Morgunblaðið - 11.12.2005, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. DESEMBER 2005 11
að sérstaklega verði brugðist við þessari hegðun
námsmanna, en hún er ekki til eftirbreytni. Það
er hægt að fara í mótmælagöngur og gera ým-
islegt, en maður hlýðir lögum. Stundum sér
maður ekki þörfina fyrir götuvita á tilteknum
gatnamótum, en maður stoppar samt þegar
maður lendir þar á rauðu ljósi.“
Hefur það verið rætt við háskólana að þeir
skyldu óska eftir samræmdum stúdentsprófum,
en nota þau almennt ekki?
„Ég hef hreyft athugasemdum við þá há-
skólamenn sem ég hef hitt en við höfum ekki
gert athugasemdir við þetta með formlegum
hætti, enda ekki okkar hlutverk að segja háskól-
unum fyrir verkum hvað þetta varðar. Þeir voru
hins vegar mjög áfram um að hafa þessi próf og
hefur Háskóli Íslands fagnað þeim og óskað eft-
ir því við ráðuneytið að þeim verði fjölgað. Því
var óneitanlega skringilegt að sjá þau skilaboð
sem framhaldsskólanemar fengu frá háskólum.“
Svigrúm til styttingar náms
Áform um styttingu náms til stúdentsprófs á
framhaldsskólastigi hafa mætt mikill andstöðu,
ekki síst innan framhaldsskólans. Bent hefur
verið á að skynsamlegra væri að stytta grunn-
skólann. Hefði ekki þurft að ná betri samstöðu
áður en ákvörðun var tekin?
„Þetta er búið að vera í umræðu frá 1994 og
var sett fram sem framtíðarmarkmið 1996 í
skýrslu um mótun menntastefnu. Í byrjun þess-
arar aldar var leitað til allra fagaðila, kennara
almennt og námsgreinafélaga kennara, fræðslu-
stjóra, háskólamanna og sveitarfélaga. Þetta
hefur fengið mikla umræðu. Það hafa veirð
skrifaðar tvær stórar skýrslur. Fyrst 2003 þar
sem Jón Torfi Jónasson, frá Háskóla Íslands,
fór yfir málið. Í kjölfar hennar komu ýmsar at-
hugasemdir og ábendingar. Svo kom „bláa
skýrslan“ svokallaða sem lagði til ákveðna mála-
miðlun og sú varð niðurstaðan. Ég fór m.a. í alla
framhaldsskólana til að ræða milliliðalaust við
skólamenn. Þegar upp var staðið var niðurstað-
an annars vegar sú að það væri í lagi að stytta
námið og breyta námsskipuninni, bara ekki hjá
þeim. Frekar í grunnskólanum. Hins vegar
þyrfti að gefa þessu meiri tíma. Ég ákvað að
verða við því og við byrjum með þetta 2009 í stað
2008.“
Þorgerður Katrín minnir á að grunnskólinn
hafi lengst um sem svarar tveimur árum í
kennslustundum talið og framhaldsskólinn um
tólf vikur á umliðnum árum. Þannig hafi bæst
2.700 klukkustundir í skólakerfið á leiðinni til
stúdentsprófs, án þess að námsefni hafi verið
bætt við á móti. Hún segir að Íslendingar noti
langflestar stundir til undirbúnings fyrir stúd-
entsprófin af öllum Norðurlandaþjóðum. Þrátt
fyrir að eitt ár falli úr framhaldsskólanum mun-
um við samt verja lengstum tíma í þetta nám í
kennslustundum talið. Eftir styttingu námstím-
ans hér verðum við með 10.350 klukkustundir að
baki stúdentsprófinu. Finnar, sem að margra
mati séu með eitt besta skólakerfið, noti 8.800
klst., Norðmenn um 9.500 klst. og Danir og Sví-
ar um 10 þúsund klst.. Hér sé því meira svigrúm
til styttingar námsins.
Verra að stytta grunnskólann
Varðandi það að stytta grunnskólann segir
Þorgerður Katrín það stórmál.
