Morgunblaðið - 27.11.2005, Síða 38

38 SUNNUDAGUR 27. NÓVEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
27. nóvember 1975 „Í ræðu
á Alþingi í fyrradag beindi
Geir Hallgrímsson forsætis-
ráðherra áskorun til þings og
þjóðar að mynduð verði órofa
samstaða — þjóðareining um
viðbrögð og mótaðgerðir
gegn valdbeitingu Breta. „Við
þurfum að íhuga vel hvert það
skref, sem við tökum svo það
verði stigið í styrkleika en
ekki veikleika, taka ákvarð-
anir að vel athuguðu máli svo
að við megum ná þeim til-
gangi, sem að er stefnt í land-
helgismálum okkar, að ná í
raun fullum yfirráðum yfir ís-
lenzkum fiskimiðum og
vernda þá auðlind sjávar, sem
framtíð og velferð þjóð-
arinnar er svo samofin,“ sagði
Geir Hallgrímsson ennfremur
í ræðu sinni á Alþingi.
Þegar við Íslendingar
stöndum nú enn einu sinni
frammi fyrir því að Bretar
senda herskipaflota sinn inn í
íslenzka fiskveiðilögsögu til
þess að vernda brezka togara,
sem stunda ólöglegar veiðar
og rányrkju á íslenzkum fiski-
miðum, ætti nánast ekki að
þurfa að undirstrika nauðsyn
þess, að þjóðin standi saman í
órofa fylkingu gegn því of-
beldi. Saga íslenzku þjóð-
arinnar í gegnum aldir hefur
kennt okkur, að sameinaðir
sigrum við en sundraðir föll-
um við.
Þess vegna er rík ástæða til
að harma það að á þessum ör-
lagatímum í sögu þjóðarinnar
ganga ákveðin stjórnmálaöfl
fram fyrir skjöldu, ekki til að
stuðla að einingu meðal Ís-
lendinga gegn ofbeldi og vald-
beitingu, heldur til að þess að
sundra þjóðinni og efna til
átaka og deilna. Ekki þarf
annað en líta yfir málgagn Al-
þýðubandalagsins, Þjóðvilj-
ann, í gær til þess að sjá, að
sundrungariðjan er þeim að-
ilum sem að því blaði standa
ofar í huga en samstaða og
þjóðareining.“
....................
27. nóvember 1985 „Úrslitin
í prófkjöri sjálfstæðismanna
vegna kosninganna í Reykja-
vík hafa enn sannað það, sem
oft hefur verið sagt áður, að
prófkjör leiða sjaldan til um-
talsverðra breytinga á fram-
boðslistum. Ef uppstill-
inganefnd hefði ákveðið
listann nú í stað þeirra 5.257
sem atkvæði greiddu, hefði
hlutur kvenna í fyrstu átta
sætunum áreiðanlega orðið
meiri, svo að dæmi sé tekið.
Í grein hér í blaðinu á laug-
ardaginn andmælir Auður
Auðuns, fyrrverandi ráð-
herra, þingmaður og borg-
arfulltrúi, þeirri skoðun, sem
fram var sett hér á þessum
stað í síðustu viku, að prófkjör
sjálfstæðismanna í Reykjavík
hafi leitt til viðunandi nið-
urstöðu fyrir þá. Auður Auð-
uns lítur þannig á, að með
þessu hafi Morgunblaðið ver-
ið að fagna niðurstöðum próf-
kjaranna en ekki kosning-
anna, sem á eftir þeim fylgdu.
