Morgunblaðið - 27.11.2005, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27. NÓVEMBER 2005 39
fallast á þá tillögu og þar með mundi ríkisstjórnin
springa. Forystumenn Sjálfstæðisflokks voru
spurðir, hvort þeir í slíku tilviki mundu styðja
minnihlutastjórn undir forsæti Hannibals. Þeir
tóku þessum hugmyndum með varúð en féllust á
að þau boð mættu ganga til baka að Sjálfstæð-
isflokkurinn mundi styðja slíka stjórn. Aldrei var
talað um að Framsóknarflokkurinn ætti aðild að
henni. Fremur litið svo á, að það yrði Alþýðu-
flokkur.
Þetta var ekki „samkomulag“. Þetta voru orð,
sem fóru á milli manna og var treyst á báða bóga.
Tillagan um gengisfellingu kom fram en við-
brögð Alþýðubandalagsmanna urðu önnur en
Hannibal átti von á. Í stað þess að hafna þessari
hugmynd samþykktu Alþýðubandalagsmenn
hana. Lúðvík Jósepsson notaði aðferð, sem áður
hafði verið notuð vorið 1958, þegar vinstri stjórn
Hermanns Jónassonar var talin fallin vegna
ágreinings um útfærslu landhelginnar þá um
haustið. Þá sögðu þeir Hannibal og Lúðvík, sem
sátu saman í þeirri ríkisstjórn við Alþýðuflokkinn:
Við föllumst á öll ykkar skilyrði og alla ykkar fyr-
irvara, svo fremi, að landhelgin verði færð út 1.
september 1958 í 12 sjómílur.
Þá gátu Alþýðuflokksmenn ekki þæft málið
lengur og ríkisstjórn Hermanns reis upp frá
dauðum í bókstaflegri merkingu.
Í desember 1972 kom Lúðvík Hannibal og fé-
lögum hans í opna skjöldu og samþykkti geng-
isfellinguna, sem átti að sprengja stjórnina.
Söguleg
uppljóstrun
Í bók Guðna Th. Jó-
hannessonar er ítarleg
umfjöllun um stjórn-
armyndun Gunnars
Thoroddsens í ársbyrjun 1980. Tæpast er hægt að
segja að þar komi margt nýtt fram utan eitt atriði,
sem verður að flokkast undir sögulega uppljóstr-
un.
Menn hafa lengi velt því fyrir sér, hvenær
Gunnar Thoroddsen hafi farið að undirbúa þá
stjórnarmyndun. Fyrir nokkrum árum var um
það fjallað hér á þessum vettvangi og rök leidd að
því, að þennan möguleika hafi Gunnar rætt við
trúnaðarvini sína fyrir kosningarnar í byrjun des-
ember 1979, þ.e. í nóvember það ár. Stjórnar-
myndun Gunnars lítur auðvitað allt öðru vísi út í
því ljósi. Þá var um að ræða markvissa tilraun
hans til þess að koma í veg fyrir, að formaður
Sjálfstæðisflokksins hefðu nokkra möguleika á að
mynda ríkisstjórn. Hafi andstæðingar Sjálfstæð-
isflokksins haft hugmyndir um að hægt væri að
kljúfa Sjálfstæðisflokkinn blasir auðvitað við að
þeir hefðu gert allt, sem þeir gátu til þess að svo
gæti orðið.
Guðni Th. Jóhannesson birtir hins vegar frá-
sögn af samtali sem þáverandi forseti átti við Jó-
hannes Elíasson, bankastjóra Útvegsbankans, í
júlí 1974 í aðdraganda stjórnarmyndunar þá. Þar
segir:
„(Jóhannes) sagði mér …frá hreinskilnu sam-
tali sínu við Gunnar Thor. þar sem (Gunnar) sagði
að það væru ekki nema tveir möguleikar til að
mynda stjórn með (Sjálfstæðisflokki) og (Fram-
sóknarflokki) og það væri að hún yrði annaðhvort
undir forsæti (Ólafs Jóhannessonar) eða sín.
Vegna þess að Geir hefði ekki traust í flokknum,
einkum eftir tilraun hans til stjórnarmyndunar,
sem ekki hefði verið vel rekin, að því mönnum
fyndist.“
Hér er það upplýst, að hugmyndir Gunnars
heitins Thoroddsens, varaformanns Sjálfstæðis-
flokksins, um að mynda ríkisstjórn undir sínu for-
sæti fram hjá formanni Sjálfstæðisflokksins hafi
ekki orðið til í byrjun árs 1980 og heldur ekki í í
nóvember 1979 eins og Morgunblaðið hefur talið
hin síðari ár heldur sumarið 1974!
Sú skýring, að Geir Hallgrímsson hafi ekki not-
ið trausts innan Sjálfstæðisflokksins til stjórnar-
myndunar á þessum tíma er fjarstæðukennd.
Geir var nýkominn út úr kosningabaráttu á þess-
um tíma, þar sem Sjálfstæðisflokkurinn hafði
unnið einn mesta sigur sögu sinnar. Framsókn-
arflokkurinn var í sárum og þungt í Ólafi Jóhann-
essyni, formanni hans, sem lagði áherzlu á að gera
Geir eins erfitt fyrir um stjórnarmyndun og hann
mögulega gat. Það var einfaldlega óhugsandi að
Geir gæti myndað ríkisstjórn í fyrstu umferð
vegna þess, að Framsóknarmenn vildu ná Sjálf-
stæðisflokknum niður úr sigurvímunni áður en til
þess kæmi. Það lá illa á Ólafi Jóhannessyni á þess-
um tíma og raunar var þungt í honum þau ár, sem
hann sat í ríkisstjórn Geirs og hann reyndi hvað
eftir annað að gera þáverandi forsætisráðherra
eins erfitt fyrir og nokkur kostur var, sem kom
mjög skýrt fram í landhelgisdeilunni 1976.
