Tíminn - 27.01.1972, Síða 8

8
nivnrvi'i
FIMMTUDAGUR, 27. janúar 1972.
GAGNRYNANDI I
LEIT AÐ HÖFUNDI
eða Svíar í leit að krossferð
Leikfruman:
SANDKASSINN
eftir X+Y+Z
Þýðandi og leikstjóri:
Stefán Baldursson
Tónlist:
Sven Eric Johanson
Útsetjari, söngstjóri og
höfundur Ok-söngs:
Sigurður Rúnar Jónsson
Leikstjóri og þýðandi, Stefán
Baldursson, skrifar smágrein
um Sandkassann í leikskrá, og
byrjar hún með svofelldum orð-
um: „Sandkassinn er svokallað
hópvinnuverk“ (svo!). Sé fyrsta
lið orðsins sleppt, verður
„vinnuverk“, sem hljómar
ámóta ankannalega í mín eyru
eins og tvítekningarorðið afkára
lega alþýðulýðveldi. Hver er í
rauninni merkingarmunurinn á
vinna og verk og alþýða og
lýður?
„Sparðatíningur, herra Hall-
dór“, kynni nú eitt af litlu hró-
unum í sandkassanum að hrópa.
Sparðatíningur og ekki sparða-
tiningur. Á öðrum stað I sömu
grein standa þessi orð: .Einhver
hefur skilgreint hópvinnuverk
þannig: Efnið í öndvegi!" Þeim,
sem þykjast leggja mest upp úr
efni, ætti að vera það metnað-
armál að vanda málfar sitt, setja
fram hugsanir sínar skýrt og
skilmerkilega og forðast ambög
ur og þankabrot eins og heitan
hrærigraut.
Greinarhöfundur heldur enn-
fremur þeirrj skoðun fram, að
„efnið“ verði „oft hnitmiðaðra
og þaulhugsaðra, þegar margir
hafa að því staðið, en þegar einn
á í hlut“ og virðist því fylgja
svipaðri stefnu og Hollywood-
pótintátarnir gömlu, sem höfðu
svo litla tiltrú á andlegu fram-
taki einstaklings eða framlagi,
að þeir réðu til sín heil eða
hálf rithöfundafélög og önnur
að einu og sama verkefninu.
Þegar tímar liðu fram, þótti
þessi andlegi samyrkjubúskap-
ur gefast svo illa, að hann lagð
ist svo að segja alveg niður.
Þótt markmið Hollywood-hugs-
uða og leiðir væru vitanlega
allt aðrar en þeirra ungu bylt-
ingasinna, sem hafa látið svo
kröftuglega að sér kveða á und
anförnum árum, gert svo mikinn
usla og vanhelgað .dagsláttu
drottins“, þá er „samvinnuhug-
sjónin" í stórum dráttum engu
að síður sú sama.
Sonur rís gjarnan upp á móti
föður, lífsskoðunum hans og
breytni, og er það bæði gömul
saga og ný. Þá öflugu mótmæla
öldu, sem reis gegn stríði og
skoðanamótun hermangara, arð-
ráni og kjaramismuni kynþátta
og mannúðarlausum ofsóknum,
er ekki fyrst og fremst að rekja
til framsækinna leikfélaga á
Norðurlöndum (nú þykir víst
einna fínast að sækja alla speki
til Svíþjóðar), heldur til banda
rískra háskólamanna og smá leik
hópa,' sem skáru upphaflega
upp herör gegn aðgerðum
bandarískra stjórnarvalda í
Vietnam og það meira að segja
fyrir miðjan sjötta tug líðandi
aldar. Upp úr þessum nýja jarð
vegi hafa sprottið bæði áhuga-
verð verk og frumleg eins og
t.d. America Hurrah, Dynamite
Tonite og MacBird. Þótt Hár
hafi fullfljótt fengið á sig flest
óæskilegustu einkenni fjölda-
framleiðslu, markaði það samt
merk tímamót í flutningi söng-
leikja með frumleik sínum og
fítonskrafti. Eftir tilkomu Hárs
og annarra verka af svipaðri
gerð, gengur það glópsku og
þvermóðsku næst að fiytja söng
leiki á sama hefðbundna hátt-
inn ,sem tíðkazt hefur á liðnum
áratugum.
Nú væri ekki úr vegi að vitna
í Robert Brustein, sem er próf-
essor í enskum bókmenntum
við Yale-háskóla og auk þess
einn af skarpgáfuðustu leikdóm
urum sinnar þjóðar og er þá
ekki svo lítið sagt, þar sem
Bandaríkjamenn eiga nú senni-
lega snjöllustu og ritfærustu
gagnrýnendur í heimi, og það í
öllum greinum bók- og leik-
mennta.
Ungur stúdent, sem hætti list
námi í Yale-háskóla, kvaddi
Robert Brustein með þessum
orðum: „Mér er skítsama um
list. Ég vil skapa atburði". Og
nú gef ég prófessornum orðið:
„Ég lít á þessa hreyfingu með
blönduðu geði, einkum þó
döpru. Þessi stórkostlega kyn-
slóð, sem hefur hlotið svo mik-
ið lof og athygli, hlýtur að
vekja virðingu, en virðing mín
er miklum ótta blandin. Þetta
unga, róttæka fólk, sem er í
senn svo þróttmikið og hugsjóna
ríkt, svo barnalegt, óskynsamt
og dekrað, véfengir sjálft gildi
menningar okkar og undirstöðu,
en hvað það vill láta koma í
hennar stað, ef frá er talin stöð
ug en óundirbúin listsköpun og
siðfræði reist á reynslu, er ekki
vitað mál.“ Þetta eru sannar-
lega orð í tíma töluð. Þessi nýja
hreyfing hefur breiðzt ört út
og fengið hljómgrunn m.a. hjá
fjölda unglinga í ýmsum lönd-
um eins og t.d. Englandi, Norð-
urlöndum og íslandi svo nokk-
ur þeirra séu nefnd.
