Morgunblaðið - 11.12.2005, Blaðsíða 25
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. DESEMBER 2005 25
meta þá og gerði í raun lítið úr þeim.
Í hans huga var bara einn mikill rit-
höfundur á Íslandi og hann hét Hall-
dór Kiljan Laxness!“
Eljusamt mikilmenni
– Hefur mynd Laxness í huga þér
breytzt á meðan þú vannst að ævi-
sögu hans?
„Þegar ég var að byrja að skrifa
ævisögu hans, sló það mig oft hversu
kaldur og tillitslaus hann virtist vera.
En svo varð mér betur og betur ljóst,
hversu stórbrotinn maður hann var;
eljusamt mikilmenni. Öll hans hegð-
un, fas og framkoma gerði hann að
sérstæðri persónu. Mönnum ber
saman um að hann hafi verið með af-
brigðum fágaður og kurteis maður,
þótt einhverjir dyntir kynnu að
hlaupa í hann á efri árum. Halldór
Kiljan Laxness er í röð merkustu Ís-
lendinga allra tíma. Ég skipa honum
hiklaust á bekk með Snorra Sturlu-
syni, Njáluhöfundi, Hallgrími Pét-
urssyni og Jónasi Hallgrímssyni.
Hann var einn af okkar langmerk-
ustu mönnum.“
– Hvaða afstöðu hefur höfundur
ævisögunnar til skáldsins í verkinu?
„Ég hef ekki verið gagnrýndur
fyrir að vera hlutdrægur í garð Hall-
dórs Kiljans Laxness. Sumir hafa
hins vegar gagnrýnt mig fyrir að
vera ekki nógu gagnrýninn á hann.
En ég ákvað að gerast ekki gagn-
rýnandi, heldur draga saman sem
mestan fróðleik og vera eins og
ósýnilegur sögumaður við hlið hans,
segja frá lífi hans, en láta lesandann
um að mynda sér sínar skoðanir.
Það er aðeins í sambandi við Kína-
ferðina, sem ég leiðrétti blekkingar
hans, en það er algjör undantekn-
ing.“
Samband skálds og blaðs
– Samband Laxness og Morgun-
blaðsins kemur við sögu.
„Já. Það hefst strax með hans
fyrstu grein og ljóði, sem hann birtir
opinberlega og framan af er sam-
band skálds og blaðs harla gott. En
svo slitnaði í sundur.
Laxness skrifaði ekki verr um
nokkurn mann en Jónas frá Hriflu og
Valtý Stefánsson, ritstjóra Morgun-
blaðsins. Mér finnst Valtýr ekki hafa
átt ofsa skáldsins skilinn. Persónu-
legar illdeilur Laxness við Valtý 1951
og 52 áttu rætur að rekja allt aftur til
ársbyrjunar 1927, þegar Valtýr neit-
aði honum um fyrirframgreiðslu svo
hann gæti boðið stúlku út. Síðar áttu
hann og Morgunblaðið ekki pólitíska
samleið; voru sitt í hvoru liði í heift-
úðlegum deilum.
Matthías Johannessen kom svo
aftur á sambandi milli Laxness og
Morgunblaðsins með viðtali, sem
birtist 28. október 1956. En við lá að
það samband færi út um þúfur, þegar
Morgunblaðið hringdi í Laxness og
spurði hann um gjaldeyristekjur
hans. Matthías bjargaði þá málum
aftur, en aftur lá við sambandsslit-
um, þegar Styrmir Gunnarsson
skrifaði Reykjavíkurbréf til varnar
Jakobi Ásgeirssyni, sem hafði fjallað
um Laxness og verk hans í Morg-
unblaðinu. Styrmi tókst með heim-
sókn að Gljúfrasteini að koma á sátt-
um.
Eftir það hélzt samband skálds og
blaðs gott.“
Málaferli fyrir héraðsdómi
En samband Hannesar Hólm-
steins og fjölskyldu skáldsins helzt
ekki gott. Hún vildi ekki sjá að hann
skrifaði um Halldór og meinaði hon-
um aðgang að skjalasafni skáldsins á
Landsbókasafninu. Og þegar fyrsta
bindið var komið út, stefndi Auður
Laxness Hannesi fyrir ein 120 brot á
höfundarrétti Halldórs Laxness. Það
mál er nú fyrir Héraðsdómi Reykja-
víkur öðru sinni eftir að Hæstiréttur
felldi frávísunarúrskurð héraðsdóms
úr gildi.
„Ég hélt að Halldór Kiljan Lax-
ness hefði verið þjóðskáld en ekki
einkaskáld og vissi ekki til þess að til
væri eitthvert Laxnesseigendafélag
sem gæti valið úr þá menn sem
mættu skrifa um hann. Og sízt af öllu
átti ég von á þeirri herferð sem háð
var gegn mér.
