Tíminn - 06.02.1972, Blaðsíða 8

8
SUNNUDAGUR 6. febrúar 1972
Runeberg
SKÁLD HETJUKVÆDA,
SEM VART EIGA SÉR HUÐSTÆÐU
Þaö á vel við að hafa forstjóra-
skipti i Norræna húsinu á afmæli
Runebergs, þvi að i fáum
skáidum sameinast norðrið betur
og hvergi sést betur, að Finnar
eiga góða samleið með Norður-
landaþjóðunum, þótt uppruni
máls og fólks sé að nokkru annar.
En lifað við sömu kjör, á sama
breiddarstigi, i sams konar lifs-
baráttu, samsamar menninguna
og lífsviðhorfin oftast betur en
uppruni og fjarlægar erföir. Ef til
vill má segja, að Finnar og is-
lendingar séu fjarskyldastir þjóð-
anna i norræna samfélaginu, en
við kynnin finnur islendingurinn
ærið oft, að hann er nákomnari
Finnum en til að mynda Dönum
eöa Svium. Þar hefur lifsbaráttan
að unnið.
Það sæmir einnig vel, þegar
Finni tekur við stjórn Norræna
hússins, að halda Runebergs-
hátið. Þrátt fyrir sænskt ætterni,
var Runeberg sannur Finni og
lifði og orti i finnskum bar-
áttuanda.
Johan Ludvig Runeberg fædd-
ist i Jakobsstad 5. febrúar 1804 og
lézt i Borgá' 6. mai 1877, svo að nú
liður senn að aldarártið hans.
Foreldrar hans voru báðir af
sænsku bergi brotnir, enda var
Jakobsstad sænskur bær og er
raunar að mestu enn. Bláfátækt
var bernskuarfur Runebergs, svo
að hann varð að sjá sér sjálfur
farborða þegar á barnsárum.
Samt varð hann stúdent átján ára
að aldri, en ógerlegt var að halda
áfram námi að sinni, svo að hann
gerðist heimiliskennari i bænum
Saarijárvi austarlega i Mið-Finn-
landi. Svo eru örlögin undarleg,
að einmitt þessi neyðarkostur
hins fátæka stúdents, skipti sköp-
um i lifi hans og lagði honum i
fang þau skáldskaparefni, sem
hann var bundinn æ siðan. Ef
Runeberg hefði haldið áfram há-
skólanámi, hefði hann orðið allur
annar, ef til vill skáld og kennari,
en aldrei það finnska þjóðskáld,
sem hann varð.
I Saarijarvi opnaðist honum
nýrheimur — hinn finnski heimur
lifsbaráttu, frelsisástar, auðugs
þjóðlifs og mikillar sögu. Þar
vigðist hann i samfélag fólks, sem
Teikning mcð kvæðinu Sveinn Dúfa (Albert Edelfelt)
var finnskt og aðeins finnskt.
Hann var þarna aðeins tvö ár, en
virðist hafa gengið þessari menn-
ingu á hönd með hrifni og ein-
lægni æskumannsins, og ekkert
máði siðar á ævi að þoka þvi, sem
hann nam og skynjaði þar, i
skuggann. Runeberg hafði fundið
sinn Mimisbrunn. Árið 1826 sneri
Runeberg þó aftur til Sbo og hélt
áfram námi og tók háskólapróf,
Næstu misseri dvaldist hann hjá
ættingja sinum Tergström erki-
biskupi og las sænskar bók-
menntir.
Runeberg hóf að yrkja ljóð á ung
lingsárum, en sá skáldskapur
er reikandi. 1 Saarijá'rvi nær hann
fótfestunni. Þar sat hann við fót-
skör gamalla sagnamanna, sem
lifðu i endurminningum frelsis-
striða. Á háskólaárum og i tóm-
stundunum hjá erkibiskupnum,
yrkir hann um efni af ýmsum
toga. Veil heilsa hans sjálfs og
ótti við tæringuna styrkir guðstrú
hans og dýpkar ljóðrænu hans.
Astin færir honum einnig skáld-
vængi á þessum árum, þegar þau
fella hugi saman Friðrika Teng-
ström, bróðurdóttir biskupsins,
og Runeberg. Það hjónaband
varð langt og skilningsrikt, enda
var Friðrika Charlotte vitur kona
og mikilhæf og sjálf rithöfundur.