„Ég á eftir að sjá menn leggja það til í alvöru
og standa við að skólaskyldan verði stytt, en ein-
mitt það eru þeir að leggja til sem segja að frek-
ar eigi að stytta grunnskólann. Ég tel grunn-
skólann vera verndað umhverfi sem hentar
börnunum mjög vel. Rannsóknir og greining
gerði könnun fyrir Lýðheilsustofnun sem sýndi
að strax eftir grunnskóla jókst hættan á notkun
áfengis og vímuefna. Viljum við færa þá áhættu
niður um eitt ár? Eins hefur verið bent á að það
sé óheppilegt að ætla börnunum að velja of
snemma sérhæfingu í námi. Það hefur verið tal-
inn kostur að hafa svigrúm til 16 ára aldurs um
hvaða námsbraut er valin, bóknám eða starfs-
nám. Víða er fólk að senda 16 ára unglinga í
framhaldsskóla utan heimabyggðar. Mörgum
þykir það alveg nógu snemmt og vilja ekki að
það færist niður í 15 ára. Hins vegar er hægt að
nota svigrúm sem myndast hefur innan grunn-
skólans betur.“
Við endurskoðun námstíma til stúdentsprófs
segir Þorgerður Katrín að höfð hafi verið nokk-
ur leiðarljós. Í fyrsta lagi var litið á skólakerfið
sem eina heild. Hún telur þörf á auknu samstarfi
og flæði milli leikskóla og grunnskóla. Eins þurfi
að auka flæði og samvinnu milli grunn- og fram-
haldsskóla. Í öðru lagi þurfi að viðhalda fjöl-
breytni í skólastarfi og helst að auka hana.
Passa þurfi upp á svigrúmið og eflingu sjálf-
stæðis skólanna. Í þriðja lagi þurfti að taka mið
af alþjóðlegri þróun.
„Framhaldsskólinn er undirbúningur fyrir
háskólanám og hvað erum við að gera á háskóla-
stigi? Þar erum við að samræma okkur öðrum
Evrópuþjóðum og taka upp Bologna-ferlið þar
sem grunnnám er þrjú ár, meistaranám tvö ár
og doktorsnám þrjú ár. Ætla Íslendingar einir
þjóða að senda sína nemendur í háskóla með 14–
15 ára skólagöngu að baki á meðan nemendur í
öllum öðrum ríkjum sem við berum okkur sam-
an við hefja háskólanám að loknum 12–13 árum?
Raunin er sú að fjöldi nemenda ver fimm árum í
framhaldsskóla til stúdentsprófs, jafnvel meira.
Meðaltalið er 4,9 ár þótt flestir ljúki vissulega
stúdentsprófi á um fjórum árum. Með þessari
breytingu færist það meðaltal ef til vill niður í
fjögur ár.“
Fjögurra ára stúdentsnám mögulegt
Þorgerður Katrín sagðist hafa hlustað sér-
staklega á röksemdir bekkjarskólanna. „Þótt
fjölbrautakerfið hafi aukið á fjölbreytnina og
bjóði upp á umhverfi sem hentar mjög ólíkum
einstaklingum bjóða bekkjarskólarnir einnig
upp á umhverfi sem hentar mjög mörgum.
Bekkjarskólarnir eru hræddir við að þessar
breytingar komi niður á þeirra starfi. Ég lét
skoða gaumgæfilega hvað hægt væri að gera til
að koma til móts við kröfur þeirra. Ein leið er að
losa um námsskrána þannig að kjarninn verði
ákveðinn, íslenska, enska og stærðfræði. Síðan
hafi skólarnir sjálfdæmi um hvernig þeir móta
sína námsskrá. Það býður upp á að þeir sérhæfi
sig. Afleiðing þess verður aukin fjölbreytni. Við
eigum e.t.v. eftir að sjá einn skóla sérhæfa sig í
stærðfræði og raungreinum og annan í t.d. forn-
málum eða einhverju öðru. Ef bekkjarskólarnir
vilja áfram hafa fjögurra ára nám þá er ekkert
því til fyrirstöðu. Það er í lagi svo lengi sem þeir
halda sig við gildandi námsskrá. Þeir bæta þá
við áskilið námsefni. Það eru margir stúdentar
að útskrifast úr áfangakerfinu með 180–190 ein-
ingar í stað þeirra 140 sem krafist er. Slíkt svig-
rúm hefur hins vegar ekki verið til staðar innan
bekkjakerfisins. Ég tel ekki rétt að þvinga alla í
einhverja spennitreyju. Það er hlutverk
menntayfirvalda að móta almenn viðmið í gegn-
um námsskrá. Það er mikilvægt að skólarnir
hafi frelsi og svigrúm til að móta sér sína skóla-
og námsstefnu innan þess ramma. Við eigum
ekki og ætlum ekki að steypa alla skóla í sama
mót. Við stefnum hins vegar að því að breyta
viðmiðum í námsskrá þannig að stúdentspróf
miðist almennt við þrjú ár í stað fjögurra. Um
leið verðum við að veita skólum sjálfstæði til að
móta það hvernig þeir nálgast þessa breytingu.“
Þorgerður Katrín segir að margir hafi bent á
hvað árin í framhaldsskóla séu frábær tími.
