Morgunblaðið - 27.11.2005, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 27. NÓVEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Umræðuefni kvöldsins er:
Var Halldór hinn sanni Íslendingur?
Fræðsludeild Þjóðleikhússins kynnir:
Í tilefni af sýningu Þjóðleikhússins á Halldóri í Hollywood
Frummælendur:
Jón Karl Helgason bókmenntafræðingur
Sumarliði Ísleifsson sagnfræðingur
Þriðjudagskvöldið 29. nóvember kl. 20:30
Aðgangur að réttarhöldunum er ókeypis og öllum opinn Ritið– tímarit Hugvísindastofnunar
að Lindargötu 3 (gamla Hæstaréttarhúsið)
Fyrra sýnishornið er úr fyrsta
hluta bókarinnar, brot úr kafla sem
heitir „Hjáseta og allsgáður hund-
ur“. Hið síðara er úr öðrum hluta
sem segir frá skólavist Þorsteins á
Akureyri, kafla sem heitir „Hraust-
ir strákar“.
Hjáseta og allsgáður hundur
Þ
egar Þorsteinn vakti yf-
ir túninu á vorin þurfti
hann stundum að bera
af því afrakið, hrúgur
af húsdýraáburði sem
rakað hafði verið sam-
an. Það gat verið ónotalegt ef
blautt var á og kalt í veðri. Eftir að
lömbin voru færð frá ánum upp úr
Jónsmessunni varð smali að sitja
yfir ánum nótt og dag.
--- Þegar leið á sumarið sat hann
aðeins yfir þeim til miðnættis, gat
þá lagst til svefns og þurfti svo á
fætur vel fyrir fótaferðartíma að
sækja þær til mjalta. Þetta fyrsta
hjásetusumar var ungur sveinn
þungur að vakna og móðir hans
vakti hann og klæddi. Þegar hann
skjögraði fram hrollköld göngin og
út í næturhráslagann hugsaði hann
alltaf um hlýtt rúmið sitt. En hon-
um hlýnaði þegar sólin kom upp.
Stundum mætti hann ánum sem
voru þá komnar á stjá og sóttu í
safaríkt fjölgresi og ætisveppi í
skóginum. Þegar grasbeit varð orð-
in góð um mitt sumar var Þorsteinn
stundum sendur með kýrnar til
beitar alla leið upp í Skollakvíar.
Það var honum ljúft verk því sá
staður þótti Þorsteini alltaf hinn
fegursti sem hann þekkti. Hund-
urinn Lilli var kominn að fótum
fram og áður en kom að hjásetunni
næsta ár hafði Þorsteini verið gef-
inn hundur. Hann var af erlendu
kyni, „silfurgrár að lit með svörtum
dröfnum“. Þorsteini leist svo vel á
hvolpinn að hann vildi ekki gefa
honum hversdagslegt hundsnafn.
Ekki var heldur viðeigandi að gefa
honum mannsnafn. Því fékk hann
nafnið Andri, eftir Andra jarli, sem
var jötunn og aðalsöguhetja Andra-
rímna sem Þorsteinn hafði dálæti á.
Kvöld eitt eftir sólarlag er söngur
fugla var þagnaður, fiðrildi sofnuð,
dýr lögst til hvíldar og allt hljótt
nema lækjarniður í fjarska, vöktu
þeir saman Þorsteinn og Andri.
Þorsteinn „hálfkveið lágnættinu og
íhugaði, hvernig hann gæti bezt
varizt leiðindum og svefndrunga.
