Tíminn - 16.11.1971, Page 6
18
ÞRIÐJUDAGUR 16. nóvember 1971
TÍMINN
Dagur Þorleifsson:
FRA
TILPA
lega í raun réttri persneskt
fyrirbrigSi.
Munurinn á Súnnítum og
Sjíítum er einkum sá, að hinii
fyrmefndu leggja mest upp úr
rétttrúarlegri túlkun á lögmáli
Kóransins, en Sjíisminn hefur
snúizt upp í einskonar dýrlinga
trú, og minnir að þvi leyti ekki
lítið á kaþólskuna.
Arabar höfðu litla reynslu
fyrir sér sem stjórnmálamenn,
og leið þvi ekki á löngu áður
en stórveldi þeirra, kalífadæm-
ið, tók að leysast upp. Þegar
eftir tæpra tveggja alda yfir-
ráð þeirra í íran tók að losna
um tök þeirra á þvi landi. Þeg-
ar allt kemur til alls er hæpið
að slá nokkru föstu um, hvorir
hafi meiri áhrif haft á aðra,
Persar eða Arabar. Menning
sú er kennd er við íslam og
stóð með (mfestu<m blóma á síð-
ari hluta miðalda og hafði ara-
bísku að máli, sótti mestan
efnivið sinn í menningu sigr-
aðra þjóða, annars vegar hellen
ismann og hins vegar menn-
ingu írana. Undir ægishjálmi
arabíska stórveldisins átti sér
stað merkileg sambræðsla þess
ara tveggja menningarheilda,
en ekki endingargóð að sama
skapi. Þegar fyrir lok miðalda
og krossferða var hnignun
fslams hafín fullum fetum, og
hefur haldið áfram allt til
Kýros mikll. Núverandi krónprins frans heitir Kýros Resa, eftir stofn.
anda fyrsta presneska stórveldisins og fyrsta ketsara af ættinni Pahlavi.
Engir atburðir hafa skipt svo
mjög sköpun í ó&w írans sem
sigrar Araba. Persar ttrðu fyrir
meiri áhrifum af þessum
drottnmn sínum en nokkrum
öðrum erlendum yfirbjóðend-
um sínum fyrr og síðar. Ara-
bísk tunga hafði að sínu leyti
hliðstæð áhrif á pensnesku og
normanna-franska á ensku eft-
ir innrás Vilhjálms bastaðar,
Persar tóku upp arabískt let-
ur og gerðust flestir Múhameðs
trúar á næstu tveim þrem öld-
unum. Saraþústrutrú hvarf
næstum því með öllu, og hefðu
flest eða öll önnur trúarbrögð
heims frekar mátt missa sig.
Það hlýtur að hafa verið ólýs-
anleg auðmýking fyrir þessa
stoltu fommenningarþjóð að
verða nú að lúta hverju boði
og banni manna, sem í hennar
augum hafa varla verið annað
en frumstæðir skrælingjar.
Trúarbrögð innrásarmannanna,
sem Múhameð spámaður hafði
kokkað uppúr glósum þeim úr
Biblíunni er hann þekkti af
orðspori úr kaupferðum sínum
til SýrlancLs, hljóta í augum
játenda Saraþústru að hafa virzt
mátuleg til sáluhjálpar Aröb-
um, en varla mörgum öðrum.
Engu að síður breiddist trú
farandsalans frá Mekku fljótt
út í landinu, ekki þó fyrir þá
sök að Arabar þrúguðu Persum
til trúskiptingar, því að það
virðast þeir ekki hafa gert svo
neinu hafi numið. En á hinn
bóginn voru margir Persar
orðnir nokkuð þreyttir á sín-
um eigin trúarbrögðum vegna
kreddufestu þeirrar og ofstæk
is, er einkennt hafði þau í tíð
Sassanída, og auk þess var öll-
um, sem játuðu trúna á Alla,
umbunað með ríkulegum skatta
frádrætti.
Súnnítar og Sjíítar
En hvað sem því leið urðu
Persar áfram Persar, en breyfet
ust ekki í Araba eins og íbúar
Mesópótamíu, Sýrlands og
Norður-Afríku. Persar voru of
stoltir af sjálfum sér og gædd-
ir of ríkri sjálfsvitund sem
þjóð, til að slíkt gæti skeð.
Arabar virðast raunar ekki
hafa gert neinar marbvissar til-
raunir til að útrýma þjóðerni
þeirra. Þeir höfðu allfjölmennt
setulio á ým u töðum í land
inu, einkum í Farsi. þar n
búast mátti við aS ji ój.:gt
viðnám væri sterkast, og i
Kórasan, þar sem því var með
fram ætlað að verja ríki kalíf-
ans fyrir Tyrkjum, sem fljót-
lega urðu háskalegir nágrann-
ar. En þeir virðast ekki hafa
flutt inn í landið í mjög stórum
stfl.