Vissulega séu þau það, en það sé einnig þjóð-
hagslega hagkvæmt að stytta skólann og per-
sónulega hagkvæmt fyrir einstaklinga að auka
ævitekjurnar. Þá bjóði styttingin upp á tækifæri
fyrir unga fólkið að geta séð sig um í heiminum
og kynnst nýjum menningarheimum.
Samkeppni og samvinna
Þau sjónarmið hafa heyrst að háskólarnir séu
mjög ólíkir og að Háskóli Íslands standi helst
undir því að kallast rannsóknarháskóli. Stendur
til að samræma kröfur til háskóla?
„Ég heyri stundum á fólki innan Háskóla Ís-
lands að hinir háskólarnir séu ekki alvöru há-
skólar. Ég vil leyfa mér að mótmæla því. Það er
ljóst að Háskóli Íslands er á vissan hátt flagg-
skip. Innan hans er íslenskukennslan, hugvís-
indin og læknadeildin svo nokkuð sé nefnt.
Hann er með námsframboð sem aðrir hafa ekki
og byggir á langri reynslu, þekkingu og færni.
Samkeppni var eitthvað það besta sem gat kom-
ið fyrir Háskóla Íslands, enda hefur hann staðið
sig frábærlega í henni.“
Þorgerður Katrín segir að margir telji að þró-
un undanfarinna ára, fjölgun háskóla og nem-
enda á háskólastigi, hafi orðið af sjálfu sér. Svo
sé að sjálfsögðu ekki. Þetta sé árangur mark-
vissrar uppbyggingar og hvatningar.
„Það vekur oft furðu mína þegar menn ræða,
að því er virðist í alvöru, um niðurskurð til há-
skólamála. Ef við lítum til áranna 2000–2005 þá
jukust framlög til háskólanna um rúmlega 50%
og fjöldi nemenda í háskólanámi jókst um helm-
ing. Ég fæ ekki séð að þetta sé til marks um eitt-
hvað meint áhugaleysi stjórnvalda á háskóla-
málum. Þvert á móti. Við höfum markvisst verið
að auka útgjöld til háskólamála hraðar en flestar
aðrar þjóðir. Útgjöld Íslendinga til háskólamála
sem hlutfall af landsframleiðslu voru um með-
altal OECD-ríkjanna árið 2002. Með þeirri
aukningu sem hefur orðið síðan stefnum við
hraðbyri í að komast í hóp þeirra þjóða í heim-
inum sem verja hæsta hlutfalli til háskólamála.
Við höfum haldið þessari þróun áfram. Stjórn-
arandstaðan hefur gagnrýnt okkur fyrir það í
fjárlagaumræðunni að vera að svelta háskólana.
Ég bendi á þær tölur sem ég nefndi og að í fjár-
lögum þessa árs er gert ráð fyrir 13% aukningu
til menntamála á milli ára. Þetta er langt um-
fram hækkanir til nær allra annarra málaflokka
og sýnir þá áherslu sem ríkisstjórnin leggur á
menntamál. Framlög til kennslu í háskólunum
hækka á milli ára um 11,3% að meðaltali og til
rannsókna í háskólunum um 22,5%. Við erum
því ekki að skera niður til háskólamála heldur
þvert á móti að stórauka þau. Það er einnig rétt
að taka fram, vegna umræðu um Háskólann á
Akureyri, þá hafa framlög til hans aukist meira
og hraðar en til annarra háskóla undanfarin ár
og búast má við að þau muni gera það áfram.
Aukningin til HA á föstu verðlagi var um 114% á
árunum 2000–2005. Í fjárlögum næsta árs er
gert ráð fyrir því að framlög til kennslu hækki
um 16,1% á milli ára og framlög til rannsókna
um 18,7%. Það er hins vegar alltaf hægt að
koma með yfirboð og segja sem svo að gera eigi
betur. Menn verða hins vegar að eiga það við
sjálfa sig hversu mikla ábyrgð slíkt sýnir.
Þorgerður Katrín segir að hér sé algengara
en víða annars staðar að eldra fólk fari í há-
skólanám. Bæði fólk sem lokið hefur námi og vill
bæta við sig og það sem ákveður að láta gamlan
draum rætast og fara í háskólanám.