Ætti hann að setjast inn í stofu,
sem var við hliðina á skemmunni í
frammihúsinu, og fara að lesa ein-
hverja Íslendingasögu? En þær var
hann allar búinn að lesa og marg-
lesa sumar og kveið nú þeim tíma,
þegar hann væri svo oft búinn að
lesa þær, að hann kynni þær og
færi þá að hætta að njóta lesturs
þeirra.“ Hann var að hugsa um
hvað hann ætti að gera þegar
kyrrðin var skyndilega rofin af
hófataki. Maður hleypti hesti í hlað,
snaraðist af baki og smellti remb-
ingskossi á Þorstein, góðglaður og
lyktaði af áfengi. Þetta var frændi
Þorsteins sem farið hafði til Am-
eríku en snúið aftur fyrir nokkrum
árum. Hann hafði oft skemmt Þor-
steini með sögum af indíánum og
svertingjum og öðru kynlegu fólki
úr Vesturheimi. Þorsteinn tók hon-
um fagnandi. „Við tökum hestinn
þinn og heftum hann fyrir utan
tún“, sagði hann, „síðan gerir þú
svo vel að koma inn í stofu með
mér. Og skelfing þætti mér vænt
um, ef þú vildir vaka með mér í
nótt. Og þegar þú ert búinn að fá
morgunkaffið, þá getur þú farið að
leggja þig og sofa.“ Ameríkufrændi
tók því vel og Andri dillaði skottinu
í velþóknun. Þeir sprettu af hest-
inum og heftu hann, gengu til stofu
og fóru að spjalla. Frændinn saup á
þriggja pela flösku sinni og Andri
fylgdist spenntur með. Þeir Þor-
steinn fóru út annað veifið og
stugguðu kindum frá túninu. Þegar
sól var komin á loft sagði Þorsteinn
allt í einu: „Hefur þú nokkurn tíma
séð drukkinn hund?“ Nei, það hafði
hann ekki – þótt hann hefði séð sitt
af hverju. „Hvernig ætli Andri yrði,
ef honum væri gefið brennivín?“
spurði Þorsteinn. „Það væri nógu
gaman að prófa það,“ svaraði
frændinn. „Viltu þá vera svo góður
að gefa honum brennivín?“ sagði
Þorsteinn. Frændinn hélt nú það.
Þorsteinn fór inn í eldhús þar sem
stóð pottur með graut sem soðinn
var handa hundunum. Þeim var
skammtaður grauturinn í ausu sem
lá þar á gólfinu. Hún var jafnan vel
sleikt að innan en að utan var skán
úr grautnum og skítur af moldar-
gólfinu. Ausan var sjaldan þvegin.
Þorsteinn fór með ausuna til
frændans sem fyllti hana af brenni-
víni. Hann fékk þó bakþanka og
tímdi ekki að spandera heilli ausu á
hundinn svo hann saup helminginn
úr henni. Fékk svo Þorsteini aus-
una sem setti hana á gólfið og benti
Andra á að lepja. Rakkinn leit ekki
við ausunni svo Þorsteinn reyndi að
troða trýninu á honum ofan í hana.
En Andri skellti saman skoltunum
og streittist á móti svo Þorsteinn
gafst upp um síðir. Ameríkufarinn
var feginn að engu var spillt af
veigunum og saup það sem eftir var
úr ausunni. Frændinn úr Ameríku
var að jafnaði hreinlátur maður.
Þorsteini þótti því áfengið hafa
lamað siðferðiskennd hans en dáð-
ist um leið að náttúrulegri andúð
hundsins á áfenginu. Atvikið hafði
mikil áhrif á Þorstein og hann varð
bindindismaður alla ævi.
Hraustir strákar
Þorsteinn hóf nám í Möðruvalla-
skóla hastið 1903. Skólinn hafði þá
verið fluttir til Akuryerar eftir að
skólahúsð brann í mars árið áður.
Skólapiltar féllu ekki alltof vel að
settlegu kaupstaðarlífi. Leigan á
stofunum tveim í barnaskólanum
suður með brekkunni var 200 krón-
ur en að auki þurfti skólinn að
greiða 25 krónur fyrir brotnar rúð-
ur. Snorri Sigfússon minnist hóps-
ins svo að þeir hafi verið „óskólaðir
með öllu, smalar og vinnuþjarkar
utan úr sveitum, sem ekki blöskraði
allt, fullir af ærslalöngun og áfloga-
hneigð og erfiðir í viðskiptum við
kaupstaðalíf og tízku, enda munum
við ekki hafa metið sumt af því mik-
ils. Við þóttumst af því að vera
sveitamenn, gengum í íslenzkum
fötum innst sem yzt, og hinn fyrri
vetur a.m.k. flestir á íslenzkum
sauðskinnsskóm. Var allur klæðn-
aður okkar voðfelldur og sterkur
og veitti ekki af, því að glímur,
áflog og tusk, úti og inni, var uppi-
staða og ívaf allra skemmtana okk-
ar þessa vetur.“ Vegna þess að
barnaskólinn var fullsetinn varð
kennslan að fara fram eftir skóla-
tíma. Byrjað var klukkan 3 eða 4
seinnipartinn og kennt fram á
kvöld, í fimm tíma. Þorsteinn var
tápmikill og jafnan framarlega í
flokki og kappsamur í slagsmálun-
um og öðrum strákslegum uppá-
tækjum. Hann vakti líka athygli
skólafélaganna fyrir það hve bók-
fróður hann var, og vel heima í
sögu landsins, fornsögum og þjóð-
legum fræðum. Oft brutust út hat-
römm slagsmál milli eldri og yngri
bekkjar þótt ólæti væru bönnuð.