Segir hún, að niðurstaðan í
síðasta prófkjöri 1981, hafi
orðið Sjálfstæðisflokknum til
lítils sóma, þá hafi kona náð
að komast í 5. sæti og loks
önnur í 10. sæti. Hið sama er
að endurtaka sig nú. Það
komast of fáar konur í efstu
sætin á framboðslistanum
samkvæmt niðurstöðu próf-
kjörsins. Er þetta þeim mun
undarlegra fyrir þá sök, að
þær konur sem starfað hafa í
borgarstjórn fyrir Sjálfstæð-
isflokkinn á þessu kjör-
tímabili, hafa síður en svo leg-
ið á liði sínu. Kunna sérlistar
kvenna að hafa þau áhrif, að
þær fái síður stuðning en
karlar í kosningum af þessu
tagi? Uppstillingarnefnd
hefði á hinn bóginn haft þessa
sérlista ofarlega í huga við
ákvarðanir sínar.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
F
orsetatíð Kristjáns Eldjárns
einkenndist af miklum um-
brotum í íslenzkum stjórn-
málum. Fyrstu 15 ár lýðveld-
isins höfðu einkennzt af
mikilli ólgu, sem markaðist af
deilum um utanríkismál og
miklum og hörðum átökum á
vinnumarkaði, sem þá voru nánast órjúfanlegur
partur af stjórnmálabaráttunni. Svo kom stöðug-
leiki í 12 ár með Viðreisnarstjórninni en aftur tími
mikilla átaka og óeiningar, sem segja má að hafi
staðið samfellt í 20 ár frá 1971 til 1991. Nú hefur
ríkt pólitískur stöðugleiki í 14 ár og yfirgnæfandi
líkur á að svo verði til loka þessa kjörtímabils. En
hvað gerist svo? Segir sagan okkur, að í kjölfar
stöðugleika koma óeining og sundrung?
Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur hefur
skrifað fróðlega bók um stjórnarmyndanir,
stjórnarslit og stöðu forseta Íslands í forsetatíð
Kristjáns Eldjárns og eru aðalheimildir hans
einkagögn úr fórum forsetans. Þótt mikið hafi
verið skrifað um þessi mál er engu að síður verð-
mætt að kynnast því, hvernig þau hafa horft við
forseta Íslands á þeim tíma. Að sumu leyti má lesa
út úr þessum gögnum, að Kristján Eldjárn hafi
upplifað stöðu sína og hlutverk í stjórnmálaátök-
um þessara ára á þann veg, að hann hafi haft
meiri áhrif á þróun mála við stjórnarmyndanir en
við blasti utan frá séð. Er það raunsætt mat hjá
Kristjáni heitnum Eldjárn? Tæplega. Þegar horft
er yfir tímabilið frá lýðveldisstofnun er auðvelt að
komast að þeirri niðurstöðu, að aðeins einu sinni á
þessum árum hafi forseti Íslands haft úrslitaáhrif
á þróun íslenzkra stjórnmála og að það hafi verið
Ásgeir Ásgeirsson í desember 1958. Að öðru leyti
hafi forsetar gegnt hlutverki milligöngumanna,
sem stjórnmálamenn hlutu að tala við stöðu
þeirra vegna í stjórnskipun landsins en ekki að
þeir hafi verið raunverulegir gerendur nema í
þetta eina skipti.
Með þessu er ekki sagt að skilja megi dagbók-
arskrif Kristjáns Eldjárns á þann veg, að hann
geri beinlínis meira úr sínum hlut en efni standa
til en hins vegar má halda því fram, að hann kom-
ist nálægt því.
Það er erfitt fyrir menn að meta sjálfa sig og
eigin stöðu. Það á áreiðanlega við um flesta þá,
sem koma nálægt stjórnmálum. Það er líka svo,
að á þeim tíma, sem tiltekið samtal fer fram,
finnst þeim, sem taka þátt í því það skipta miklu
máli um tiltekna atburðarás. Þegar horft er til
baka kemur oft í ljós, að það sem einhverjum
fannst skipta miklu máli, þegar það gerðist reyn-
ist hjóm eitt, þegar horft er til þess nokkrum ára-
tugum síðar.
Og vel má vera, að hefði Kristján Eldjárn sjálf-
ur setið yfir dagbókum sínum og öðrum gögnum
löngu síðar hefði hann metið þau með allt öðrum
hætti en hann gerði í miðri atburðarásinni.
Athugasemd, sem núverandi forseti Íslands,
Ólafur Ragnar Grímsson, sendi Morgunblaðinu
til birtingar fyrir nokkrum dögum vegna skrifa í
Staksteinum bendir t.d. til þess, að forsetinn telji í
raun og veru, að samskipti við dvergríkið Mónakó
skipti okkur Íslendinga máli og að samskipti við
Albert fursta í Mónakó hafi einhverja þýðingu
fyrir okkur. Þetta er bersýnilega mat forsetans í
hringiðu hans daglega lífs í embætti. En skyldi
hann meta það svo eftir svo sem einn og hálfan
áratug? Það skal dregið mjög í efa.