Þótt ekki væri um að ræða
að sinni uppreisnir af hálfu
Persa gegn Aröbum, þá fann
þetta klóka og sleipa fólk
margskonar ráð til að efla þjóð
legt viðnám sitt. Þegar ætt
Abbasída tók völd í kalífa-
veldinu af Ómajjödum, þá studd
ist hún ekki , hvað sízt við
írana, og undir stjórn Harúns
al-Rasjíðs og þeirra frænda
gegnsýrði persnesk menning
hirðina í Bagdað. Þá tók kalífa-
dæmið marga þætti í stjómar-
kerfi Sassanída í arf. Þega'
Múhamcðstrúarmenn klofnuðu
í Súnníta og Sjííta, flykktust
Persar undir merki þeirra síð-
am<'fndu og liöfðu þar slík
áiiril, að tru Sjiíta varð fljót-
þessa dags.
Brennuvargar og blóð-
drekkar
Þegar á níundu öld hrundu
fbúar írans af sér yfirráðum
Araba, og komust þá til valda
þar ýmsir innbomir höfðingjar,
er flestir létu titla sig emíra.
Lutu þeir kalífanum í Bagdað
að nafni, en ekkert þar fram-
yfir. Meðal emíra þessara kvað
mest að einni ætt, er nefndist
Bújídar, og gv"r”"t þeir svo
digrir að þeir lögðu undir sig
Mesópítamíu og tóku af kalífan
um öll veraldleg völd. Leit svo
út um hríð að með þeim 'tt”
í-c.’- 1 cmiuireisn hafin og uð
á ný hæfist á fót stórveldi á
borð við þau sem Kýros og
Ardasjír höfðu stjórnað, en svo
átti ekki að fara. Bújídar vom
sundurþykkir innbyrðis og gátu
auk þess aldrei beygt alla
íranska höfðingja undir vilja
sinn. Þar að auki færðust Tyrk
ir norðaustur frá stöðugt í auk
ana. Þeir fóm svipað að og
Germanir forðum í skiptum
sínum við rómverska ríkið;
gengu fyrst á mála, þar eð
þeir vora miklu skarpari til
víga en Persar og Arabar, sem
teknir vora að slappast til
þeirra hluta af allri menning-
unni, færðu sig síðan von bráð-
ar uppá skaftið og fluttu inn í
stóram stíl og gerðust lands-
stjómendux
Tyrkneskur hirðingjasafnað-
ur, er Seldjúkar nefndust,
ksllvarpaði ríkjum Bújída og
braut fljótlega undir sig Vestur
Asíu mestalla. Þeir náðu megin
hluta Anatólíu af keisaranum
í Miklagarði, og hófst þar þá
landnám það er leiddi til þess
að sá skagi varð tyrkneskur að
máli og þjóðerni, sem hann er
enn í dag og heitir Tyrkland.
Hins vegar var íran alltaf
meginkjarni ríkis Seldjúka
meðan það stóð, og höfuðborg
þeirra var Hamadan, sem fyrr-
um hét Ekbatana og var höfuð-
staður fornrflds Meda. Var
þetta ríki víðfeðmara en nokk-
urt á þeim slóðum frá því
Akkamenída leið. írönsk menn
ing var sú menning sem Sel-
djúkar tileinkuðu sér að því
r"rki '"••• ’-:iu-,urgar þessir
og b-jodrekkar gátu tileinkað
sér mannasiði, og soldánar
þeirra og aðrir höfðingjar urðu
á furðuskömmum tíma undra
líkir emírum og stórkonungum
af stofni Bújída og Sassanída
í flestu hátterni. Svo snortnir
urðu Tyrkir á þessum tíma af
persnerkri hámenningu að
upp frá því varð hún fylgifisk-
ur þeirra hvert sem þeir fóru;
engum er alls varnað, stendur
þar. í Indlandi var persneska
mál yfirstéttar Mógúlanna, og
jafnvel í soldánsdæmi Ósmana
þótti fínt að tala og yrkja á
persnesku.
Seldjúkar eiga heiðurinn af
því, aðrir eins dólgar og þeir
þó voru, að hafa komið af stað
þeim' renissans írönskum sem
íranar höfðu sjálfir reynzt
ófærir um að framkvæma. Ein
meginástæðan til þessa var
sú, að stjórn Seldjúka var sú
einbeittasta og öruggasta, sem
fran hafði þekkt frá því Aröb-
um fór að hnigna. Undir þeirra
stjórn náðu Persar sér í fyrsta
sinn fyrir alvöra á strik eftir
það hroðalega áfall, sem hrun
Sassanída-veldisins hlýtur að
hafa verið þeim. Undir Sel-
djúkum hófst saga hins pers-
nesk-íslamska arkitektúns, sem
er eitt mesta stolt írana, og
undir þeirra handleiðslu hélt
fram þeirri gullöld persneskrar
Ijóðlistar, er raunar hafði haf-
izt litlu fyrr með Ferdúsi
skáldi, er orti Sjanama, sem
á okkar tungu myndi kallast
Kongungabók og fjallar um
þjóðhöfðingja landsins fyrir
íslam. Á tímum Malíks Sjas,
sem var hvað merkastur Sel-
djúkasoldána, var Ómar Kæj-
am uppi.