Eitt sinn höfðu tveir eldri bekk-
ingar verið í slagsmálum inni hjá
hinum yngri og skemmt eitthvað.
Þá tóku hinir sterkustu sig til og
drógu þá með frekar niðurlægjandi
hætti út úr stofunni og inn í stofu
efribekkinga. Þeir hótuðu að hefna
smánarinnar og stórorusta lá í loft-
inu. Hinir eldri hugðust draga allan
yngri bekkinn út úr skólanum. Þeir
bjuggust um til varnar og fremst
við dyrnar voru hinir sterkustu,
trúlega Þorsteinn og Hannes Ein-
arsson frá Skógum, sem skipulagði
vörnina. Fyrir aftan þá voru tvær
raðir, og þar fyrir aftan drógu hinir
minnstu púltin að þegar orustan
brast á, stukku upp á þau og létu
högg dynja með kústum og öðrum
bareflum fram fyrir fylkingarnar.
Bardaginn stóð drykklanga stund
með höggum, slögum og ópum og
kveinkuðu hinir eldri sér undan
bareflum þeirra sem voru uppi á
púltunum. Þegar hinn sterkasti af
innrásarmönnunum var í þann veg-
inn að brjóta sér leið inn seildist
stór hönd inn fyrir dyrnar og í
kragann á einum áflogaseggjanna
og rödd Hjaltalíns skólameistara
þrumaði: „Nú er nóg komið dreng-
ir.“ Einhver eftirmál urðu og fleiri
smáorustur síðar um veturinn en
tekið var fyrir stórorustur. ---
Kuldaleg húsakynni
Þorsteinn kastaði ekki höndum
til námsins. Hann skrifaði stíla í ís-
lensku í gríð og erg um ýmis efni,
bókmenntir, málshætti, viðburði og
álitamál. Fyrsta æfingin var lýsing
á skólastofunni: „Á austurhlið her-
bergisins eru 3 gluggar allstórir. Í
norðausturhorninu á herberginu
stendur stór ofn; en í suðvestur-
horninu er skápur með glerhurð
fyrir. Í skápnum eru sýndir nokkrir
fuglar og nokkur önnur smádýr.
Herbergið er á að giska 4 faðma á
lengd og 3½ breidd; það er grátt að
lit. Á vesturhlið herbergisins hang-
ir landsuppdráttur (straumakort);
en á suðurhliðinni uppdráttur af
líkama mannsins, og tveir upp-
drættir af Íslandi. Á suðurhliðinni
er og skólatafla.“ Næsti stíll var
um köttinn. Þennan vetur skrifaði
Bókarkafli | Þorsteinn M. Jónsson lét mikið að sér kveða í íslenskum stjórnmálum og menningarlífi á ævi sinni. Hann var einn af stofnendum Fram-
sóknarflokksins, þingmaður, skólastjóri og útgefandi. Viðar Hreinsson hefur skrifað ævisögu Þorsteins og kemur hún út undir titlinum Gæfuleit.
Slagsmál og stráksleg uppátæki
Útnyrðingsstaðir. Mynd úr jólakorti f́rá Guðlaugu Sigurðardóttur. (Eig. Þórhalla Þorsteinsdóttir.)
Trúlofunarmynd af Þorsteini M. Jónssyni og Sigurjónu Jakobsdóttur. (Eig. Þor-
steinn Ingi Krüger.)