Morgunblaðið - 11.12.2005, Blaðsíða 46

46 SUNNUDAGUR 11. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
ÚT ER komin hjá Máli og menningu
bókin Hugsjónaeldur, minningar
Sólveigar Kristínar Einarsdóttur um
föður sinn Einar Olgeirsson. Það er í
mikið ráðist. Einar Olgeirsson var
einn af áhrifamestu og um leið einn
af sárafáum umdeildustu stjórn-
málamönnum landsins um áratugi.
Það skýrist af sögu Komm-
únistaflokksins og síðar Sameining-
arflokks alþýðu sósíalistaflokksins.
Átökin í þjóðfélaginu á kreppuár-
unum og fram eftir öldinni voru hörð
og beitt og reyndu mjög á þá, er
stóðu í fremstu víglínu stjórnmál-
anna, og fjölskyldur þeirra. Það fór
ekki hjá því, að harkalega væri að
Einari Olgeirssyni vegið á þessum
árum. Og auðvitað fundu börnin til
þess, Sólveig og Ólafur Rafn, eins og
hún víkur að með þessum orðum:
„Sárnaði mér ævinlega að sjá skrípa-
teikningar af föður mínum sem birt-
ust jafnan í Speglinum meðan það
blað var og hét. Mér stóð nokkuð á
sama um Morgunblaðið, því að ég
var sannfærð um að þeir sem þar
réðu væru af hinu vonda og til alls
vísir.“ Sólveig varð fyrir persónulegu
aðkasti í skóla, hún hafði eitt sinn
fengið rauða peysu fallega að gjöf og
var óðar spurð, hvort hún væri að
flagga fyrir Rússunum! Og það var
ekki að sökum að spyrja. Hún fékkst
ekki til að fara aftur í þá flík. Fleira
var í þeim dúr. Af þessum sökum er
forvitnilegt að lesa endurminningar
Sólveigar af uppvaxtarárum sínum
og fjölskyldulífi.
Aðdragandinn að ritun bókarinnar
er langur. Í formála segir Sólveig frá
því, að hún hafi barn verið ein með
foreldum sínum. Faðir hennar hafi
dregið fram bókina „Nordahl Grieg.
Slik jeg kjente ham“ eftir konu hans
Gerd og lýst því, hversu góð bók og
falleg þetta væri. Á því andartaki
flaug í gegnum hug hennar, að slíka
bók gæti hún skrifað síðar um föður
sinn. Og það hefur hún gert. Í blaða-
viðtali lýsir hún því, að eftir lát for-
eldra sinna fyrir 10 árum rúmum
hafi hún setið uppi með fangið fullt af
bókum, bréfum og skjölum, sem
vörpuðu ljósi á margt í bernsku
verkalýðshreyfingarinnar og á ævi
föður hennar. Hann hafði verið í
sambandi við ótrúlega margt fólk af
ólíkum toga. Og hún hófst handa við
ritun sögunnar í krafti þessara
gagna, aflaði nýrra og leitaði uppi
einstaklinga, sem gætu gefið upplýs-
ingar eða vísbendingar.
Ekki er hægt á líta á Hugsjónaeld
sem sagnfræðilegt rit í þeim skiln-
ingi, að þar sé lagt hlutlægt mat á at-
burði eða atburðarás, enda stóð það
ekki til. Fyrir Sólveigu vakir að
draga upp mynd af föður sínum eins
og hún man hann. Hún leggur sig
fram um að lýsa því ættarsamfélagi,
sem hann ólst upp í, metnaði hans og
baráttu, hugsjónum og fjölskyldulífi.
Þessa nýtur bókin og geldur um leið.
Þar er lýst sterkum persónuleikum,
frásögnin er stundum rómantísk og
alltaf fróðleg. Sumt kallar á meiri
vitneskju eins og um átökin í Komm-
únistaflokknum á árunum 1932 til
1934. Annars staðar hefði að ósekju
mátt fækka tilvitnunum og stytta
frásögnina án þess að hún missti
nokkurs við það. Og má raunar
segja, að það sé lengi svo, og á við um
fleiri bækur en þessa.
Einar skrifaði ævibók dóttur sinn-
ar frá fæðingardegi hennar og gaf
henni, þegar hún varð 16 ára. Sólveig
gerir ýmist að skírskota til ævibók-
arinnar eða tekur úr henni samfellda
kafla, sem gerir frásögnina fyllri og
varpar nýju ljósi á persónu Einars.
Við sjáum hann fyrir okkur stoltan
og rómantískan: Sól-
veig sá lampaljós í
fyrsta skipti í Forna-
hvammi í mars 1941 á
norðurleið til afa og
ömmu á Akureyri. Því
varð að halda til haga.
