Morgunblaðið - 27.11.2005, Side 42

42 SUNNUDAGUR 27. NÓVEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
I
Nýbyggingarráð
Hinn 21. október 1944 var mynd-
uð svonefnd Nýsköpunarstjórn und-
ir forsæti Ólafs Thors (1892–1964).
Aðrir ráðherrar voru Pétur Magn-
ússon úr Sjálfstæðisflokknum
(1888–1948), Áki Jakobsson (1911–
1975) og
Brynjólfur
Bjarnason
(1898–1989)
frá Samein-
ingarflokki
alþýðu-Sósí-
alistaflokki,
og Emil Jóns-
son (1902–
1986) og
Finnur Jóns-
son (1894–
1951) frá Al-
þýðuflokki.
Hinn 10. nóv-
ember 1944 var lagt fram á Alþingi
frumvarp til laga um skipun fjög-
urra manna nefndar, er kallist „Ný-
byggingarráð“, og á það að semja
heildaráætlun, miðað við næstu
fimm ár, um nýsköpun íslensks at-
vinnulífs samkvæmt málefnasamn-
ingi ríkisstjórnarinnar. Árið 1941
voru í byggð á Íslandi 6.702 jarðir,
sem hýstar voru á eftirfarandi hátt:
A) 2.000 sæmilegar íbúðir
B) 1.900 viðhlítandi íbúðir til bráða-
birgða
C) 2.602 mjög slæmar íbúðir
Til að bæta úr þessu var ákveðið að
byggja 3.353 íbúðir í sveitum lands-
ins á næstu 10 árum.
Í Nýbyggingarráð voru kosnir:
1) Jóhann Þ. Jósepsson (1886–1961)
formaður, fulltrúi Sjálfstæðis-
flokksins.
2) Einar Olgeirsson (1902–1983) frá
Sósíalistaflokknum, þingmaður
og ritstjóri.
3) Óskar Jónsson (1897–1971) frá
Alþýðuflokknum, útgerðarmaður
í Hafnarfirði.
4) Steingrímur Steinþórsson (1893–
1966) frá Framsóknarflokknum
(hætti 1944).
Helstu starfsmenn Nýbyggingar-
ráðs voru:
Bragi Kristjánsson (1921–1992),
skrifstofustjóri Nýbyggingar-
ráðs.
Torfi Ásgeirsson (1908–2003) hag-
fræðingur.
Jónas H. Haralz, f. 1919, hagfræð-
ingur (frá 1945).
Jón R. Guðjónsson (1920–1992)
stúdent frá MR, síðar sjómaður í
Boston.
Arnór Sigurjónsson (1893–1980)
fyrrum skólastjóri að Laugum í
Reykjadal.
- - -
Sigurður Þórðarson (1888–1967),
þingmaður Skagfirðinga (F), 1942–
1946, tók sæti í Nýbyggingarráði er
Steingrímur hætti, en var endan-
lega skipaður 1946.
II
Upplýsingar mínar um þessa ný-
sköpun hefi ég flestar úr ritgerð
minni úr MR frá 13. mars 1946 á
síðasta ári mínu í menntaskóla. Þar
segir m.a.: „Hefur Nýbyggingarráð
samið frumvarp, sem heitir „Frum-
varp til laga um landnám, nýbyggð-
ir og endurbyggingar í sveitum“.
Svo segir í greinargerð frumvarps-
ins: „Frumvarp þetta er annað af
tveim frumvörpum, sem Nýbygg-
ingarráð hefur samið um endur-
skipulagningu landbúnaðarins, og
er hitt frumvarpið um Ræktunar-
sjóð.“ Ennfremur segir á öðrum
stað: „Til þess að koma ræktunar-
málunum greiðlega í gott horf, þarf
ríkið að taka að sér framræslu þess
lands, sem rækta skal að mestu eða
öllu leyti. Ríkið ætlar þannig að
hafa forgöngu um framræslu með
stórtækum vélum, þar sem einstak-
lingum hefur reynst ofviða að
standast kostnað af slíkum fram-
kvæmdum. Þegar ríkið hefur ræst
landið fram, á þar víðast hvar að
rísa ný byggð, byggðahverfi, þar
sem hvert býli hefur fullræktað,
véltækt land handa allstóru búi á
okkar vísu. Hverju býli er ætla að
hafa að minnsta kosti 15–18 kýr,
2–4 hross, en væri sauðfjárbúskap-
ur rekinn, þá 3 kýr, en 200–300 fjár.
