Morgunblaðið - 11.12.2005, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. DESEMBER 2005 41
atriði í athugasemdum hans. Guðni dregur í efa,
að frásögn Kristjáns Eldjárns af samtali við
Gunnar Thoroddsen sumarið 1974 geti talizt svo
mikil tíðindi, sem talið var í umræddu Reykja-
víkurbréfi þar sem svipaðra orða sé getið í
valdatafli í Valhöll eftir þá Anders Hansen og
Hrein Loftsson, sem út kom árið 1980 en bætir
því við, að þau hafi að vísu ekki verið höfð beint
eftir Gunnari. Á þessum heimildum er auðvitað
grundvallarmunur. Frásögn Kristjáns Eldjárns
setur þetta mál allt í nýtt ljós.
Gunnar heitinn Thoroddsen réttlætti stjórn-
armyndun sína og klofning Sjálfstæðisflokksins
á sínum tíma með því að hann hefði verið að
bjarga stjórnarkreppu, sem komin hefði verið í
algera sjálfheldu. Vísbendingar, sem fram hafa
komið um, að hugmyndir hans hefðu átt sér
lengri aðdraganda og að hann hefði jafnvel rætt
þær við einstaka trúnaðarvini sína fyrir kosn-
ingar í desember 1979 settu þá stjórnarmyndun
í annað ljós.
En um leið og staðfest er að þessar hug-
myndir eigi sér svo langa sögu, sem fram kemur
í dagbókarfærslum Kristjáns Eldjárns verður
að sjálfsögðu að skoða allt þeta mál upp á nýtt.
Hefði Gunnar Thoroddsen ekki tekið ákvörð-
un um að hverfa af vettvangi stjórnmálanna árið
1965 eru yfirgnæfandi líkur á því að hann, sem
verið hafði varaformaður Sjálfstæðisflokksins
frá árinu 1961 hefði tekið við formennsku í Sjálf-
stæðisflokknum við andlát Bjarna Benedikts-
sonar sumarið 1970. Jafnvel þótt hann hefði átt
andstöðu að mæta frá forsetakosningunum
1952.
Ummæli Gunnars við Kristján Eldjárn sum-
arið 1974 benda eindregið til þess að hann hafi
aldrei sætt sig við niðurstöðu varaformanns-
kjörsins milli hans og Geirs Hallgrímssonar á
landfundi 1971, þar sem Geir gekk með sigur af
hólmi og tók svo við formennsku í Sjálfstæð-
isflokknum af Jóhanni Hafstein.
Þegar horft er til ummæla Gunnars sumarið
1974 og stjórnarmyndunar hans tæpum sex ár-
um síðar verður ljóst að stjórnarmyndun undir
hans forsæti hefur verið markmið hans árum
saman, kannski vegna þess að hann tók úrslitum
forsetakosninganna 1968 þunglega eins og allir
vissu, sem ræddu við hann í Kaupmannahöfn
næstu misserin á eftir.
Það fór ekkert á milli mála á árunum 1974 til
1978, að það ríkti ekki eindrægni með formanni
og varaformanni Sjálfstæðisflokksins á þeim ár-
um, sem ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar sat,
þótt Gunnar hefðist lítt að framan af. Og í ljósi
þeirra upplýsinga, sem nú liggja fyrir er auðvit-
að ljóst, að það hefur verið meira en erfitt fyrir
Geir Hallgrímsson að eiga samstarf við ríkis-
stjórnarborðið annars vegar við eigin varafor-
mann, sem hafði annað í huga og við Ólaf Jó-
hannesson, sem átti afar erfitt með að sætta sig
við hrakfarir vinstri stjórnar hans undir lokin.
Á þeirri stundu, sem úrslit borgarstjórnar-
kosninganna lágu fyrir vorið 1978 var Geir Hall-
grímssyni ljóst, að atlaga yrði gerð að honum
innan Sjálfstæðisflokksins, sem og var gert
næstu árin á eftir og þar voru fremstir í flokki
Gunnar heitinn Thoroddsen og Albert heitinn
Guðmundsson. Sú atlaga verður enn skýrari,
þegar fyrir liggur hvað Gunnar hafði haft í huga
frá sumrinu 1974.
Leiftursóknin 1979 skiptir í sjálfu sér ekki
meginmáli í þessu sambandi. Hún átti rætur að
rekja til kröfugerðar ungra manna á þeim tíma
um að Sjálfstæðisflokkurinn segði fyrir kosn-
ingar hvað hann ætlaðist fyrir eftir kosningar.
Hinir eldri og reyndari menn innan flokksins
töldu slíka pólitík tóma vitleysu en Geir Hall-
grímsson var alltaf veikur fyrir sjónarmiðum
ungu kynslóðarinnar og vildi láta á þau reyna.
Það eru meiri efni til að gagnrýna Geir Hall-
grímsson fyrir ákvarðanir hans veturinn 1978 í
stríðinu, sem þá stóð við verkalýðshreyfinguna.
Þá var spurningin þessi: á að sýna ábyrgð og
grípa til nauðsynlegra ráðstafana strax eða á að
reyna að halda efnahagslífinu gangandi fram yf-
ir kosningar og grípa þá til óhjákvæmilegrar
kjaraskerðingar.
Viðbrögð Geirs Hallgrímssonar sem stjórn-
málamanns við þessari spurningu sýndu hverjar
grundvallarskoðanir hans voru í pólitík. Hann
taldi óhjákvæmilegt sem forsætisráðherra að
sýna ábyrgð, hvað sem svo gerðist í kosning-
unum um vorið. Honum og flokki hans var refs-
að fyrir að sýna þessa ábyrgð.
Samstaða í stjórnmálaflokki skiptir miklu
máli. Ummæli Gunnars Thoroddsens sumarið
1974 sýna að engin slík samstaða var innan
Sjálfstæðisflokksins þegar á þeim tíma. Þær
röksemdir, sem Gunnar Thoroddsen notaði í
ársbyrjun 1980 til þess að réttlæta stjórnar-
myndun sína standast ekki. Hann hafði stefnt að
því í nokkur ár að grípa slíkt tækifæri ef það
gæfist og stuðlaði að því að það gæfist með því
að gefa andstæðingum til kynna hvað hann hefði
í huga. Það er með þessum rökum, sem því var
haldið fram í Reykjavíkurbréfi fyrir tveimur
vikum, að um sögulega uppljóstrun væri að
ræða í bók Guðna Th. Jóhannessonar og illskilj-
anlegt hvers vegna sagnfræðingurinn ungi er
ekki ánægður með að athygli skuli vakin á því að
slíkar upplýsingar skuli vera að finna í bók hans.
Getur verið að hann hafi „haldið með“ ein-
hverjum söguhetjum, sem hafi truflað dóm-
greind hans?!
Morgunblaðið/RAX
Hólar í Hjaltadal.
Á Hólum hefur ver-
ið unnið afrek við
nýja uppbyggingu
staðarins. Skúli
Skúlason rektor og
hans fólk geta horft
með stolti yfir far-
inn veg á undan-
förnum árum.
Alþingi og ríkis-
stjórn hafa stutt við
bakið á þeim, sem
hafa forráð á Hólum
og eiga að gera það
áfram. Nái áform
Hólamanna fram að
ganga munu Hólar
verða einn helzti
kjarni menningar-
starfs á Norðurlandi
á komandi árum.
Laugardagur 10. desember