Það er hins vegar alltaf jafn fróðlegt að kynnast
því, hvernig ungt fólk, sem ekki upplifði atburðina
en er að fjalla um þá út frá skriflegum gögnum og
öðrum heimildum sér og skilur þessa sögu. Hver
er sannleikurinn? Er einhver „sannleikur“ til í
þessum efnum? Hver er t.d. „sannleikurinn“ í
hinni óskráðu sögu um samskipti Vigdísar Finn-
bogadóttur, þáverandi forseta, Davíðs Oddsson-
ar, þáverandi forsætisráðherra og Jóns Baldvins
Hannibalssonar, þáverandi utanríkisráðherra,
vegna EES-samningsins? Þegar þar að kemur
munu þau öll segja „satt“ um þau samskipti en
upplifa þau hvert með sínum hætti.
Að þessu vandamáli sagnfræðinga víkur Guðni
Th. Jóhannesson í inngangi bókar sinnar, þegar
hann segir:
„Endanlegan sannleika er alls ekki að finna á
þessum síðum. Þær eru uppfullar af ýmsum óum-
deilanlegum staðreyndum en frá öðrum stað-
reyndum er ekki sagt af því, að þessum eina höf-
undi fundust heimildir um þær ekki jafn
merkilegar.“
Höfundur hefur greinilega velt því mjög fyrir
sér, hvort það sé í lagi að nota gögn Kristjáns Eld-
járns og birta úr þeim opinberlega. Þar sé sagt frá
einkasamtölum, sem menn ætluðust til að yrðu
einkasamtöl en ekki til frásagnar löngu síðar.
Hann segir:
„Sú spurning gæti hugsanlega vaknað hvort
eðlilegt sé að þessar heimildir komi nú fyrir al-
mennings sjónir. Haft hefur verið á orði við mig,
að birting frásagna af samtölum um stjórnar-
myndanir á Bessastöðum og skrifstofu forseta
kunni að „gjörbreyta samskiptum forseta og
stjórnmálamanna við þessar viðkvæmu aðstæð-
ur“.
Auðvitað er þetta rétt að vissu marki. En allt er
þetta spurning um hvernig með er farið. Eitt er að
upplýsa um eitthvað, sem skiptir máli í sögulegu
samhengi. Annað að hafa eftir ummæli um menn
og málefni, sem engu skipta í hinni stóru mynd.
Stjórnar-
myndunin 1971
Í bók Guðna Th. Jó-
hannessonar er mik-
inn fróðleik að finna
um stjórnarmynd-
unina 1971 en í sjálfu sér engin ný tíðindi.
Grundvallaratriði í þeirri stjórnarmyndun var
auðvitað, að eftir samfellt 12 ára stjórnarsamstarf
Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks hafði myndast
möguleiki til myndunar vinstri stjórnar eftir þing-
kosningarnar 1971. Líkurnar á því, að andstöðu-
flokkar viðreisnarinnar mundu gera nánast allt,
sem þyrfti að gera til þess að mynda ríkisstjórn
sín í milli voru yfirgnæfandi. Enda varð það nið-
urstaðan. Ólafur Jóhannesson var tilbúinn til þess
að skrifa undir yfirlýsingu um að varnarliðið færi
til þess að ná stjórninni saman. Stærsta vanda-
málið við myndun þeirrar ríkisstjórnar voru
Hannibal Valdimarsson og Björn Jónsson. Þeir
vildu ekki fara inn í vinstri stjórn. Þeir höfðu unn-
ið kosningasigur. En þótt þeir vildu ekki fara inn í
slíka stjórn var það bakland þeirra í nýjum flokki,
sem neyddi þá til þess.
Þeir leituðu leiða til þess að komast út úr
stjórninni. Guðni Th. Jóhannesson segir:
„Snemma í desember þetta ár hringdi Jóhann-
es Elíasson í Kristján Eldjárn og kvaðst „hrædd-
ur um líf stjórnarinnar“. Sá ótti var á rökum reist-
ur. Um þetta leyti mun Hannibal hafa komizt að
leynilegu samkomulagi við Gylfa Þ. Gíslason og
Jóhann Hafstein um að hann mundi krefjast svo
mikillar gengisfellingar, að Alþýðubandalaginu
yrði ómögulegt að fallast á hana. Stjórnin mundi
springa og minnihlutastjórn Samtakanna og
Framsóknar sitja fram að kosningum sumarið
1973.“
Þessi litla frásögn er dæmi um það, að mál geta
horft við með mismunandi hætti eftir því hver
segir frá. Í desembermánuði 1972 var haldinn
fundur á heimili Geirs heitins Hallgrímssonar við
Dyngjuveg. Þar voru m.a. saman komnir auk hús-
ráðanda, þeir Jóhann Hafstein, Ingólfur Jónsson
og Magnús Jónsson frá Mel. Þeim var skýrt frá
ráðagerðum Hannibals um að leggja til í ríkis-
stjórn að gengið yrði fellt og að hann gengi út frá
því sem vísu, að Alþýðubandalagið mundi aldrei
ÚTLENDINGAR Á FISKISKIPIN?
