Morgunblaðið - 11.12.2005, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 11. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Frásögnin af vitringunumþremur, sem er að finna í 2.kafla Matteusarguðspjallsog hefur um aldir verið óað-skiljanlegur hluti jóla krist-
inna manna, er einhver sú allra
þekktasta í Biblíunni, enda yfir henni
einhver ljómi, sem erfitt er að út-
skýra nákvæmlega. Um þessa aust-
rænu, dularfullu og greinilega auð-
ugu ferðalanga hefur töluvert verið
ritað síðan þá, enda vakna margar
spurningar við lesturinn. Þessu
greinarkorni er ætlað að svara einni
þeirra í fáeinum orðum, og hún er
svona: Af hverju færðu þeir Jesú-
barninu ofannefndar gjafir, en ekki
einhverjar aðrar?
Gjafirnar
Á gull er minnst 439 sinnum í Bibl-
íunni, þar af 403 sinnum í Gamla
testamentinu, og 36 sinnum í Nýja
testamentinu, og er engin málmteg-
und önnur nefnd þar jafn oft. Reyk-
elsi kemur fyrir 146 sinnum, þar af
136 sinnum í Gamla testamentinu, og
10 sinnum í Nýja testamentinu. Og
myrru er getið 16 sinnum, þar af 13
sinnum í Gamla testamentinu, og
þrisvar sinnum í Nýja testamentinu.
Um gull, sem Biblían notar 13 mis-
munandi orð yfir (á hebresku), er
samt óþarfi að fjölyrða hér, nóg að
geta þess, að lítið var um þennan
málm frá náttúrunnar hendi í Gyð-
ingalandi sjálfu. Aðallega kom hann
þangað frá Arabíu, Armeníu,
Egyptalandi og Persíu, og e.t.v. Ind-
landi, Núbíu og Suður-Afríku. Í
Gamla testamentinu eru m.a. nafn-
greindir staðirnir Havíla, Ófír,
Parvaím, Reama, Saba, Tarsis og
Úfas.
Í Opinberunarbókinni (3:18) er gull
notað í yfirfærðri merkingu, sem
andleg verðmæti, en þar eru líka öld-
ungarnir 24 á himnum sagðir með
gullkórónur (4:4), og hin nýja Jerú-
salem mun verða byggð úr skíragulli
(21:18–21).
Og verðmætasti peningur Róm-
verja var gulldenar, jafnvirði 25 silf-
urdenara.
En það eru hinar gjafirnar tvær,
sem fólk – a.m.k. þar sem viðkomandi
efni sjást ekki nema fullunnin – hefur
mest verið að pæla í, jafnt á fyrri öld-
um sem nú. Hvað er eiginlega þar á
ferðinni?
Jú, reykelsi var og er ilmandi
blanda af gúmmíi og harpeis, sem frá
náttúrunnar hendi „blæðir“ eða
„grætur“ við ákveðnar aðstæður úr
smávöxnum, blómstrandi trjám – eða
stórvöxnum runnum – einnar af 16–
20 ættkvíslum Burseraceae-ættar-
innar, sem hefur að geyma 500–600
tegundir. Flestar ættkvíslirnar er að
finna í hitabeltislöndum Ameríku, en
nokkrar í Afríku og Asíu, og þ.á m. er
einmitt umrædd ættkvísl, sem nefn-
ist Boswellia og á fulltrúa í Austur-
Afríku, Sádí-Arabíu og á Indlandi.
Ekki er nákvæmlega vitað hverjar
af u.þ.b. 20–25 tegundum Boswellia-
ættkvíslarinnar um ræðir fyrr á öld-
um, en menn hafa getið sér til að það
hafi verið B. carterii, öðru nafni B.
sacra (Norðaustur-Afríka, Jemen og
Óman), B. papyrifera (Eþíópía, Súd-
an, Austur-Afríka), eða B. thurifera,
öðru nafni B. serrata og B. glabra
(Norður-Afríka, Mið-Austurlönd,
Indland). Einnig gæti verið að eitt-
hvað hafi komið úr suðurhluta Jórd-
andalsins og kannski víðar.
Börkurinn er tvískiptur. Ytra lagið
er pappírskennt og í það koma auð-
veldlega sár ef mjög hvassir vindar
blása, eða við það er átt með nagi,
skurði eða afflettingu. Trén bregðast
við með því að fylla í götin með kvoð-
unni, sem þykknar við að komast í
snertingu við andrúmsloftið. Drop-
arnir, hvítir eða fölgulir að lit, renna
úr æðum barkarins sem undir hinum
liggur. Þeir harðna og dökkna með
tímanum, verða gulgrænir eða brún-
leitir. Að 3–4 mánuðum liðnum detta
þeir flestir af og eru hirtir; aðrir eru
skornir eða höggnir burt. Síðan eru
þeir yfirleitt malaðir í duft.