„Nú er komið að næsta stigi í háskólaþróun-
inni. Það er að ræða um gæðamál innan háskól-
anna og hvert við stefnum eftir þessa miklu
þenslu,“ segir Þorgerður Katrín. „Ég mun
kynna fljótlega nýtt frumvarp til laga um há-
skóla. Þar verður meginhugsunin að efla sjálf-
stæði háskólanna en um leið að gera ríkar kröf-
ur um að skólarnir uppfylli alþjóðlega staðla um
gæðaviðmið. Þetta er bráðnauðsynlegt.“
Þorgerður Katrín segir að það hafi sýnt sig að
samkeppni milli háskólanna hér hafi leitt margt
gott af sér eins og fjölgun valkosta fyrir náms-
menn, aukið námsframboð og fjölgun háskóla-
nema. Þrátt fyrir samkeppnina sé samvinna
einnig að aukast og nefnir hún Háskólann í
Reykjavík og Háskóla Íslands til dæmis um það.
En íslensku skólarnir eiga einnig í harðri sam-
keppni við erlenda háskóla, m.a. um fjármagn úr
alþjóðlegum rannsóknasjóðum.
„Háskólarnir og stjórnendur þeirra gera sér
grein fyrir því að til þess að standast samkeppn-
ina erlendis frá, bæði um styrki úr sjóðum og á
öðrum sviðum, þurfa gæðamálin, skipulagið og
stjórnsýslan að vera í lagi.“
Samræming einkalífs og embættisanna
Embætti mennamálaráðherra er viðamikið
og snertir fjölmennar starfsstéttir. Þorgerður
Katrín segir að margir óski eftir að hitta sig að
máli og það er aldrei skortur á verkefnum.
„Ég held að hér sé mest ásókn í að hitta ráð-
herrann að máli af öllum ráðuneytum. Þegar ég
kom til starfa lá fyrir töluverður listi með nöfn-
um þeirra sem óskuðu eftir viðtali. Ég tek á móti
tugum manns í hverri viku og reyni að gera mitt
besta. Miðvikudagsmorgnar eru yfirleitt frá-
teknir í viðtöl, svo reyni ég að taka á móti fólki
eftir því sem tíminn leyfir aðra daga. Mér telst
svo til að ég hafi frá því ég tók við embætti átt á
annað þúsund fundi með einstaklingum eða hóp-
um um margvísleg málefni. Oft eru þetta erindi
sem hægt er að leysa með einu símtali. Það
skiptir einfaldlega máli að koma þeim í ákveðinn
farveg. Einn kosturinn við okkar frábæra sam-
félag er hve auðvelt er að ná í ráðherra sam-
anborið við önnur lönd.“
Þorgerður Katrín segir að umfang mennta-
málaráðuneytisins hafi aukist mjög á fáum ár-
um. Það sjáist greinilega á útgjöldunum til
málaflokkanna. „Þeir málaflokkar, sem við er-
um með, heyra undir þrjú ráðuneyti í Dan-
mörku! Við erum með öll skólastigin frá leik-
skóla upp í háskóla, menningarmálin,
vísindamálin, íþróttamálin, æskulýðsmálin, fjöl-
miðlamálin og safnamálin svo ég nefni það
helsta. Það mætti tína margt fleira til.“
Forveri þinn í embætti, Björn Bjarnason, er
þekktur fyrir að nota netið og tölvupóst með
áhrifaríkum hætti. Er það aðferð sem gæti kom-
ið fleiri ráðherrum að gagni?
„Ég nota töluvpóst mjög mikið og á mikil
samskipti í gegnum hann. Ég vil hins vegar hafa
stjórn á tölvupóstinum eins og símhringingun-
um. Ég vil ákveða sjálf hvort ég svara tölvu-
pósti, eins og ég ákveð hvort ég tek símann eða
ekki. Tölvupóstur kemur ekki í stað formlegra
samskipta í gegnum ráðuneyti og opinberar
stofnanir í gegnum bréf. Því miður eru einnig
mörg dæmi um að tölvupóstur sé misnotaður
með margvíslegum fjöldasendingum. Þá eru því
miður einnig allt of mörg dæmi um að menn
sendi alls kyns óþverra í gegnum tölvupóst, sem
er þá allt í einu kominn inn á borð til manns. Þá
er ég ekki endilega að tala um minn tölvupóst,
ég hef hins vegar séð og heyrt af mörgum dæm-
um um þetta.
Ég velti því lengi fyrir mér hvort ég ætti að
koma mér upp heimasíðu og allt eins líklegt að
ég láti verða af því einhvern daginn. En ég vil að
heimasíður séu virkar og Björn Bjarnason er
gott dæmi um hvað hægt er að gera frábæra
hluti í í gegnum heimasíðu. En ég verð að for-
gangsraða og skipuleggja tímann vel. Ég er með
þrjú lítil börn og verð að játa að ég vil heldur
vera með þeim en að sitja sífellt við tölvuna þeg-
ar ég er loksins komin heim.“
Þorgerður Katrín og eiginmaður hennar,
Kristján Arason, framkvæmdastjóri í KB
banka, eiga tvo syni, 10 og 6 ára, og tveggja ára
gamla dóttur. Hvernig gengur að samræma for-
eldrahlutverkið og krefjandi starf ráðherrans
og stjórnmálamannsins?
