Fréttablaðið - 24.01.2004, Side 28

24 24. janúar 2004 LAUGARDAGUR
VATN Á MARS
Þessi mynd sem ESA sýndi í gær á að
staðfesta að ís sé á Mars.
Evrópskir vísindamenn
telja sig hafa gert merka
uppgötvun:
Merki um
vatn á Mars
Vísindamenn hjá Evrópskugeimvísindastofnuninni, ESA,
telja sig fyrstir manna hafa fund-
ið ummerki um ís á Mars. Vísinda-
mennirnir byggja uppgötvun sína
á gufum vatnssameinda sem þeir
greindu með innrauðri myndavél
sem er um borð í Mars Express
geimfarinu sem siglir um spor-
baug Rauðu plánetunnar.
Geimskipið Mars Odyssey, sem
er á vegum bandarísku geim-
ferðastofnunarinnar NASA, fann
áður sannanir fyrir vatni sem var
blandað jarðvegi.
Talsmaður ESA telur að mynd-
irnar sem geimskip þeirra tók séu
hins vegar mun betri.
„Fyrri mælingar voru ófull-
nægjandi og þetta er í fyrsta sinn
sem ótvíræðar sannanir finnast
um vatnssameindir á plánetunni,“
sagði talsmaður ESA og bætti við.
„Að finna vatn á Mars er vissu-
lega eins og að finna hinn heilaga
kaleik.“
Talsmenn NASA segja upp-
götvun ESA ekki nýja. „Við upp-
götvuðum í mars árið 2001 að það
væri mikið af ís á norðurhluta
plánetunnar. „Þetta eru því ekki
fréttir fyrir okkur en við erum
fegnir því að geimfar þeirra stað-
festir það,“ sagði Orlando Figuer-
oa hjá NASA. ■
Mars er fjórða pláneta frá sólu.Yfirborð hennar er hulið
rauðum eða bleikum hjúpi sem
varð fornum stjörnufræðingum
að innblæstri við nafngiftina. Það
voru Rómverjar sem gáfu plánet-
unni nafnið Mars, til heiðurs
stríðsguði þeirra. Önnur samfélög
sóttu einnig nafngiftina í litinn
rauða, þar á meðal Forn-Egyptar
sem kölluðu plánetuna „Þá
rauðu“.
Er líf á Mars?
Fyrir tíma geimferðanna héldu
menn að líf væri á Mars. Stjörnu-
fræðingurinn Percival Lowell,
sem skoðaði plánetuna í sjónauka
um árabil, lagði fram kenningu
sem fékk góðan hljómgrunn á 20.
öld. Lowell taldi sig sjá fjölda
skurða sem, að hans sögn, áttu að
flytja bræðsluvatn frá jöklum til
uppþornaðra svæða. Hann taldi að
slíka skurði hefði vitsmunavera
skapað. Þegar betri og vandaðri
kort komu af Mars höfnuðu flest-
ir kenningu Lowells. Þær lifa þó
enn góðu lífi í ýmis konar skáld-
skap. Vísindamenn töldu einnig að
líf væri á Mars sökum árstíða-
bundinna litaskipta á yfirborði
plánetunnar.
Í júlí árið 1965 sendi geimfarið
Mariner 4 tug mynda til jarðar. Á
myndunum sáust gígar sem
myndast höfðu af náttúrunnar
hendi en engar vísbendingar voru
um tilbúna skurði eða fljótandi
vatn.
Rannsóknarförin Viking Land-
ers 1 og 2 lentu á Mars árið 1976.
Tilraunir sem gerðar voru náðu
ekki að færa sönnur á að líf hefði
verið á plánetunni, að minnsta
kosti ekki nálægt lendingarstað
geimfaranna.
Koltvísýringsloft á Mars
Loftið á Mars er heldur frá-
brugðið því sem gerist á jörðinni.