Og hver ný tönn,
hvert nýtt orð varð
undur veraldar. En
svo ýtti pólitíkusinn,
sem alltaf var nær-
staddur, föðurnum til
hliðar og lauk svo frá-
sögninni: „Og meðan
þessi elskulega litla
stúlka tók þannig eðli-
legum framförum og
varð sífellt skemmti-
legri með hverjum degi, þá hélt vit-
firrtur heimur auðvaldsins í kringum
okkur áfram stríði sínu.“
Hugsjónaeldur er mikil bók, nærri
500 blaðsíður, og undin saman úr
ólíkum þáttum. Sólveig lýsir ætt-
arsamfélagi foreldra sinna og er
sumt af því, sem þar er sagt, meðal
bestu kafla bókarinnar. Sterk er lýs-
ingin af Sólveigu, móður Einars,
þegar hún heimsækir son sinn í
hegningarhúsið við Skólavörðustíg,
þar sem hann sat inni í fimm daga
upp á vatn og brauð eftir Gúttó slag-
inn. Olgeir faðir hans mátti margt
reyna um sína daga, og var lífssaga
hans og þeirra Sólveigar átakasaga
og mótaði skapgerð og lífsskoðun
Einars þegar í æsku. Föðuramma
Einars var María í Barði og fer mikl-
um sögum af henni . Hún var engin
hversdagskona. Við gamlir stúd-
entar frá MA munum vel dóttur
hennar, Rúnu í Barði, sem þvoði gólf
menntaskólans í hálfa öld og Örlygur
listmálari gerði ódauðlega með mynd
sinni, sem þar hangir á vegg.
Sigríður, móðir Sólveigar, mátti
líka margt reyna í æsku sinni og upp-
vexti. Foreldrar hennar skildu, þeg-
ar hún var tveggja ára. Faðirinn,
Þorvarður Þorvarðarson prentari,
hélt vestur um haf, en Sigríður Jóns-
dóttir varð eftir einstæð móðir með
fjórar dætur. Hún vann fyrir heim-
ilinu með matseld, var skörungur og
hörð af sér og hafði lært elda-
mennsku í Danmörku.
Sólveig rekur ítarlega pólitískan
þroskaferil Einars frá mennta-
skólaárum hans að stofnun Komm-
únistaflokksins eftir bréfaskiftum og
öðru efni, sem henni eru tiltæk. Ein-
ar varð kommúnisti þegar í skóla. Í
6. bekk valdi hann að skrifa um
kommúnismann, þegar hann fékk í
dönsku ritgerðarefnið Mit ideal. Og
föður sínum skrifar hann, að sócíal-
isminn sé ekki af sama heimi og önn-
ur pólitík . „Það getur vel skeð,“
skrifar hann, „að ég studeri en lífs-
starfið verður að líkindum helgað
Socialismanum.“ Og við það stóð
hann.
Þegar í menntaskóla tókst náin
vinátta með Einari og Stefáni Pét-
urssyni og styrktist þegar þeir urðu
síðar samtíða í Berlín við há-
skólanám. Eru bréfaskipti þeirra
rakin og sérstaklega knýr Einar á að
Stefán komi heim. Hann finnur í hon-
um forystumann og samherja, sem
hann þarf á að halda, en Stefán læt-
ur á sér standa. Hann er að síðustu
rekinn úr Kommúnistaflokknum ár-
ið 1934, þá staddur í Moskvu, ásamt
ýmsum af stuðningsmönnum Einars
hér heima og var Sigríður kona Ein-
ars þar á meðal en sjálfur lá hann
undir árásum. Um þessa atburði alla
þykir mér bókin furðu fáorð og hefði
gjarna viljað fá meira að heyra.