Hin eiginlega myrra verður til á
sama hátt, en er unnin úr litlum eða
meðalstórum runnum eða trjám
Commiphora-ættkvíslar, sem er með
yfir 250 tegundir, og er einnig af áð-
urnefndri Burseraceae-ætt. Tárin
eru í fyrstu gul- eða brúnleit, en
verða dökkrauð eða jafnvel svört við
hörðnunina. Eftir beina aftöppun
þurfa trén langa hvíld til að ná sér
aftur, eða allt frá sex mánuðum og
upp í tvö ár.
Á tíma Biblíunnar var mestur inn-
flutningur efnisins frá Eþíópíu, Arab-
íu og Indlandi. Aðaltegundirnar eru
sagðar hafa verið C. myrrha (sam-
heiti Balsamodendron myrrha o.fl.),
og C. kataf. Sumir vilja meina, að að-
altegundin í Gamla testamentinu hafi
verið C. opobalsamum (sam heiti
Balsamodendron opobalsamum,
Balsamum meccae o.fl.), sem oftast
var notuð í fljótandi mynd, því í
ákveðnum textum er um vökva að
ræða (sbr. Esterarbók 2:12, „myrru-
olía“), en aðrir halda því fram að C.
myrrha hafi einfaldlega verið á mark-
aði í tvenns konar formi.
C. myrrha er sumargræn og blað-
laus meirihluta ársins og á henni eru
laufblöð, blóm og aldin aldrei sam-
tímis. Að auki eru blómin einkynja í
sérbýli, þ.e.a.s. karlblóm og kven-
blóm eru á sitt hvorri plöntunni.
Boswellia er hins vegar sígræn og
hefur tvíkynja blóm.
Mikil leynd hvíldi yfir uppruna-
stöðum þessara dýrmætu efna
tveggja, því ekki vantaði áhuga
sterkra, ríkjandi þjóða á ýmsum tím-
um að komast yfir slíkar auðlindir. Í
virtu riti frá 1820, „The natural
history of the Bible“, eftir Thaddeus
Mason Harris, sem gefið var út í
Boston, kemur fram, að ekki einu
sinni þá er mönnum kunnugt á Vest-
urlöndum um af hvaða trjám reykelsi
kemur.
Reykelsi og myrra voru notuð á
svipaðan hátt á biblíulegum tíma, ým-
ist brennd, vegna hinnar ljúfu ang-
anar, jafnt á heimilum sem í opinber-
um trúarlegum athöfnum, eða þá
notuð í lækningasmyrsl, snyrtikrem
og ilmvötn. Reykelsi var í Gamla
testamentinu læknisfræðilega mikil-
vægara heldur en myrra, og einnig
síðar, á tímum Grikkja og Rómverja,
og jafnframt vinsælla til brennslu,
þótti lyktarsterkara, en myrran hlaut
vinninginn ef um opin sár var að
ræða, þótti betra græðingarmeðal og
verjandi, jafnt meðal Forn-Egypta
og annarra síðar. Það sem læknar
ekki vissu þá er að myrran hamlar
bakteríugróðri. Þekktustu dæmi um
hana úr Nýja testamentinu eru þegar
María smyr fætur Jesú, og þegar
honum er boðinn deyfandi vökvi (sem
hann ekki þáði) rétt áður en hann var
krossfestur, og einnig þegar lík hans
var búið til greftrunar.
Rómverski náttúrufræðingurinn
Plíníus hinn eldri (23–79 e.Kr.) sagði
reykelsi móteitur við óðjurtarseyði
(sem mun hafa orðið Sókratesi að
bana), og arabíski læknirinn og heim-
spekingurinn Avicenna (980–1037
e.Kr.) notaði reykelsi á bólgur og
fleiður, og við ógleði, blóðkreppusótt
og hita. Í Kína var það lyf gegn holds-
veiki. Að fátt eitt sé nefnt.
Pundið af gulli og reykelsi kostaði
mjög svipað á 1. öld e.Kr., jafnvirði
um 45.000 íslenskra króna, en myrra
var 6–7 sinnum dýrari.
Táknfræðin
Einfalda svarið við því, hvers
vegna gestirnir úr austri voru með
einmitt þetta í farteskinu, en ekki
eitthvað annað, er, að þetta var lúx-
usvara, í flokki með demöntum,
kryddjurtum og öðru af þeim toga.