Þar sem gert er ráð fyrir, að þessar
nýju byggðir séu í hverfum, þá
verður mun hentugra og ódýrara
við undirbúning landsins undir
ræktun, haganlegra til þess að láta
þessar byggðir fá öll þægindi, svo
sem síma, rafmagn, vatn o.fl., en
gerir íbúunum jafnframt léttara
fyrir um hvers konar félagsskap.
Ríkið byggir íbúðarhús og öll gripa-
hús í þessum byggðum, en leigir svo
ýmist bændum þessar byggingar
eða selur þeim þær með hagkvæm-
um greiðsluskilmálum (25% byrjun-
argreiðsla, en 75% á 50 árum). Er
hér um stórmerka tilraun að ræða,
sem mun verða íslenskum landbún-
aði til mikils góðs í framtíðinni. Auk
þess hafa bændur pantað fyrir milli-
göngu Nýbyggingarráðs 5.000 land-
búnaðarvélar af ýmsum gerðum,
svo ekki þarf að kvíða því, að land-
búnaðurinn verði lengur rekinn með
aðferðum fornmanna.“
III
En hvernig tókst þessi áætlun
um nýsköpun landbúnaðarins til?
Nýbýlahverfin risu aldrei í fyrir-
hugaðri mynd, vestan við Ingólfs-
fjall reis að vísu lítið hverfi, en jarð-
næði hverrar einingar var svo lítið,
að ekki var hægt að lifa af því, helst
að feðgar tækju tvær einingar og þá
varð þetta sæmilegt býli og ekki
spillti fyrir nálægðin við Selfoss,
þar var stutt að sækja vinnu, t.d. í
sláturtíðinni. Að Þverholtum í Álfta-
neshreppi á Mýrum átti að rísa
myndarlegt hverfi, en reyndin varð
aðeins eitt nýbýli, Þverholt. Í
Skagafirði mun hafa átt að reisa
slíkt byggðahverfi, en ekki er mér
kunnugt um afdrif þess. Sveinn B.
Valfells (1902–1981) dvaldi um þess-
ar mundir í USA og hafði Einar Ol-
geirsson fengið Ólaf Thors til að
skipa hann forstjóra Nýbyggingar-
ráðs, ef hann þæði starfið, sem aldr-
ei varð. Einar og Sveinn voru miklir
vinir og skoðanabræður í stjórn-
málum. Svo stórbrotnar voru hug-
myndir Sveins um nýsköpun land-
búnaðarins, að hann hugðist láta
reisa eitt kúabú á Suðurlandsund-
irlendinu, sem dygði fyrir héraðið
allt.
IV
Ólafur Thors hlaut miklar ákúrur
frá sumum flokksmanna sinna fyrir
samvinnu við komma, enda stukku
fimm þingmenn fyrir borð af íhalds-
skútunni. Sjálfstæðisflokkurinn var
klofinn við myndun Nýsköpunar-
stjórnarinnar. Annar armurinn var
haldinn kommahatri, en hinn Fram-
sóknarhatri (SÍS-hatri). Kallaði
Spegillinn Ólaf „Sóma Íslands, sigð
þess og hamar“. Hinn armurinn fór
oft með þessa setningu: „Framsókn
hefur aldrei brugðist röngum mál-
stað.“ Það var þó ekki sundrungin í
Sjálfstæðisflokknum, sem felldi Ný-
sköpunarstjórnina, heldur sam-
þykkt Keflavíkursamningsins og
sagði Ólafur af sér hinn 10. október
1946, en 117 daga tók að mynda
nýja ríkisstjórn undir forystu Stef-
áns Jóhanns Stefánssonar (1894–
1980) hinn 5. febrúar 1947.
V
Nýlega var þess getið í Morg-
unblaðinu að við Íslendingar ættum
heimsmet í fjölda mjaltaþjóna og
fjós væru komin niður í 762 að tölu.