Akureyrarárum Einars eru gerð
góð skil í bókinni, baráttu hans og
áhrifum innan verkalýðshreyfing-
arinnar og aðdragandanum og und-
irbúningnum að stofnun Komm-
únistaflokksins. Vígi Einars til
sóknar og varnar var Jafn-
aðarmannafélag Akureyrar, sem
hann stofnaði 3. júlí 1924. Tilgangur
þess var „að vinna að framgangi
jafnaðarmannastefnunnar á Íslandi
með því að efla verkalýðshreyf-
inguna og gera hana pólitíska,
styrkja verkamenn í stjettarbaráttu
þeirra gegn auðvaldinu og búa al-
þýðuna undir að ná völdunum í sínar
hendur“. Líf Einars snerist um að ná
þessum markmiðum. Hann vann fyr-
ir nauðþurftum með kennslu og
sparaði við sig til að geta lagt sem
mest fram til baráttunnar. Hér eru
ekki efni til að rekja þessa sögu
nema rifja upp, að Erlingur Frið-
jónsson náði kjöri fyrir Akureyri í al-
þingiskosningunum 1927 fyrir Al-
þýðuflokkinn, auðvitað vegna
kosningabandalags við Framsókn-
arflokkinn, sem ekki bauð fram í
kaupstöðunum, Reykjavík, Ísafirði,
Akureyri, Seyðisfirði og Vest-
mannaeyjum, til að fella frambjóð-
endur Íhaldsflokksins. Einar vantaði
þá nokkrar vikur upp á að verða 25
ára og fá kosningarétt og kjörgengi,
en vafalaust áttu vinsældir hans og
styrkur mikinn þátt í kosningasigri
Erlings. Í kosningunum 1931 var
Guðbrandur Ísberg kjörinn á Ak-
ureyri fyrir Sjálfstæðisflokkinn,
Einar bauð sig fram fyrir Komm-
únistaflokkinn og fékk 29% atkvæða
en Erlingur Friðjónsson einungis
10,6% fyrir Alþýðuflokkinn. 1934 var
Guðbrandur endurkjörinn, en Einar
fékk 34,6% fyrir Kommúnistaflokk-
inn og þótti þetta mikla fylgi með
ólíkindum.
Þegar hér er komið sögu hefur
Einar haslað sér völl sem sterkasti
maður flokksins út á við og er raunar
ómissandi fyrir vöxt hans og viðgang
og er boðinn fram í efsta sæti listans
í Reykjavík 1937. Flokkurinn þre-
faldaði fylgi sitt og var Einar kjörinn
5. þingmaður Reykvíkinga og tók
með sér tvo menn inn á þing sem
uppbótarmenn þá Brynjólf Bjarna-
son og Ísleif Högnason.
Í bókinni eru rakin mjög áhuga-
verð bréfa- og skoðanaskipti þeirra
ungu manna, sem sórust í svardaga
um að helga kommúnismanum
krafta sína á 3. áratugnum. Augun
beindust í austurátt og 1927 skrifaði
Einar sjálfur Búkharin og spurði
hann ráða, hvort rétt væri að stofna
kommúnistaflokk á Íslandi, en fékk
lítil svör. Komintern taldi það ekki
tímabært fyrr en tveim árum síðar á
6. ársþingi þess, sem Einar og Hauk-
ur S. Björnsson sátu. Þetta framtak
Einars er eftirtektarvert og lýsandi
fyrir stöðu hans innan Komm-
únistaflokksins. Búkharin var einn af
þeim þrem stjórnmálamönnum, sem
Einar dáði mest ásamt Sjú En Lai og
Abraham Lincoln. Gerir Sólveig góð-
látlegt grín að föður sínum fyrir hatt-
kúfinn, sem hann bar jafnan, hvernig
sem viðraði, og var nákvæmlega eins
og hattur Búkharins.
Það var einkennandi fyrir Einar,
að í málflutningi sínum hafði hann
tilvitnanir í ljóð og vísur jafnan á
hraðbergi, líka þegar hann talaði
óundirbúið. Ljóð Stephans G. Steph-
anssonar, Þorsteins Erlingssonar og
Jóhannesar úr Kötlum lágu honum
létt á tungu og ljóð fleiri skálda raun-
ar. Hann lagði upp úr því að birta
frumort ljóð og smásögur í tímariti
sínu Rétti og var glaður og þakklátur
fyrir að Davíð frá Fagraskógi skyldi
birta Hrærek konung í fyrsta tölu-
blaðinu, sem kom út undir ritstjórn
hans, en þeir urðu vinir á Akureyr-
arárum hans. Eftir að Einar fór á
Vífilstaði 1926 skrifaði Davíð honum
þangað, en hann hafði fengið brjóst-
himnubólgu ungur og náði sér aldrei
til fulls. Þessum þætti í lífi Einars,
samskiptum hans við skáld og rithöf-
unda, gerir Sólveig góð skil og
skemmtileg eins og auðvitað við
marga fleiri.
Auðvitað er erfitt í bók eins og
þessari að lýsa sínum nánustu í
hversdagslífinu. Mér er óhætt að
segja, að Sólveigu farist það vel úr
hendi. Með skýrum dæmum sýnir
hún, að faðir hennar hafi verið nær-
færinn og góður faðir, hann hefur
skilið börnin sín og sinnt þeim, og
þau á hinn bóginn gefið honum það
næði, sem hann þurfti heima fyrir til
að sinna sínum annasömu störfum.
Fjárhagurinn var löngum naumur.