Ómar hafði þegar í æsku
sýnt óvenjumlkla skerpu í
stærðfræði og stjöraufræði.
Hann var kvaddur til hirðar
soldáns og honum fenginn til
umráða stjörnuturn og hann
beðinn að leiðrétta tímatalið.
Það gerði Ómar með miklum
sóma og hlaut fyrir verðskuld-
aða frægð, en hins vegar þótti
löndum hans lítið til koma
drykkjuvísna þeirra, sem hann
dundaði við að semja í frí-
stundum, og varð skáldfrægð
hans í eigin landi aldrei mikil,
unz hún kom að utan, það er
að segja að vestan í gegnum
Fitzgerald. Sjálfur varð Ómar,
sem. skrifaði vísindarit um
algebru á arabísku, smám saman
dauðleiður á að grufla í enda-
lausum talnadálkum og rýna
einsamall um nætur í tungl
himinsins, sem aldrei urðu full-
talin.
„Því þótt á breidd og lengd ég
legði mál
og langsótt talnarök mér væru
þjál
og skyn ég bæri bæði á hæð
og dýpt
til botns ég aðeins komst í
fylltri skál“.
Eftir heldur voveiflegan
dauða vemdara síns og herra,
Malíks Sias, gerðist Ómar hippi
og flakkaði austur um Kórasan
og Afganistan, svo sem þorri
hippa gerir síðustu árin.
Berserksgangur
Assassína
Fráfalli Malíks Sjas olli raun-
ar fóstbróður Ómars, Hassan
ben-Sabba að nafni. Hann hafði
stofnað innan Sjíítatrúar nýja
reglu, er hlaut mikla og hroll-
vekjandi frægð undir heitinu
Assassínar. Þetta heiti, sem nú
er notað um launmorðingja á
mörgum vesturlandamálum,
kvað upphaflega dregið af
nafni nautnalyfsins hassís eða
hasj, sem Hassan og tilbiðjend
ur hans kváðu hafa neytt með
góðri lyst Er mælt að Hassan
hafi talið kumpánum sínum trú
um að í hasjvímunnl ikryppu
þeir í trip til Paradísar, en þar
ættu þeir því aðeins örugga
ilst til frambúðar að þeir
breyttu í einu og öllu að vilja
fyrirmanna reglunnar, þótt svo
að líf þeirra lægi við. Er ekki
að sjá annað en lærisveinum
Hassans hafi líkað „ferðimar“
dável, því að fljótlega urðu
þeir kunnir ekki einungis um
Vestur-Asíu, heldur og um
Kína og Evrópu sem þeir
ótrauðustu launmorðingjar,
sem sagan hefur nokkurn tima
séð. Hirtu þeir aldrei um eigið
hálsbein ef þeir sáu færi á
manneskju, sem öldungar
þeirra höfðu dæmt til dauða,
enda varð regla þeirra öldum
saman eitt voldugasta stóm-
málaafl í vesturhluta Asíu.
Þeir lögðu að velli fjölmarga
af höfðingjum Seldjúka og
Mongóla og eru frægir úr sögu
krossferðanna. Sá umdeildi
fræðimaður John Allegro, próf
essor í Oxford, heldur því
fram, að Assassínamir hafi
raunar borðað svepp þann er
á latnesku kallast Amanita
muscaria, á íslenzku berserkja-
sveppur, áður en þeir unnu
frægðarverkin. Hljómar það
heldur sennilega með tilliti til
þess, að vitað er að hasj gerir
menn að jafnaði friðsamari en
þeir era hversdagslega, gagn-
stætt svepp þessum, sem vík-
ingamir okkar kváðu einmitt
hafa tekið inn áður en þeir
óðu í fólk og gengu berserks-
gang.
í eðli sínu var hreyfing
Assassina framúrstefna Persa
í þjóðlegu andófi gegn þeim
aðskotadýram, sem Seldjúkar
vora. En það sem olli mestu
um fall ríkis Seldjúka var þó
sú staðreynd að þeim tókst
aldrei til fulls að hemja þær
tyrknesku hirðingjahjarðir,
sem undir þá þjónuðu. f lok
12. aldar má kalla að stórveldi
þeirra hafi verið úr sögunni.
Skömmu síða«r flæddu Mongól-
ar Gengiskans yfir landið og
útrýmdu að mestu mannlífi í
norðurhluta pess. Næstu tæpar
þrjár aldimar mátti heita að
í íran ríkti hrein óöld, þar sem
ýmsir ósiðaðir og hálfsiðaðir
drottnar, einkum mongólskir