Bara fágætari og því eftirsóknar-
verðari.
En hér býr meira undir, og flókn-
ari útgáfan er sú, að þetta voru eðli-
legar og venjubundnar gjafir undir-
okaðra þjóða til herraþjóðanna á
þeim tíma, og að sjálfsögðu vegna
þess, sem áður var nefnt; það var
ekkert betra eða fínna til. Að vitring-
arnir skyldu koma með þetta að fót-
um lítils drengs í jötu hlaut því að
merkja eitthvað stórt. Það er nokkuð
ljóst.
Framhaldið hefur svo ráðist af því,
hvað menn nákvæmlega sáu í þessum
austanförum. Langflestir fræðimenn
eru sammála um, að þeir hafi tilheyrt
prestastétt, sem löngum er kennd við
Medíu, land þar sem í dag er norð-
vesturhluti Írans. Telja sumir að þeir
hafi gegnt svipuðu hlutverki og anda-
læknar eða sjamanar margra þjóða.
Á nútíma persnesku er orðið ritað
mobed. Á íslensku hafa umræddir
prestar stundum verið nefndir
mágusar. Þeir aðhylltust í fyrstu
náttúrutrúarbrögð, en við tilkomu
Zaraþústra spámanns, sem tók yfir
hið gamla, virðast þeir hafa gengið
inn á hinar nýju brautir eins og ekk-
ert væri, með svipuð hlutverk og áð-
ur, eflaust vegna fæðingarréttar síns,
ef svo má að orði komast, eða ein-
hvers slíks, ekki ósvipað levítum í
gyðingdómi, eða þá andlegs atgervis.
Einnig hafa menn getið sér þess til,
að Zaraþústra hafi sjálfur verið mág-
us, og það skýrir ýmislegt, ef rétt er.
En á 5. öld f.Kr. ritar gríski sagn-
fræðingurinn Heródótus, að þeir sjái
ekki bara um fórnir, heldur séu einn-
ig í draumaráðningum og spá-
mennsku, og lesi að auki í fyrirbæri í
himinhvelfingunni. Jafnframt munu
þeir hafa gegnt annarri stjórnsýslu,
verið ráðgjafar um eitt og annað ver-
aldlegt, séð um bókhald o.s.frv.
Eftir að Alexander mikli réðst inn í
Persíu veturinn 331–330 f.Kr. og
hafði sigur, er vitað um slíka presta í
þjónustu hans, sem undirstrikar það
sem áður er vikið að, að a.m.k. ein-
hverjir í þeirra röðum hafi alltaf
gengið til liðs við nýja herra. Land-
vinningar Makedóníukonungsins
virðast þó ekki hafa breytt neinu um
þekkingu vestursins á austrænum
trúarbrögðum, því í grískum og lat-
neskum heimildum urðu títtnefndir
prestar einungis fulltrúar alls sem
hafði með guðsdýrkun og aðra and-
lega hluti þar að gera.
Í Nýja testamentinu, sem var upp-
haflega ritað á grísku, er orðið magoi
notað um þessa ferðalanga; í eintölu
er það magos. Allt varðandi þá er dá-
lítið móskukennt, en orðið sem um
ræðir mun vera tökuorð úr forn-pers-
nesku, annaðhvort dregið af magush,
að því er sumir telja, eða þá magu-
pati. Þegar nær dregur fæðingu
Krists eru mágusar iðulega starfandi
fyrir utan Persíu líka, því Strabó (um
63 f.Kr. til um 21 e.Kr.), Plútarchos
(um 46 til um 120 e.Kr.) og Jósefus
(um 37 til um 101 e.Kr.) kannast allir
við þá á Miðjarðarhafssvæðinu, en
þeir mágusar eru gyðingar, sem þýð-
ir, að á þessum tíma er orðið ekki
lengur einskorðað við hina gömlu
persnesku stétt, heldur nær yfir alla
fjölkunnuga menn. Enska orðið
magic (galdur, töfrar) og önnur slík
eru komin úr þessum jarðvegi.