Runeberg fluttist til Helsing-
fors 1830, þegar Háskólinn þar
var stofnaður, og þangað fóru þær
með honum unnusta hans og
tengdamóðir. Ári siðar stofnaði
hann skóla ásamt Nervander og
fleiri kennurum. Hann stundaði
einnig einkakennslu og veitti
stúdentum vist. A þennan hátt
kom hann undir sig fjárhags-
legum fótum og gat gift sig.
Arið 1830 sendi Runeberg frá
sér þá ljóðabók, sem skipaði
honum á skáldabekk i vitund
þjóðarinnar. Þar birtastýmis þau
kvæði hans, sem siðar urðu ástsæl
meðal þjóðarinnar, þótt hin stór-
brotnustu séu enn ófædd. Þar má
þó sjá ljós merki ninna skýru
hlutlægni, sem síðar tók öll völd,
en hinn þjóðlegi strengur átti eftir
að óma enn skærar og hetjusagan
að ljóma i meiri dýrð.
Runeberg komst á bragð finn-
sku þjóðvisnanna i Saarijá'rvi, og
þær viku aldrei frá honum siðar.
Ahrif finnsku þjóðvisunnar sjást
bezt i kvæðasafninu ,,Idyll og
epigram”, sem út kom 1833. Þar
lýsir skilningur hans á finnsku
þjóðlifi skærast.
Nokkur ár ritstýrði Runeberg
vikublaðinu Morgonblad, sem
raunar kom út tveisvar i viku
oftast. Þar reyndi hann að kveða
nýju viðhorfi hljóðs, og þar birti
hann fyrst ýmis kvæði sin og frá-
sagnir. Runeberg var mikill
náttúruunnandi og krafðist hrein-
skilni og samkenndar með nát-
túrlegu lifi. Hann var oft óvæginn
og skreið ekki fyrir yfirvöldum.
Árið 1834 var Runeberg skipað-
ur lærðaskólakennari en leystur
undan starfsskyldu. Launin voru
þvi eins konar skáldalaun og
sýnir þetta, að þá þegar var hann
orðinn viðurkennt þjóðskáld,
aðeins þritugur að aldri. Þá flutt-
ist hann til Abo og dvaldist þar
lengst af eftir það. Siðan kom
hver bókin eftir aðra. „Fanrik
Stáls Sá'gner” kom út 1848, og þar
eru flest þau kvæði, sem mest
hafa hrifið finnsku þjóðina og
raunar aðrar norrænar þjóðir.
Þar lifir hinn finnski sagnaandi
bezt. Raunar urðu þessi sagna-
kvæðabindi tvö. Þau kvæði hafa
verið gefin út i mörgum útgáfum,
og á siðari árum bætt i útgáfurnar
ýmsum kvæðum Runebergs, sem
heima eiga þar eftir efni.
Árið 1960 kom til að mynda út
afar falleg útgáfa af þessu
kvæðasafni með teikningum eftir
Albert Edelfelt og eftirmála eftir
Eirik Hornberg. Þar er þjóð-
söngur Finna, Vort land, fremst.
Kvæðin eru flest endursagnir af
hetjudáðum Finna úr striðinu við
Rússa 1808 og 1809, sagðar i
finnskum þjóðfrelsisanda. Þær
sagnir og kvæðin nærðu sivaxandi
sjálfstæðisanda Finna. í þessum
flokki er kvæðið Sveinn Dúfa, sem
Matthias þýddi af innfjálgri snilld
eins og allmörg önnur kvæði af
sögum Stáls gamla. Sveinn Dúfa
náði svo miklum tökum á börnum
aldamótamanna hér á landi, að
þeim var ekki annað kvæði hug-
stæðara úr skólaljóðum og
gleymdu þvi aldrei. Eirik Horn-
borg segir réttilega að „Fanrik
Stáls Sagner” séu ekki striðs-
kvæði heldur finnsk hetjukvæði
nærð af fornri finnskri sagnalist,
og þau eigi varla neina hliðstæðu i
veraldarsögunni.
Runeberg og Friðrika kona
hans bjuggu allmörg siðustu
æviár i Borga, litlum fornlegum
bæ, mjög sænskum, þing-
mannaleið austan við Helsingfors
á suðurströndinni. Þar standa hús
frá þvi um 1200 við ána, og gömlu
iðnaðarmannaskiltin frá mið-
öldum skreyta enn mjóar götur.
Þar gnæfir ein fegursta kirkja
Norðurlanda yfir skóginn og bæ-
inn, og þar eru forn biskupshús.