„Ef ég á að vera hreinskilin þá er oft erfitt að
samræma vinnu og fjölskyldulíf, en það er hægt.
Ungt fjölskyldufólk með lítil börn á að fá tæki-
færi til að taka þátt í hringiðu stjórnmálanna og
vera í forystu á ýmsum sviðum þjóðfélagsins.
Sama gildir um stjórnun fyrirtækja. Það er sí-
fellt verið að segja að það verði að skapa þannig
andrúmsloft og umhverfi í þjóðfélaginu að fólk
með ung börn geti tekið þátt í stjórnmálum og
verið í umfangsmiklum störfum. Þegar á reynir
vill þetta gleymast eða það er gengið út frá því
vísu að sama gamla mynstrið sé enn í gildi. Að
þetta sé helst fyrir eldra fólk með börn farin að
heiman! Ég held að það skipti máli að við, sem
erum að koma inn í stjórnmálin og erum með
ungar fjölskyldur, gefum tóninn. Að við sýnum
að þetta sé hægt. Ég er svo lánsöm að eiga mjög
stóra fjölskyldu sem gerir okkur hjónunum
þetta kleift. Kristján minn er einnig í afar krefj-
andi starfi. Öll tímaskipulagning miðast við það
að geta sinnt annars vegar vinnunni og hins veg-
ar að hafa tíma fyrir fjölskylduna. Nærveru
menntamálaráðherra, sem líka er ráðherra
menningarmála, er víða óskað. En vegna
barnanna fer ég ekki eins mikið á kvöldin og for-
verar mínir hafa gert, hvort sem um sýningar,
opnanir eða aðra viðburði er að ræða. Mér þykir
að sjálfsögðu mjög vænt um að það er sífellt ver-
ið að hugsa til mín. Ég reyni að fara eins mikið
og ég get og best þykir mér að geta tekið börnin
með.
Viðhorfin eru að breytast. Þegar kvöldfundir
eru á Alþingi og mér hefur einhverra hluta
vegna ekki tekist að útvega barnapössun þá eru
þingmenn mjög skilningsríkir á mína fjarveru.
Þegar ég lít um öxl, eftir tvö ár í þessu embætti,
er reynsla mín sú að ef ég gef þá skýringu að ég
þurfi að vera heima hjá fjölskyldunni hafa flestir
skilning á því. Þess vegna þykir mér það gam-
aldags sjónarmið þegar verið er að gagnrýna
ráðherra fyrir að fara á fundi, hvort sem er inn-
anlands eða erlendis, og verið er að væna þá um
að eyða tíma að óþörfu þegar þetta er í raun tími
frá fjölskyldu. Allar ferðir sem ég fer eru mjög
klipptar og skornar. Mér þykir ekkert jafn lýj-
andi og ferðalög, eins og þau geta verið fræðandi
og skipt miklu varðandi samskipti við aðrar
þjóðir.“
Viðskiptavinir ráðuneytisins
En fer menntamálaráðherrann í kennaravið-
töl og á foreldrafundi í skólum barnanna?
„Við hjónin reynum að skipta því á milli okk-
ar. Ég verð að viðurkenna að mér þykir gaman
að fara í skólann og sjá skólastarfið sem foreldri.
Maður er daglega að fjalla um skólakerfið og allt
sem því viðkemur. Auðvitað blundar sú hugsun
alltaf með mér hvort þær ákvarðanir sem ég tek
séu ekki þær einu réttu fyrir börnin mín og börn
þessa samfélags. Að vera menntamálaráðherra
er mest gefandi og skemmtilegasta starf sem ég
hef sinnt um ævina. Þetta ráðuneyti er að mínu
mati með einhverja mikilvægustu málaflokka
ríkisins. Það er einna helst hér sem verið er að
höndla með framtíðina. Stundum þarf maður því
að anda djúpt og rifja upp fyrir hverja maður er
að vinna. Ég, eins og flestir, á líka börn sem eru
viðskiptavinir þessa ráðuneytis!“
höndunum
gudni@mbl.is
„Auðvitað blundar sú
hugsun alltaf með mér
hvort þær ákvarðanir sem
ég tek séu ekki þær einu
réttu fyrir börnin mín og
börn þessa samfélags.“