Að megninu til er það byggt upp
af koltvísýringi (CO2) en blandað
litlu magni af öðrum lofttegund-
um. Fjórar helstu lofttegundirnar
eru: koltvísýringur 95.32%, nitur
2,7%, argon 1,6% og súrefni
0,13%. Á Mars er loftþrýstingur
mjög lítill og hiti helst oftast neð-
an frostmarks. Það vatn sem er
þar er aðeins til sem ís í heim-
skautajöklunum eða sem gufa í
andrúmsloftinu.
Þúsund sinnum minna af vatni
er í andrúmsloftinu á Mars en á
jörðinni. Það er þó nægilega mik-
ið til að mynda ský sem svífa í
kringum hina geysiháu eldgíga.
Þoka getur myndast í dölum og
þegar Viking Lander 2 kom til
Mars lá þunnt frostlag yfir. Það
hafa fundist sannanir fyrir því að
vatn hafi verið á Mars og ýmislegt
bendir til þess að stórfljót hafi
runnið um plánetuna áður fyrr.
Svo getur verið að vatn leynist
alldjúpt í jarðveginum, á milli
berglaga eða undir stöðuvötnum
undir heimskautajöklunum.
Meðalhiti á Mars sem mældur
hefur verið er -63˚. Hitinn getur
þó farið upp í 20˚ og niður í -140˚.
Lítill loftþrýstingur
Lofthjúpur Mars er mjög þunnur
og er loftþrýstingur þar aðeins sjö
millíbör. Vissulega er veður á Mars
og stundum verða þar miklir sand-
stormar sem geta hulið alla plánet-
una. Þar sem loftþrýstingurinn er
svo lítill má búast við að sandurinn
sé mjög fíngerður svo vindurinn
geti borið hann. Sandurinn hefur
meðal annars sest á lofsteinagíga
Mars sem eru milljóna ára gamlir.
Ýmislegt bendir til þess að eld-
virkni sé á Mars, kannski fyrst og
fremst vegna gríðarhárra eldfjalla
sem þar eru. Þar er til dæmis að
finna hæsta fjall sólkerfisins,
Ólympsfjall sem er 25 kílómetrar á
hæð. Ekki er vitað hvort eldfjöllin á
Mars séu enn virk en ljóst er að gos
þar eru mun fátíðari en á jörðinni.
Hestarnir sem draga Mars
Mars hefur tvö lítil tungl, Fóbos
og Deimos. Bandaríski stjörnufræð-
ingurinn Asaph Hall sá þau fyrstur
manna í kringum Mars árið 1877. Þá
var fjarlægð reikistjarnanna í lág-
marki. Tunglin draga nöfn sín af
hestunum sem draga vagn Ares
sem er stríðsguð Grikkja. Eins og
áður hefur komið fram hét stríðs-
guðinn Mars hjá Rómverjum. Braut
tunglanna tveggja liggur mjög ná-
lægt miðbaug Mars og bæði snúa
þau ávallt sömu hlið að plánetunni.
Uppruni tunglanna er með öllu
óþekktur en tvær kenningar þykja
skýra tilvist þeirra. Önnur er að þau
séu úr efni sem varð afgangs eftir
að Mars myndaðist en hin sú að loft-
steinar hafi átt leið fram hjá plánet-
unni en ekki komist frá vegna
þyngdartogs reikistjörnunnar.
Mislangt til Mars
Mars og jörðin eru báðar reiki-
stjörnur á braut í kringum sólina.
Pláneturnar fara mismunandi hratt
svo það er ekki alltaf sama lengd á
milli þeirra. Á einum tíma geta þær
verið sömu megin við sólina en á
öðrum tíma geta þær verið sitt
hvoru megin. Þegar pláneturnar eru
næst hvort annarri eru um 78 millj-
ón kílómetrar á milli þeirra en þeg-
ar þær eru lengst frá hvor annarri
eru um 380 milljón kílómetrar á
milli þeirra. Í ágúst á síðasta ári var
Mars nær jörðu en nokkru sinni í 60
þúsund ár. Þá voru 55.760.000 kíló-
metrar á milli plánetanna.