Starfsfólk Eddu, sem gaf út fyrsta
bindið, sýndi það dætrum Laxness
og Auðar og ég tók tillit til þeirra
ábendinga þeirra, sem komið var á
framfæri við mig. Enda var það fjarri
mér að vilja brjóta á rétti Halldórs
Laxness og fjölskyldu hans með ein-
hverjum hætti. Því finnst mér það
mjög ósanngjarnt að vera þjófkennd-
ur. Hvernig er hægt að stela því sem
allir þekkja og vita hvaðan er? Ég
var gagnrýndur fyrir að hafa stuðzt
um of við æskuminningar hans í
fyrsta bindinu. Þó er nú svo að aðeins
tvær setningar eru samhljóða í bók
minni og æskuminningum skáldsins.
Annað er eitthvað breytt. Það má
segja, að ég hafi stuðzt við sömu að-
ferð og Auður Jónsdóttir barnabarn
Halldórs gerði í sinni bók, þar sem
hún taldi nauðsynlegt að styðjast
mjög við texta afa síns til þess að ná
fram réttum hugblæ.
En ég get vel fallizt á það að það
hefðu mátt vera fleiri gæsalappir og
tilvitnanir í minni bók. Ég tók mið af
þeirri gagnrýni í seinni bindunum.
Satt að segja tek ég mark á öllum
góðum ábendingum.
Í eftirmála þessa síðasta bindis
flyt ég til dæmis Halldóri Guðmunds-
syni og Helgu Kress þakkir mínar.
Helga las fyrri bindin mjög gaum-
gæfilega og kom fram með margar
gagnlegar ábendingar og Halldór
skrifaði prýðilega bók um Laxness
sem ég studdist við.
Ég skil vel að fólk sé viðkvæmt
fyrir hlutunum. En það ríkir mál-
frelsi á Íslandi og því fylgir frelsi mitt
til þess að fjalla um Halldór Kiljan
Laxness á sómasamlegan hátt. Það
finnst mér ég hafa gert. Þess vegna
finnst mér fjarri lagi að vera úthróp-
aður sem þjófur í Paradís.“
Vefsíða fyrir athugasemdir
– Er þá allt komið með þessum
þremur bindum?
„Ég reyndi eins og ég gat að gera
þetta þriggja binda ritverk tæmandi.
En auðvitað er engin bók tæmandi
og mér er manna ljósast að það hlýt-
ur eitthvað í henni að vera missagt.
Nú ætla ég að setja upp vefsíðu með
heimildaskrá, nafnaskrá og ritaskrá
alls verksins og opna mönnum þar
leið til þess að senda mér sínar at-
hugasemdir um verkið. Ég vona bara
að Helga Kress lesi þetta bindi eins
vel og hin!
Síðan ætla ég að gefa Landsbóka-
safninu öll gögnin; þrjátíu stórar
möppur, hnausþykkar af efni.“
Svo bætir hann við með skelmsku
brosi: „Ég mun leggja ríka áherzlu á
að allir fái aðgang að þeim!“
– Meðan þú skrifaðir ævisöguna
lagðist þú í ferðalög í fótspor Hall-
dórs Laxness. Fórstu á alla staðina,
sem hann heimsótti?
„Ég fór á þá velflesta til þess að
upplifa þá. Það var stórkostlegt. Ég
var í mánuð á Taormina á Sikiley við
skriftir og annan í klaustrinu í
Clervaux. Ég nefni líka Moskvu og
heimsókn í húsið sem hann bjó í í Los
Angeles. Og ekki má ég gleyma Ís-
lendingaslóðunum í Winnipeg.
Halldór Kiljan Laxness var mikill
ferðalangur. Hann var einbeittur
reglumaður og honum vannst vel um
borð í skipum og í lestum og einum í
hótelherbergjum.
Hann vissi, að góður árangur
byggðist minna á snilld en elju.“
-0-0-
– Hvað tekur nú við hjá þér?
„Ég er búinn að ákveða næsta
verkefni, en læt ekkert uppi um það
að sinni. Það er óþarfi að rugga bátn-
um strax!
En í framtíðinni mun ég auðvitað
skrifa um Davíð Oddsson og hans
merkilega tíma. Það er bara ekki
komið að því. Á meðan ég hugsa
minn gang er ég að endurskoða og
uppfæra tilvitnanasafn, sem verður
endurútgefið eftir tvö, þrjú ár. Ég er
búinn að tvöfalda það og að mestu
með íslenzku efni.“
freysteinn@mbl.is
kkinguna