syngja
vegna hörundslitar síns, varði æ síðan.
Gulnuð blöð með leiðréttingum Einars á
ritdómi hans sjálfs í tímaritinu Rétti um ann-
að bindi af greinum Sverris Kristjánssonar
sagnfræðings, sem Einar kallaði: Gimsteina
íslenskrar ritlistar.
Sólveig tínir mér fleira úr skjalasafni föður
síns. Þorsteinn Valdimarsson þýddi mikið fyr-
ir Einar Olgeirsson í tímaritið Rétt. Hér eru
handrit að þýðingum hans með hans hendi,
þar á meðal Promeþeifur eftir Goethe. „Hér
er líka fyrsta veizla forseta Íslands og konu
hans að Bessastöðum 22. janúar 1944. Pabbi
hefur fest nafnspjald bandarísks hershöfð-
ingja við kortið yfir borðaskipanina, en sá var
sessunautur Ólafs Thors og ég ímynda mér að
Ólafur hafi haft gaman af því að kynna þá
pabba!“ Þarna er líka hvatningarljóð Jóhann-
esar úr Kötlum í kosningabæklingi Sósíalista-
flokksins 1952 – Vorsókn íslenskrar alþýðu.
Og vegabréf Einars, eitt er úr ferð hans á veg-
um ríkisstjórnarinnar til Stokkhólms 1945 –
farkosturinn bandarísk herflugvél!
Stílabók eftir stílabók sem Einar hefur fært
eitt og annað inn í. Og svo framvegis. Og svo
framvegis. En svo rönkum við við okkur. Við
ætlum ekki að verja deginum í skjalaskoðun,
heldur tala um bókina, sem hún hefur skrifað
um föður sinn; Hugsjónaeldur – minningar
um Einar Olgeirsson.
„Það sem kveikti í mér að skrifa þessa bók
var sá aragrúi bréfa, sem ég fann að foreldr-
um mínum látnum. Pabbi lézt í febrúar 1993
og mamma í desember árið eftir. Þá sat ég
uppi með allar þessar bækur og öll þessi skjöl,
sem ég fór að sortera. Bréfin vörpuðu ljósi á
margt í bernsku verkalýðshreyfingarinnar og
sýndu líka að faðir minn var í miklu sambandi
við fólk af öllum stéttum, ekki sízt skáldin. Því
fleiri sem ég las þeim mun fleiri spurningar
vöknuðu og smám saman vaknaði áhugi minn
á því að gera þessu efni einhver skil.
Faðir minn var í Þýzkalandi frá 1921–24 og
þegar hann kom heim, fór hann beint norður,
en lenti svo á Vífilsstöðum og var þar sumarið
1926. Þá er hann ákveðinn í að gefa út Rétt,
sem hann ritstýrði í 60 ár, og stóð í bréfa-
skiptum við fjölda manns til að fá efni í tíma-
ritið. Ég held að menn hafi átt óskaplega erf-
itt með að neita honum.
Pabbi var mjög mikill bókmenntamaður.
Hann varð að hætta námi í Berlín í enskum og
þýzkum bókmenntum vegna peningaleysis,
en þar drakk hann í sig stórskáldin og tók By-
ron, Shelley og Heine sér að hjarta.“
Lítum nánar á kompurnar og litlu miðana
hans pabba. Hann skrifar hjá sér málsgreinar
sem honum þykja merkilegar; ljóð og ljóð-
línur; gagnrýni og umsagnir um hin ýmsu
bókmenntaverk. Vinnan á þessum litlu miðum
er með ólíkindum. Næstum hvert einasta orð
er skýrt og fallega skrifað með blekpenna.
Blekið hlýtur að hafa verið gott því enn er það
eins svart og skýrt eins og þegar það snerti
pappírinn. Ekki er Einar ætíð jafn hrifinn af
þessum skribentum og fellir stundum harða
dóma, einkum ef honum þykja rithöfundarnir
of borgaralegir.