HEIMILDIR:
VÍSINDAVEFUR HÍ.
HTTP://WWW.SOLARVIEWS.COM
BBC
AP
Marsbúar urðu skyndilega áallra vörum í Bandaríkjunum
eftir eitt sérkennilegasta uppþot í
sögu landsins. Sunnudagskvöldið,
30. október 1938, flutti útvarps-
stöðin CBS leikrit sem byggt var á
sögu H.G. Wells, The War of the
Worlds. Það var leikhópurinn
Mercury Theater sem hafði unnið
leikgerðina og stóð að flutningnum
en þar voru Orson Welles og John
Houseman í forsvari.
Leikritið fjallaði um innrás
Marsbúa á Bandaríkin en þar sem
leikgerðin var ekki hefðbundin
rugluðust fjölmargir hlustendur
verulega í ríminu. Öll umgjörð
leikritsins var mjög raunveruleg,
veðurfréttir voru á sínum stað og
danstónlist var flutt frá Plaza-
hótelinu í New York. Þeir sem ekki
hlustuðu á kynningu á leikritinu í
upphafi áttu því í erfiðleikum með
að átta sig á að leikrit væri þarna á
ferðinni. Tónlistin var skyndilega
rofin með tilkynningu um að
sprenging hefði orðið á plánetunni
Mars. Síðan birtist hver tilkynning-
in á fætur annarri og loks kom að
því að sagt var að geimfar hefði
lent í New Jersey og skrímsli hefðu
komið út úr því. Líkamar skrímsl-
anna voru eins og vígalegra bjarna,
andlitin eins og blautt leður og aug-
un eins og í snákum. Fréttamaður
var mættur á staðinn og lýsti
ósköpunum og tilkynnti að fjörtíu
manns lægju þegar í valnum. Út-
sendingin rofnaði skyndilega. Þeg-
ar aftur tókst að ná sambandi við
New Jersey var ljóst að Marsbú-
arnir voru komnir til að vera. 7000
manna varðlið hafði barist við þá
og beðið ósigur. Íbúar voru lagðir á
flótta og Marsbúarnir voru að und-
irbúa að leggja undir sig fleiri
borgir í Bandaríkjunum.
Gasárás og skothvellir
Talið er að um 12.000 manns hafi
hlustað á leikritið og þegar hér var
komið sögu í leikritaflutningnum
hafði mikil skelfing gripið um sig
meðal hlustenda, sérstaklega í New
Jersey og New York. Þúsundir sím-
tala bárust til lögreglu, útvarps-
stöðva og dagblaða. Flestir vildu
vita hvernig best væri að koma sér
burt. Einhverjir þustu á nærliggj-
andi lögreglustöðvar til að leita
hælis. Áhyggjufullur íbúi hringdi á
lögreglustöð og krafðist þess að fá
gasgrímu, hann sagðist heyra hljóð
frá bardaganum í New Jersey og
taldi gasárás yfirvofandi. Þegar
honum var sagt að öll lætin stöfuðu
af flutningi útvarpsleikrits hrópaði
hann: „Við heyrum skothvelli alla
leið hingað og ég vil fá gasgrímu.
Ég er skattborgari“. Hópur fólks
þaut út úr blokkaríbúð með klúta
fyrir andliti og sagðist hafa orðið
fyrir gasárás. Eiginmaður nokkur
kom að konu sinni þar sem hún var
að búa sig undir að taka inn eitur.
Hún sagði honum að hún vildi frem-
ur fyrirfara sér en láta Marsbúa
deyða sig. Símalínurnar á CBS-út-
varpsstöðinni voru glóandi.