í beinu framhaldi af þessu
sakar ekki að geta þess hér, að
enska leikskáldið heimsfræga,
Harold Pinter telur, að andleg
samyrkja leikhópa leiði ekki til
annars en öngþveitis á sviði leik
sköpunar ,enda kallar hann fyr-
irbærið einfaldlega „creative
chaos“. Endaskipti eru höfð á
hlutunum. Höfuðið dansar eftir
limunum, ef það fær á annað
borð að dansa eða dingla með,
af því að stundum er það hrein-
lega höggvið af bolnum og kast
að út í skúmaskot að tjalda-
baki. En það er ekki nóg, að
leikskáld séu ýmist gerð hálf-
óvirk eða burtræk, heldur vofir
nú útlagadómur líka yfir leik-
stjórum í mörgum tilfellum.
Höfuðlaus her, sem brýtur allt
og bramlar, er nú í þann veg-
inn að taka við völdum. Öng-
þveiti er sett í öndvegi og
sannri leiklist vikið til hliðar.
í vissum skilning er leiksviðið
yfirgefið, en í þess stað er stigið
eða stokkið upp í einskonar
prédikunarstól og fagnaðarer-
indi safnaðarins, hvort sem það
er nú stjórnmálalegs eðlis eða
kristilegs, nema hvort tveggja
sé eins og hjá Beck-hjónunum
T rúverðug
lífssaga og I
Endurm inningar Matthisar a
Kaldrananesi.
Bókaútgáfan Leiftur.
Matthias Helgason, bóndi á
Kaldrananesi i Strandasýslu, var
alkunnur gerðarmaður, greindur
vel og lesinn, framfarabóndi
mikill, framsýnn og glöggur maður
ogfélagslegaþroskaður. Landskunn
er sú saga um Matthias, að hann,
einn þeirra, sem fengu kar-
akúlhrúta til umsjár, komst hjá þvi
að fé i Strandasýslu smitaðist af
mæðiveiki. Hann hafði hrútinn frá
upphafi i sóttkvi einan i kofa niðri
við sjó, og þegar ljóst var, hver vá-
gestur hafði numið land i kjölfar
þessa innflutnings, sálgaði hann
hrútnum og sökkti hræi hans i sjó.
Strandamenn gátu næstu árin á eft-
ir þakkað þessari framsýni og
gætni Matthiasar heilbrigði sauð-
fjár sins.
Matthias gekk i skóla Torfa i
Ólafsdal. Það var öll hans skóla
menntun, og reyndist notadrjug.
hann dvaldist einnig bæði á Langa
nesi og Austfjörðum og jók það við
sýni hans og kynni af landshögum.
Siðan settist hann að i Kaldrana
nesi og bjó þar lengi við rausn og
góða virðingu.
Matthias Helgason hélt lengst af
ævi sinni dagbók eins og venja var
margra hinna beztu manna hér á
landi á þeim áratugum. Þessar
dagbækur hafa siðan orðið kveikja
að bókum, sem færa siðari kynslóð-
um stórmikla fræðslu um lifið i
landinu fyrir tæknibyltinguna, og
er þó sjóður þeirra enn að mestu
geymdur. Gildi hans vex með
hverjum áratug, og þangað munu
siðari timar sækja óþrotlegan auð.
Sendibréfin og dagbækurnar eru
heimildir, sem eru meira viröi en
nokkurn grunar nú. Slikar heimild-
ir láta lýðveldiskynslóðirnar þvi
miður ekki eftir sig, þótt ýmislegt
komi i staðinn.
Þegar Matthias á Kaldrananesi
gerðist gamall maður, tók hann að
glugga i þessar dagbækur, bæta
þær og fylla og skrifa samfellda
frásögn um ýmis atvik og viðburði.
Sonur hans, Þorsteinn Matt
hiasson, hélt þar áftam sem hann
hætti, geröi ur þessu samfelldar
endurminningar, sem hann flutti i
útvarp. Nú er hafin útgáfa þessara
minninga og fyrsta bindi þeirra
kom út fyrir jólin undir nafninu Aö
morgni. Þar greinir frá ævi MatL
l.hiasar fram til kvonfangs og sjálf-
stæðs búskapar i Kaldrananesi.
Þessisaga er greinileg og sjálfsagt
trúverðug, þar sem byggt er á
rituöum samtimaheimildum, og
frásögn Matthiasar ber öll merki
hins gagnvandaða frá:
sagnarmanns, sem er frábitinn
þvi að gera meira úr sjálfum sér og
sinum hlut, en efni standa til, og er
þar fremur van en of.
Eg hygg, að saga Matthiasar sé
þvi fyrst og fremst mjög trúverðug
mynd af þvi lifi, sem lifað var i
sveitum þessa landshluta um alda
mótin.
Eg veit ekki gerla, hve miKiu
hlutur Þorsteins er i sjálfri ritun
bókarinnar en hygg, að þar sé ým-
ist um að ræða hreina frásögn
Matthiasar eða samantekt Þor-
steins eftir dagbókunum og
frásagnarbrotum.
Yfirbragð frásagnanna er
slétt og fellt, greinargott og hóg
vært. Að sjálfsögðu er þarna sitt af
hverju, sem álitamál er um að eigi
erindi i bókina, svo sem yfirlitið um
þingmenn Strandamanna, en aðrir
þættir eru þvi betri, svo sem lýs-
ingar á sjóferðum og lifi fátækra og
umkomulitilla olnbogabarna þeirr-
ar tiöar.
Matthias Helgason