„Þegar ég rakst á alla þessa hluti fór ég að
hugsa með mér: Ja hérna. Hvað get ég gert
við þetta? Og í hvert skipti sem ég kom heim
gluggaði ég í þessa pappíra. Og innra með
mér óx löngun til að gera manninum skil.
Kommúnistastimpillinn var svo svæsinn og er
reyndar enn að fólk sá og sér ekki enn föður
minn í réttu ljósi fyrir honum. Mig langaði að
sýna á honum fleiri hliðar. Ég fór að ljósrita
pappíra og taka með mér til Ástralíu og þar
byrjaði ég svo að skrifa bókina, eins langt frá
söguslóðum hennar og hægt er á byggðu bóli.
Þegar ég var komin í gang með skriftirnar
fór ég að fá áhuga á ættartölunni; fólkinu sem
faðir minn er kominn af. Þá rak ég mig á svo
margt, sem hann talaði aldrei um; hvernig
æska hans var. Mig langaði til þess að gera
skil þessum íslenzka veruleika, sem hann
spratt upp úr; fátæktinni og þessari hörðu
lífsbaráttu, sem gerir hann að þeim eldheita
kommúnista sem hann var.
Pabbi hans, afi minn, Olgeir Júlíusson,
barðist fyrir málstað verkamannsins og var
einn af stofnendum fyrsta verkamannafélags-
ins á Íslandi; Verkamannafélags Akureyrar
(hins eldra) og var kosinn í stjórn þess. Faðir
minn fékk efalaust að kenna á því sem elzti
sonur þessa verkalýðsforingja. Langafi pabba
var séra Páll Jónsson í Viðvík, sem orti marga
sálma, þar á meðal: Ó Jesú bróðir bezti. Séra
Páll missti þrjú börn sín í sömu vikunni úr
einhverri hálsveiki og varð að jarðsetja þau
sjálfur. Það er þessi harði veruleiki og þessi
breiða fjölskyldusaga sem mig langaði að
segja í bókinni. Mér fannst ég einhvern veg-
inn verða að skrifa um þetta. Þess vegna er
bókin mín bæði fjölskyldu- og stjórnmála-
saga.“
Um fjölskylduflæking og ljóðelsku
„Þegar foreldrar Einars, Sólveig Gísladótt-
ir Pálssonar og Olgeir kynnast og taka saman,
hefur hann komið undir sig fótunum, búinn að
fara til Noregs að læra bakaraiðn og stofna
bakarí á Akureyri. En hann er alltaf að ves-
enast í verkalýðsmálunum. Og pólitíkinni.
1908 er háð sú harðasta og orðljótasta kosn-
ingabarátta sem Íslandssagan kann að greina
frá, þegar kosið er um sambandslagauppkast-
ið. Skúli Thoroddsen var einn nefndarmanna
á móti uppkastinu og Olgeir var Skúlamaður.“
Nóttin var norðlensk og björt. Hvergi
kunni Olgeir betur við sig en á Akureyri. Hér
var framtíð hans og fjölskyldunnar.
Olgeir gekk hljóðlega upp stigann. Allir
voru í fastasvefni. Einar svaf fremst í rúminu
en fyrir ofan hann svaf litla Hildigunnur og
María lengst uppi í horninu. Olgeir hagræddi
sænginni yfir börnunum. Einn góðan veður-
dag myndi hann segja Einari litla frá því
hvernig fyrsta verkamannafélagið á Íslandi
varð til. Frá Skúla Thoroddsen, Þjóðviljanum
og frelsisbaráttunni. Strákurinn var greindur
og vildi óður og uppvægur heyra sögur. Hann
hafði meira að segja áhuga á Njálu – svona
ungur! Vonandi gæti hann komist til mennta
seinna meir. Gáfurnar voru fyrir hendi – svo
mikið var víst. Olgeir var býsna stoltur af
einkasyninum.
Olgeir féll í þungan svefn um leið og hann
lagði höfuðið á koddann.