Aðeins einn bóndi handmjólkar nú
kýr sínar, svo stórbýli og tæknivæð-
ing hefur tekið við af kotbúskapn-
um, sem ég lýsti hér að framan. Er
það vel og það svo, að nú ber á
mjólkurskorti til vinnslu í mjólk-
urstöðvunum og samkeppni ríkir.
Víða um land eru komin nýtískuleg
fjós, svo jafna má til þeirra fjósa,
sem fullkomnust eru erlendis. Má
þar nefna Þorvaldseyri undir Eyja-
fjöllum, mörg bú í Öngulstaða-
hreppi í Eyjafirði og búið að Lamb-
astöðum í Álftaneshreppi. Í Vogum
í Mývatnssveit er jafnvel komið
„kaffifjós“ hjá afkomendum Þór-
hallar húsbónda míns Hallgríms-
sonar (1879–1941) nefnt „Vogafjós“.
Þar eru boðnar alls kyns veitingar
og hægt er að sýna börnunum,
hvaðan mjólkin kemur. Íbúðarhús
eru nýleg á flestum bæjum, þar hef-
ur orðið alger bylting og víða boðið
upp á bændagistingu. Eitt og eitt
gamalt hús er þó látið halda sér,
sem eins konar byggðasafn um
horfna tíð, sem þó má ekki gleym-
ast.
VI
Sjálfstæðisflokkurinn átti 20
menn á þingi, er Nýsköpunarstjórn-
in var mynduð. 15 fylgdu stjórninni,
en 5 voru ekki fylgismenn hennar.
Það voru þeir Gísli Sveinsson,
landskjörinn þingmaður Vestur-
Skaftfellinga (1880–1959), Jón Sig-
urðsson, landskjörinn þingmaður
Skagfirðinga (1888–1972), Ingólfur
Jónsson, landskjörinn þingmaður
Rangæinga (1909–1984), Pétur
Ottesen, þingmaður Borgfirðinga
(1888–1968) og Þorsteinn Þorsteins-
son, þingmaður Dalamanna (1884–
1961).
Vildu sumir sjálfstæðismenn láta
reka þá úr flokknum, en Ólafur
Thors neitaði því og sættist smám
saman við þá fjóra, en sam-
bandslaust var alveg við Gísla
Sveinsson og var hann ekki end-
urkosinn forseti Sameinaðs þings
1945, heldur tók Jón Pálmason við
því embætti og gegndi því m.a. árin
1945–1949 og síðar. Frá þessum
átökum segir greinilega í sögu Ólafs
Thors eftir Matthías Johannessen,
bls. 398–439, I bindi, AB 1981.
VII
Í ritgerð minni í MR 13. mars
1946 lýsti ég ástandinu í lok 4. ára-
tugarins þannig: „Atvinnutækin
voru orðin gömul og úrelt, flestir
togararnir 20–30 ára gamlir, en
landbúnaðurinn langt á eftir samtíð
sinni, hvað véltækni snerti. Ástand-
ið var að verða ískyggilegt fyrir
þjóðarbúskap vorn, þar sem skuld-
irnar við lánardrottna okkar erlend-
is jukust svo ört, að ekkert virtist
líklegra en við mundum innan
skamms glata fjárhagslegu sjálf-
stæði okkar.“ Bretavinnan bjargaði
svo öllu í bili, þótt hún væri nokkuð
dýru verði keypt, því verðbólgan
fylgdi fast á eftir og stórfelldur
fólksflótti varð úr sveitum með
miklum skorti á íbúðarhúsnæði í
Reykjavík. Flestir muna þó eftir
landbúnaðarjeppunum (Willys) sem
afrakstri nýsköpunarinnar, þeir
voru nýttir sem fólksbílar, þegar
hús höfðu verið byggð á þá, en
fæstir til landbúnaðarstarfa. Hart
var barist um jeppaleyfin og fengu
færri en vildu. Við sem dvöldum í
sveit í hriplekum bæjarhúsum, t.d.