Tveir af forystumönnum sjómannahafa nýlega lýst áhyggjum yfir
því, að sú þróun sé hafin, að fiski-
skipin verði í auknum mæli mönnuð
útlendingum. Sævar Gunnarsson,
formaður Sjómannasambands Ís-
lands, sagði m.a. í ræðu á þingi Far-
manna- og fiskimannasambands Ís-
lands fyrir nokkrum dögum:
„Innflutt vinnuafl á Íslandi hefur
stóraukizt á undanförnum árum.
Hingað til hefur ekki borið mikið á
því, að við höfum þurft að manna
fiskiskipin með útlendingum, en svo
virðist sem breyting sé að verða á
því. Alla vega höfum við hjá Sjó-
mannasambandinu orðið varir við
það í vaxandi mæli að útgerðarmenn
leiti til okkar og eru þeir þá að leita
leiða til að ráða útlendinga um borð
í íslenzk fiskiskip.“
Árni Bjarnason, formaður Far-
manna- og fiskimannasambandsins,
vék að sama máli í sinni ræðu og
sagði:
„Það þarf enginn að vera hissa á
því, þótt það gerist æ algengara um
þessar mundir að skip komist ekki
til veiða vegna manneklu. Það þarf
heldur enginn að láta sér koma á
óvart, þótt ákveðnir aðilar séu farnir
að leiða hugann að því að næsta
skref í átt til hagræðingar í íslenzku
efnahagslífi felist í því að yfir ís-
lenzka flotann flæði sjómenn af er-
lendum uppruna og reyndar er sú
þróun þegar hafin er mér tjáð.“
Nú er engin ástæða til að tala af
virðingarleysi um það fólk, sem
hingað hefur komið frá öðrum lönd-
um og m.a. hlaupið undir bagga í
fiskvinnslu hér. Víða um land er það
svo, að ekki væri hægt að halda fisk-
vinnslu gangandi nema vegna þess
erlenda verkafólks, sem hingað hef-
ur komið og starfar í fiskvinnslu-
stöðvunum. Vinnuframlag þessa
fólks hefur skipt okkur máli.
Og við skulum ekki gleyma því, að
hvað eftir annað á undanförnum ára-
tugum hafa frændur okkar Færey-
ingar komið við sögu á fiskiskipum
okkar.
Ástæðan fyrir því, að við hljótum
að íhuga okkar stöðu, ef hið sama
gerist um borð í fiskiskipunum að
einhverju ráði, er eftirfarandi:
Sjávarútvegurinn er eftir sem áð-
ur undirstöðuatvinnuvegur okkar.
Það mun skipta okkur Íslendinga
miklu máli að um langa framtíð
verði sú verkþekking til staðar, sem
við þurfum á að halda til þess að
veiða fisk. Það getur verið varasamt
fyrir þjóðina, ef sú verkþekking
helzt ekki meðal okkar sjálfra.
Fólk af erlendum uppruna getur
komið og farið og þótt Íslendingar
fari víða um lönd býr meginhluti
þjóðarinnar hér og byggir afkomu
sína m.a. og ekki sízt á fiskveiðum,
ýmist beint eða óbeint.
Þess vegna hljótum við að leggja
áherzlu á að þekking á fiskveiðum
haldist í okkar höndum. Ef sú þróun
er hafin að hún geti týnzt verðum
við að stöðva þá þróun.
Sjálfsagt er hér um tímabundið
vandamál að ræða. Nú er mikill
skortur á vinnuafli í landinu almennt
og ekki óeðlilegt að sá vandi snerti
útgerðina líka. Sterkt gengi krón-
unnar hefur líka leitt til þess að kjör
sjómanna hafa versnað eins og fram
hefur komið. Þetta á eftir að breyt-
ast og þá verður sennilega meira
framboð af fólki, sem vill vinna á
sjó.
En um leið og einhverjar vísbend-
ingar koma fram um að landsmenn
séu að verða því fráhverfir að
stunda sjóinn er hætta á ferðum.