Og Sólveig getur ekki stillt sig um að
spauga með föður sinn: „Frá
bernskujólum ljóma skærust lifandi
kertin á jólatrénu, sem var lítið og
vesældarlegt gervitré þótt okkur
þætti það fegursta tré heims og það
hve áhyggjufullur pabbi var yfir að
kviknaði í. Fata full af vatni stóð
venjulega á bak við stofuhurðina.“
Hugsjónaeldur verður ekki slökkt-
ur heitir lokakafli bókarinnar. Í inn-
gangi hafði Sólveig rifjað upp síðasta
skiptið, sem hún sá föður sinn og þau
áttu heilt síðdegi saman tvö ein. Á
blöðunum, sem á milli eru, er saga
hans skráð, og ævikvöldið er heiðríkt
eins og því er þar lýst.
Í Hugsjónaeldi stígur Einar Ol-
geirsson fram sem heilsteyptur
stjórnmálamaður og trúr köllun sinni
eins og hann sá hana. Hann var
harðsnúinn og gat verið ósvífinn.
Hann var leiftrandi persónuleiki og
átti auðvelt með að fá menn á sitt
band. Hann var vinmargur og þeim,
sem honum kynntust, þótti vænt um
hann. Og Sólveig er ekki í vafa um,
að hugsjón hans lifi: „Ævistarf Ein-
ars Olgeirssonar fyrir íslenskan sósí-
alisma, lýðræði og jafnrétti allra
manna lýsir sem viti fram á veginn
fyrir þá sem vilja stuðla að réttlátu
og mannlegu menningarþjóðfélagi.“
Leiftrandi persónuleiki
BÆKUR
Endurminningar
Hugsjónaeldur, minningar Sólveigar
Kristínar Einarsdóttur um föður sinn Ein-
ar Olgeirsson. Mál og menning 2005.
Hugsjónaeldur
Halldór Blöndal
Einar
Olgeirsson
Sólveig Kristín
Einarsdóttir
JÓLASÝNING Árbæjarsafns hefur
notið mikilla vinsælda undanfarin ár
og hlotið fastan sess í menningarlífi
höfuðborgarinnar á aðventunni.
Sýningin verður í safninu sunnudag-
ana 4. og 11. desember kl. 13–17.
Ungir sem aldnir geta haft gaman
af að rölta milli húsanna og fylgjast
með undirbúningi jólanna eins og
hann var í gamla daga. Hrekkjóttir
jólasveinar gægjast á glugga og
kíkja í potta, börn og fullorðnir fá að
föndra, syngja jólalög og ferðast um
á hestvagni.
Í Árbænum sitja fullorðnir og
börn með vasahnífa og skera út
laufabrauð en uppi á baðstofulofti
verður spunnið, prjónað og saum-
aðir roðskór. Þar verður einnig
jólatré vafið lyngi. Í Kornhúsinu fá
börn og fullorðnir að föndra, búa til
músastiga, jólapoka og sitthvað
fleira, auk þess sem þar er sýnt
hvernig fólk bjó til tólgarkerti og
kóngakerti í gamla daga. Í Hábæ
verður hangikjötið komið í pottinn
og gestum boðið að bragða á ný-
soðnu keti en í stofunni er sýndur
útskurður. Í Efstabæ er jólaund-
irbúningurinn kominn á fullan skrið
og skatan komin í pottinn. Jólahald
heldra fólks við upphaf síðustu aldar
er sýnt í Suðurgötu 7 og þar er
einnig gullsmiður að störfum.
Í Lækjargötu 4 verður sögustund
fyrir börn og hefst lesturinn kl. 14. Í
Listmunahorninu verður sýnt þjóð-
legt handverk og Krambúðin verður
með kramarhús, konfekt og ýmsan
jólavarning til sölu. Dillonshús býð-
ur upp á ljúffengar veitingar, heitt
súkkulaði og jólalegt meðlæti. Kl. 14
verður messa í safnkirkjunni, séra
Kristinn Ágúst Friðfinnsson messar
og kl. 15 hefst jólatrésskemmtun.
Börn úr Ártúnsskóla syngja nokkur
jólalög og síðan verður dansað í
kringum jólatréð á torginu og eru
gestir hvattir til að taka þátt. Jóla-
sveinar, þessir gömlu íslensku,
verða á vappi um safnsvæðið frá kl.
14.00 til 16.30, hrekkjóttir og stríðn-
ir að vanda og taka þeir þátt í dans-
inum kringum jólatréð.
Sem fyrr segir er sýningin aðeins
opin sunnudagana 4. og 11. desem-
ber kl. 13–17. Aðgangseyrir er kr.
600 fyrir fullorðna en ókeypis er
fyrir börn, ellilífeyrisþega og ör-
yrkja.
Jólasýning Árbæjarsafns
Á VEIÐIGLERAUGU
PALLI Í VEIÐIHÚSINU
„ÉG BÆÐI SÉ OG VEIT
HVAÐ ÞAÐ ER
AÐ VERA MEÐ GÓÐ
VEIÐIGLERAUGU“