lak gamli Vogabærinn á 100 stöðum
og í stórrigningu hófst „sinfónía
regnsins“, sem var ekki neikvæð
tónlist, heldur róandi. Svefndeildir
héldu þó oftast vatni, en gangar og
skemmur ekki. Við fögnum upp-
byggingu íbúðarhúsa í sveitum, svo
og hinni stórkostlegu byltingu í
gerð fjósa og innleiðingu „mjalta-
þjóna“. Draumur Thors Jensen um
landbúnað sem stóriðju rættist þá
þrátt fyrir allt. Enn mun mjólk-
urbúum fækka, jarðir stækka og
samkeppni ríkja í mjólkuriðnaði. Er
það vel og mun leiða til betri og
ódýrari mjólkurafurða.
Eftirmáli
En hvernig tókst Ólafi Thors að
mynda Nýsköpunarstjórnina með
vinstri öflunum og halda henni sam-
an allt þar til Keflavíkursamning-
urinn felldi hana? Því verður best
lýst með orðum frú Jakobínu Math-
iesen (1900-2000), er hún viðhafði á
fundi í fulltrúaráði sjálfstæðisfélag-
anna í Reykjavík um það leyti, sem
Ólafur átti stórafmæli, en hann
hafði bannað öllum að minnast á
það í ræðu eða riti. „Þrátt fyrir öll
bönn legg ég til að hrópað verði
fjórfalt húrra fyrir afmælisbarninu,
því hann er bæði sjarmör og gení.“
Stjórnin var veikari vegna þess að
Ólafi tókst ekki að fá Einar Olgeirs-
son til að taka við ráðherraembætti.
Eiginkona Einars, Sigríður Þor-
varðardóttir (1903–1994), tilkynnti
honum, að ef hann þægi ráðherra-
embætti yrði hann að skilja við sig
fyrst. Völdust því aðrir menn til
ráðherraembætta, þeir Áki Jakobs-
son og Brynjólfur Bjarnason. Nokk-
ur embætti stóðu sósíalistum til
boða, m.a. mátti Erling Ellingsen
(1905–1970) verkfræðingur velja á
milli sendiherrastöðu í Moskvu eða
flugmálastjóraembættisins. Elín
Haraldsdóttir Ellingsen móðursyst-
ir mín (1909–1970) aftók með öllu að
fara til Moskvu, svo Erling tók flug-
málastjóraembættið.
Árið 1947 tók Fjárhagsráð við af
Nýbyggingarráði og dr. Magnús
Jónsson guðfræðiprófessor kosinn
formaður þess. Var þar sem fyrr
harðast barist um jeppaleyfin.
„Spegillinn“ var á þessum tíma
áhrifablað og birtist í einu eintakinu
heimatilbúið viðtal, sem maður einn
átti við dr. Magnús: „Bróðir minn
er prestur fyrir austan og þarf
nauðsynlega á jeppa að halda, því
hann þarf að fara á milli margra
kirkna.“ Eftir að hafa margoft vitn-
að í „Predikarann“ neitaði Magnús
prestbróðurnum um jákvæð erind-
islok og mælti: „Kristnaði ekki Páll
postuli Rómaveldi jeppalaus?“
Nýsköpun atvinnuveganna
Eftir Leif Sveinsson
Heimildir:
A) Alþingismannatal, 1845-1995, Skrifstofa Al-
þingis gaf út.
B) Matthías Johannessen, Ólafur Thors, I bindi,
Almenna bókafélagið 1981.
C) Ritgerð greinarhöfundar frá 13. mars 1946, þá
nemandi í 6. bekk B, MR.
D) Munnleg heimild: Jónas H. Haralz.
Brattahlíð í Svartárdal, byggt árið 1900, 98,4 fm, nú nýtt sem geymsla. Stafn í Svartárdal, íbúðarhús byggt árið 1950, 148,8 fm.
Tjarnargata 4, þar sem Nýbyggingarráð var til húsa 1944–1947.
Ólafur Thors, forsætisráðherra Nýsköpunarstjórnarinnar, vakir yfir íbúum
Tjarnargötu. Myndastyttan er á jólakorti.
Sigurður
Þórðarson
Leifur
Sveinsson
Einar
Olgeirsson
Jóhann Þ.
Jósepsson