Aðrir leita svara í Gamla testa-
mentinu, en þar segir m.a. í Davíðs-
sálmum 68:30: „Konungar skulu færa
þér gjafir.“ Og í sömu bók, 72:10, seg-
ir: „Konungarnir frá Tarsis og ey-
löndunum skulu koma með gjafir,
konungarnir frá Saba og Seba skulu
færa skatt.“ Og í Jesaja (49:7) er rit-
að: „Konungar munu sjá … og standa
upp, þjóðhöfðingjar munu sjá … og
falla fram, vegna Drottins, sem reyn-
ist trúr, vegna Hins heilaga í Ísrael,
sem þig hefir útvalið.“ Í Jesaja (60:3)
segir aukinheldur: „Þjóðirnar stefna
á ljós þitt og konungar á ljómann,
sem upp rennur yfir þér.“ Og í Jesaja
(60:10): „Útlendir menn munu hlaða
upp múra þína og konungar þeirra
þjóna þér …“
Og víst er, að mágusarnir breytast
snemma í eitthvað annað í huga fólks,
eflaust sumpart vegna áðurnefndra
tilvitnana, en einnig kannski fyrir
áhrif Tertúllianusar kirkjuföður (um
160 til 230 e.Kr.), sem fullyrti, að í
austri væri nánast litið á umrædda
menn sem konunga.
En í öllum tilvikum er samt um ein-
hvers konar undirgefni að ræða við
jötuna í fjárhúsinu, burtséð frá því
hverjir krupu. Ef það voru tignir
mágusar, fulltrúar ríkja þar um slóðir
– en austur af Galíleu og Júdeu voru
einungis fjögur sem höfðu „ekta“
mágusa í þjónustu sinni um Krists
burð: Assyría, Babylonía, Medía og
Persía – þá liggur að baki einhver
merkileg uppgötvun þeirra við skoð-
un himinhvolfsins, eitthvað sem rím-
aði við forna spádóma. Og eins er hafi
þetta verið jarðneskir konungar; at-
ferlið merkir þá að Jesús er ekki bara
Messías gyðinga, heldur alls mann-
kyns, æðstu ráðamenn þjóðanna
beygja sig og gefast undir vald hins
mesta allra stríðsherra. En ef þetta
voru seiðkarlar og töframenn mætti
túlka heimsóknina til Betlehem á
þann veg, að nú láti þeir vopn sín af
hendi, gefist upp, enda sé til lítils að
berjast við ofureflið; að ljósið hafi
sigrað mykrið.
Hið bjarta gull var og er æðst
málmanna, og þar af leiðandi konungi
samboðið, reykelsið stígur upp til
himins, með sætri angan, og vísar til
guðlegs ætternis barnsins, jafnframt
því að benda á trésmiðinn frá Nas-
aret sem lækni og græðara andlegra
og líkamlegra sára, og myrran teng-
ist þar við, en er líka til brúks við um-
búnað hinna dánu og bendir þannig
til krossins á Golgata.
Þetta er oftast talin vera hin dulda
symbólík gjafa vitringanna. En
merking efnanna þriggja skaraðist
reyndar meira, því gullið var „eilíft“,
þ.e. ryðgaði ekki, og var einnig notað
í meðul, og er enn. Á nútíma heldur
það ennþá vinsældum sínum á al-
þjóðamarkaði, einkum sem gjaldmið-
ill, en dregið hefur úr verðgildi reyk-
elsis og myrru. Enn eru þau samt við
lýði, þótt önnur hafi tekið við sumu
hlutverki þeirra, eins og t.a.m. á sviði
læknisfræðinnar og þvíumlíkt, a.m.k.
á Vesturlöndum. Og þó ekki alveg.
Gull, reykelsi og myrra
Hvers vegna kusu vitring-
arnir þrír að færa Jesú-
barninu gull, reykelsi og
myrru en ekki eitthvað
annað? Sigurður Ægisson
segir að þar búi margt að
baki og skýringin sé
í senn einföld og flókin.
sigurdur.aegisson@kirkjan.is
Gjafir vitringanna, eftir Pieter Pauwel Rubens; olía á striga, málað 1626—1629,
nú varðveitt á Louvresafninu í París.
Ljósmynd/Mike Lane
Reykelsistré (Boswellia carteri /
Boswellia sacra) í Dhofar-héraði í
Austur-Óman. Á innfelldu myndinni er
myrrutré (Commiphora myrrha) á ald-
intíma í Hadramaut-héraði í Jemen;
ljósmynd Mats Thulin.
Þá vissu læknar ekki
að myrran hamlar
bakteríugróðri.
Ljósmynd/Sigurður Ægisson
Svona líta myrra (t.v.) og reykelsi
(t.h.) út sem harpeis, komin beint af
trjánum. Síðan á eftir að mylja þetta í
púður. Pundið af gulli og reykelsi
kostaði mjög svipað á 1. öld e.Kr., en
myrra var 6—7 sinnum dýrari.