Svefninn varð ekki langur. Olgeir rauk upp
með andfælum. Var einhver að kalla? Hann
hóstaði og blés. Herbergið var fullt af reyk.
Hann tók í öxlina á konu sinni. Hristi hana svo
hún vaknaði.
Þau ruku upp til handa og fóta. Vöktu börn-
in. Olgeir vakti stúlkurnar þrjár sem einnig
sváfu uppi á loftinu. Eldurinn var laus í kjall-
aranum og logaði glatt. Hitann frá honum
lagði upp stigann. Þau vöfðu telpurnar í teppi
og báru þær út í næsta hús. Einar litli greip
fötin sín og koddann. Skelfingin skein úr aug-
um barnsins. Voru þau öll að brenna inni eins
og í sögunni?...
Í bókinni vitnar Sólveig til bréfs frá Mar-
gréti Héðinsdóttur, en móðir hennar ólst upp
á Akureyri hjá móður Olgeirs. Segir Margrét
að móðir hennar hafi sagt sér að kveikt hafi
verið í bakaríinu.
...Ber okkur Margréti saman um þetta.
Ekki man ég til þess að faðir minn hafi talað
um brunann. Hins vegar man ég vel að Sol-
veig amma, systurnar, bæði Hildigunnur og
María, töldu víst að kveikt hefði verið í.
Þegar ég dvaldi á Akureyri um aldamótin
síðustu og kom inn á mörg myndarleg heimili
þá hafði ein húsfreyjan hiklaust orð á því að
það hefðu verið tveir menn að verki.
„Húsið eyðilagðist svo mikið að þar varð
hvorki bakað né búið meir. Olgeir varð gjald-
þrota og fjölskyldan tvístraðist.
Pabbi fór 6 ára að Hraunum í Fljótum,
amma fór með yngsta barnið austur á firði til
bróður síns, eldri systirin fór til vandalausra
og afi varð einn eftir á Akureyri og fór að
vinna hjá öðrum. Það varð honum huggun,
þótt lítil væri miðað við aðstæður, að and-
stæðingar uppkastsins unnu kosningarnar.
Eftir brunann tók við flækingur á fjölskyld-
unni, þar til Olgeir fékk vinnu í Hafnarfirði,
þar sem fjölskyldan kom aftur saman. Þessi
æskuár föður míns voru mikil vinna og settu
sitt mark á hann og hans skoðanir. Olgeir afi
hafði vanizt því í foreldrahúsum að heyra Ís-
lendingasögurnar lesnar og hann hélt þeim
sið á sínu heimili. Þegar pabbi var að vinna
sem drengur í Hafnarfirði, þar sem hann vann
í fiski og bar út Moggann og Vísi, keypti hann
sér smám saman Íslendingasögurnar 11 ára
gamall. Eitthvað mun hafa vantað upp á en
kaupmaðurinn gaf þessum áhugasama strák
það eftir. Ég man hvað hann var alltaf stoltur,
þegar hann sýndi okkur systkinunum og síðar
barnabörnunum þessar bækur. Og ekki
sveikst hann um að lesa úr þeim fyrir okkur!
Ég sagði áðan, að pabbi hefði tekið mikið
eftir Páli Jónssyni langafa sínum. Önnur
manneskja sem varð honum rík fyrirmynd
var amma hans í föðurætt; María Flóvents-
dóttir í Barði, sem var efst í brekkunni á Ak-
ureyri.
Kíkt undir komma
Sólveigu langaði til að gera skil þeim íslenzka veruleika, sem faðir hennar spratt uppúr og gerði hann að þeim eldheita kommúnista sem hann var.
Sólveig Kristín Einarsdóttir hefur
skrifað bók um föður sinn, Einar
Olgeirsson, og segir í samtali við
Freystein Jóhannsson að hún vilji
sýna fólki þá mynd af Einari sem
það hefur ekki séð fyrir komm-
únistastimplinum.