Timburhús Runebergs stendur i
nýrri bæjarhluta, einfalt að sniði
en formfallegt, allstórt með fögr-
um garði. Þar er likneski
Friðriku fyrir dyrum, en i húsinu
Runebergs-safn. Yfir húsinu
hvilir bjarmi bjartrar heiðrikju.
Ferðamenn gera sér tiðförult i
hús Runebergs að skoða handrit
hans og muni. Það er eðlilegt.
Hitt er eftirtektarverðara, hve
Finnar gera sér tiðförult þangað.
Frh á bls. 15
Teikning með kvæðinu Sveinn Dúfa (Albert Edelfelt)
Þorsteinn Valdimarsson:
ST0RMUR I GRASINU
Ungmennafélagið Dagsbrún
flytur sjónleik Bjarna Benedikts-
sonar frá Hofteigi.
Þegar leikritið Stormur i gras-
inu kom út,árið 1965, hafði höf-
undurinn, Bjarni Benediktsson
frá Hofteigi, þrjú ár um fertugt,
var löngu viðurkenndur rit-
snillingur og þjóðkunnur af
blaðagreinum i hundraðatali um
bókmenntir fyrst og fremst, þjóö-
mál og stjórnmál, ennfremur af
snjöllum þýöingum á einum fimm
tugum leikrita, af frumsömdum
leikþáttum i dagskrám útvarps-
ins og enn fleiri ritverkum, svo
sem ævisögu Þorsteins Erlings-
sonar. Hann stýrði slikum penna,
að blaðagreinar, sem hann
hespaði af i óða önn og aldrei var
hugað lengra lif en birtingardag-
urinn, urðu ósjaldan og oftar en
hitt að svo forvitnilegu og yfir-
bragðsmiklu lesmáli, að þær
munu eiga við menn erindi lengur
en margt fagurbókmenntaverkið
frá sama tima.
Biarni varð skáld
blaðagreinarinnar, ekki vegna
þess að honum heföi ekki verið
auðgengið að öndveginu annars
staðar fyrir sakir yfirburðagáfna,
eldmóðs og starfsorku, heldur
einkum af þvi, hver áhyggju-
maður hann var um farnað lýðs
og lands. Hann hlaut að láta
dægurbaráttu til sin taka, svo
sem hann var skapi farinn, að
mega ekki aumt sjá og nenna ekki
„að þegja við öllu röngu”. Hann
var raunskyggn og draumskyggn
i senn, og næm ábyrgðarvitund
krafði hann ihlutunar, þar sem
tekizt var á um hin stærri mál.
Þvi kalli hlýddi hann með þeim
hætti, að lengi verður minnzt.
En þetta skáld hinnar sköru-
legu greinar hafði tök á viða-
meira formi, sjónleiknum, og gat
þó aðeins lagt rækt við það
áhugaefni á stopulum hvildar-
stundum frá hvers konar ritstörf-
um öðrum. Stormur i grasinu er
gildast mark um þetta. Þar er
kveðið harmljóð islenzkra dala,
sem stormur timans sópar niður
i svörð og eigi má við rísa. örlög
fjölskyldunnar á Kambi eru
örlagasaga kynslóða. „Vélvæð-
ingin”, „viðreisn landbúnað-
arins” og „jafnvægið i byggð
landsins” koma við þá sögu, en
skoplýsing, ádeila og gagnrýni er
ivaf i leiknum, uppistaðan tregi
þeirra náttúrubarna, sem hrökkl-
ast úr átthögum sinum á mölina,
frá grónum lifsháttum til annar-
legrar sýslu, og láta allt eftir
nema minninguna um spor sin i
dögg og snjó.
Það vekur ýmsar spurningar,
að Stormur i grasinu skuli vera
eini sjónleikur, sem gerður hefur
verið af þessu efni, eins og það
tekur þó tii kvikunnar i lifi lands
og þjóðar, — og að verkið skuli
ekki hafa verið flutt á leiksviði
hingað til. Þeirra spurninga
verður samt óspurt i þessum
linum, þvi að hér er komið að
fréttinni, sem er tilefni þeirra —
að ungmennafélagið Dagsbrún i
Austur-Landeyjum er nú að
sýna þennan leik um byggðir
Suðurlands. Frumsýningin var
þar eystra 18. jan. s.l. i félags-
heimilinu Gunnarshólma og