Sú röksemd Gunnars Thoroddsens í samtalinu
við Jóhannes Elíasson, sem Jóhannes segir Krist-
jáni Eldjárn svo frá, að Geir nyti ekki trausts inn-
an Sjálfstæðisflokksins er hreinn tilbúningur. En
þessi tilvitnun sýnir, að hugmyndir Gunnars um
stjórnarmyndun undir sínu forsæti hafa orðið
snemma til. Og þá er hægt að skoða alla atburða-
rásina í Sjálfstæðisflokknum næstu árin á eftir í
allt öðru ljósi.
Þetta eru merkilegustu sögulegar upplýsingar,
sem fram koma í bók Guðna Th. Jóhannessonar
um stjórnarmyndanir í tíð Kristjáns Eldjárns en
sagnfræðingurinn ungi virðist ekki átta sig á því,
kannski vegna þess, að hann hafi ekki nægilega
skýra mynd af því hvers konar mál stjórnarmynd-
un Gunnars Thoroddsens í ársbyrjun 1980 er í
sögu Sjálfstæðisflokksins.
Í bók Guðna Th. Jóhannessonar endurspeglast
áróður andstæðinga Geirs Hallgrímssonar á þess-
um árum bæði innan og utan Sjálfstæðisflokks
þess efnis, að hann hafi verið óöruggur og hikandi
í stjórnmálaathöfnum sínum. Formaður í Sjálf-
stæðisflokki hefur eitt meginhlutverk og eina höf-
uðskyldu, sem stundum gleymist en hún er sú, að
halda Sjálfstæðisflokknum saman, sem er ekki
alltaf auðvelt. Eftir stjórnarmyndun Gunnars
Thoroddsens dundu á Geir Hallgrímssyni kröfur
innan Sjálfstæðisflokksins um að Gunnar og fé-
lagar hans yrðu reknir úr þingflokki sjálfstæð-
ismanna. Geir stóð fast gegn þeim kröfum. Það er
einmitt til marks um styrk hans og staðfestu, sem
formanns Sjálfstæðisflokks á þessum árum, að
hann var óhagganlegur í þeirri afstöðu og skilaði
Sjálfstæðisflokknum sameinuðum í hendur nýj-
um formanni haustið 1983 eftir allt það sem á und-
an var gengið. Heimsókn hans til Gunnars Thor-
oddsens á sjötugsafmæli Gunnars undir lok árs
1980 var ógleymanleg öllum þeim, sem fylgdust
með þeim dramatíska atburði og má raunar segja
að reisn þeirra beggja hafi verið mikil þann dag.
Eru svona
upplýsingar
óþægilegar?
Það má velta því fyrir
sér, hvort upplýsingar
af þessu tagi séu
óþægilegar fyrir þá,
sem við sögu koma.
Vafalaust finnst af-
komendum Gunnars Thoroddsens óþægilegt að
umræður skjóti upp kollinum aftur og aftur um
stjórnarmyndun hans 1980. Það er skiljanlegt. En
á móti kemur, að Gunnar Thoroddsen átti sér
glæsilegan stjórnmálaferil, þótt umdeildur hafi
verið. Þótt deilt sé um einstaka atburði sem þessa
breytir það engu um stöðu Gunnars, sem eins
helztu áhrifavalda í íslenzkum stjórnmálum á síð-
ari hluta 20. aldarinnar. Stuðningur Gunnars við
tengdaföður sinn í forsetakosningunum 1952 var
líka umdeildur innan Sjálfstæðisflokksins en sjö
árum síðar leiddi Ólafur Thors hann inn í rík-
isstjórn, þegar Viðreisnin var mynduð.
Upplýsingar eins og þær sem fram koma í bók
Guðna Th. Jóhannessonar eru kannski erfiðar
fyrir menn, sem enn eru þátttakendur í stjórn-
málum en þeir eru ekki margir af þeim, sem helzt
koma við sögu í bókinni.
Þegar á heildina er litið hlýtur það að vera verð-
mætt að fá fram upplýsingar um það hvernig at-
burðarásin í þjóðfélagsmálum kom forseta Ís-
lands á þessum tíma fyrir sjónir. En það þýðir
ekki að í þeim gögnum sé að finna einhvern stóra
sannleik í öllum málum heldur fyrst og fremst at-
hyglisvert sjónarhorn manns, sem hafði tækifæri
til þess að fylgjast með gangi mála í mikilli nálægð
við atburðarásina.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Hér er það upplýst,
að hugmyndir
Gunnars heitins
Thoroddsens, vara-
formanns Sjálfstæð-
isflokksins, um að
mynda ríkisstjórn
undir sínu forsæti
fram hjá formanni
Sjálfstæðisflokksins
hafi ekki orðið til í
byrjun árs 1980 og
heldur ekki í nóv-
ember 1979 eins og
Morgunblaðið hefur
talið hin síðari ár
heldur sumarið
1974!
Laugardagur 26. nóvember