Símadama þar svaraði spurningu
hlustanda um hvort heimurinn væri
að farast með orðunum: „Því miður,
við höfum engar upplýsingar um
það hér“.
Orson Welles í vanda
Þegar útsendingu lauk var leik-
ritið vandlega afkynnt. Reiðir hlust-
endur hótuðu nú flytjendum öllu illu
fyrir að hafa haft sig að fíflum. Ein-
hver hótaði að sprengja bygginguna
í loft upp. Flytjendur kölluðu á lög-
reglu og leituðu svo hælis á
kvennaklósetti byggingarinnar.
Fréttamenn sátu um bygginguna og
þegar þeir náðu símasambandi við
Welles spurðu þeir hann hvernig
honum liði vegna þeirra dauðsfalla
sem flutningurinn hefði ollið.
Welles hafði ekkert tækifæri til að
kanna réttmæti þessarar fullyrð-
ingar (sem var röng) og gat einung-
is stunið því upp að hann hefði ekki
ætlað sér neitt illt.
Daginn eftir útsendinguna var
leikari leikhópsins sem kom á út-
varpsstöðina rekinn vegna þess að
hann var að borða mars-súkkulaði-
stykki. Þennan sama dag varð
Orson Welles að standa fyrir máli
sínu. Hann sagðist harma þá skelf-
ingu sem flutningurinn hefði skap-
að en sagðist ekki skilja hana. Saga
H. G. Wells væri vel þekkt og með-
an á flutningnum stóð hefði þrisvar
sinnum komið fram að verið væri
að flytja leikrit.
Marsbúar skárri en slátrarinn
Skömmu eftir útsendinguna var
gerð rannsókn á viðbrögðum fólks
við leikritinu. Þau höfðu verið
margvísleg og sum sérkennileg.
Kona nokkur sagði að sér hefði
verið létt við fréttir af innrásinni
frá Mars þar sem hún losnaði þá
við að borga slátraranum. Svart-
sýnismaður sagði að hann hefði
hlakkað til eyðingar mannkyns þar
sem enginn tilgangur væri í því að
lifa því nasistar væru að eyða allri
siðmenningu. Kona sagðist hafa
reynt að fá mann sinn til að klæða
sig í sparifötin því hann gæti ekki
mætt Guði í vinnugallanum. Eigin-
maðurinn sagði að það væri í Guðs
höndum að ákveða í hvaða fötum
hann kveddi heiminn.
Ári eftir flutning Mercury-
hópsins var leikritið flutt í
Ekvador. Svipuð skelfing greip um
sig en þegar hinir blóðheitu Suður-
Ameríkumenn áttuðu sig á því að
leikið hafði verið á þá brenndu
þeir útvarpsstöðina til grunna með
þeim afleiðingum að sex aðstand-
endur leikritsins létust.
kolla@frettabladid.is
MARS
Könnunarfarið Rover Spirit hefur sent myndir frá Mars frá því það lenti á plánetunni í
byrjun mánaðarins. Miklar vonir eru bundnar við að nýjar upplýsingar um plánetuna
berist frá farinu enda hafa myndirnar aldrei verið jafn góðar.
Bandaríkjamenn hyggjast á næstu árum undirbúa
frekari rannsóknir á plánetunni Mars. Rauða plánet-
an, eins og hún er gjarnan kölluð, hefur lengi verið í
umræðunni enda hefur sú saga gengið manna á milli
um að þar sé líf að finna. Sagan náði hámarki þegar
leikritið Innrásin frá Mars var frumflutt í útvarpi. En
hvaða pláneta er þetta og hvað er það sem hefur gert
söguna um líf þar svo lífseiga?
Rauða plánetan
ORSON WELLES
Flutningur hans og Mercury-leikhópsins á War of the Worlds olli skelfingu um Bandaríkin.
Í októbermánuði árið 1938 greip mikil skelfing um sig í Bandaríkjunum.
Kvöldið sem
Marsbúar gerðu árás