Tíminn - 18.02.1972, Side 10

10
TÍMINN
Föstudagur 18. febrúar 1972
Að elska
heldur of
ekki skynsamlega
ákaft. Það er ólánið
Myiid þessi er tekin á sviði Þióölcikhússins. Talið frá vinstri: Jón
l.axdal, Kristin M. Guðbjartsdóttir og Gunnar Eyjólfsson. Timamynd
Guðjón Kinarsson.
Þjóðleikhúsið:
Leikstjórn: John Fernal
Þýðing: Helgi Hálfdánarsor
Leiktjöld og búningar:
Lárus Ingólfsson
Lætur óþelló stjórnast af af-
brýðisemi einni saman, eða ráða
einnig aðrar tilfinningar og hvatir
hugsunum hans og gjörðum? Og
ef hið siðara reynist rótt, hverju
valda þær um gang leiksins, eða
öllu heldur um feril aðalpersón-
unnar og endalok? Við þessum
spurningum hefur enska stór-
skáldið og gagnrýnandinn Samu-
el T. Coleridge ótviræð svör og
gagnorð, sem nú verður vitnaö i:
„Mór finnst ekki afbrýðisemi
vera aðaleinkenni á ástriðu
óþellós. Eg held, að hór só frem-
ur um sálarkvöl að ræða, þegar
manni er færður heim sanninn
um að mannvera, sem hann taldi
vera himneska....reynist vera
flekkuð og ófullkomin. Það var
barátta að elska hana ekki. Það
var siðferðileg gremja og söknuð-
ur, þegar dyggðin brást svona”.
Nú mætti með nokkrum rétti
benda á, að sálarkvöl, barátta,
gremja og söknuður séu iðulega
nelnd i sömu andrá og afbrýði, og
þvi i nánum tengslum við hana,
en þrátt fyrir auðsæjan skyld-
leika skulu menn gæta þess að
blanda ekki þessu tvennu saman.
Með þessum orðum er Coleridge
ekki að segja, að óþelló só laus
við afbrýðisemi, öðru nær. Þótt
óþelló sjálfur telji sig vera „sein-
an lil afbrýði”, leggur leikskáldið
hana engu að siður til grundvallar
verki sinu, en eftir þvi sem á leik-
inn liður skynjum við þó æ minna
og minna hugmyndina, sem að
baki býr, þar eð hún hefur i viss-
um skilningi fengið fast og
áþreifanlegt íorm, eða nánar til-
greint „holdga/.t” i orðum leik-
persóna og æði, el' svo gapaleg
íýsing leyfist. llugmyndin hættir
þar meðað vera aðeins hugmynd,
heldur verður hún annað og
meira.
Fyrir tilverknað slægviturs
þrælmennis missir óþelló tvennt I
senn, kjölfestuna i lifinu og trúna
á táknmynd fullkomleikans.
Fólskuleg spjöll eru unnin á
helgimynd þeirri, sem hann
geymir i huganum. Hún er auri
ausin og þar með rúin heilagleika
sinum, sakleysi og göfgi. Þegar
dýrasta gimsteini Márans,
Desdemónu, er að ósekja fleygt á
sorphaug synda, eða með öðrum
orðum þegar gyðja hans hrapar
at næsta stalli, er sálarlif hans
lagt i rúst i skjótri svipan og hann
rændur ró og ráði. Sálartjón hans
og missir er sár og óbætanlegur.
Með sjónleiknum óþelló er það
sennilega ætlun Shakespeares að
sýna okkur eðli sliks missis og og
slikrar eyðileggingar.
Mjög er mönnum tamt að skella
allri skuld á Jagó og kenna hon-
um einum um ófarir óþellós. Að
skilja verkið slikum skilningi, er
að vanmeta það og um leið að
færa það iskyggilega nálægt
vafasömum reyfurum. Það er
alltaf varasamt að einfalda hlut-
ina um of. Það er ekki fyrr en við
nánari ihugun, að okkur verður
smásaman ljóst, að sökin er i
rauninni þeirra beggja svo iævis-
lega og varfærnislega er það gefið
i skyn af höf. Aðalpersónurnar
tvær hafa hvor sinu hlutverki að
gegna. Jagó egnir, en Oþelló gin
hinsvegar við agninu. Væri annað
hvort sá fyrrnefndi ekki niðingur
eða sá siðarnefndi ekki móttæki-
legur og auðtrúa, þá væri engin
hætta á ferðum.
óþelló er ekki sjálfrátt. Hann
sér sig ekki i réttu ljósi. Hann
miklar fyrir sér lifið og um leið
sjálfan sig. „Hann er dyggðum og
persónutöfrum prýddur, en tor-
timingaröfl hans og ástriður eru
of nálægt yfirborðinu”. „Shake-
speare hugsar sér, að þannig sé
aö vera dökkur maður”, segir
bandariski leikbókmenntapró-
fessorinn, leikstjórinn og leik-
dómarinn, Eric Bentley á einum
stað. Af ráönum huga æsir Jagó
óþelló svo upp, að hann veröur
hamslaus og orölaus af vonzku.
Hann er likur Hamlet að þvi leyti,
að hann er ekki búinn réttum
dyggðum eða eiginleikum til að
leysa þann vanda, sem lifið legg-
ur fyrir hann.
Mitt i moldviðri blinds ofstækis
og fordóma i kynþáttamálum
vilja menn ógjarnan viðurkenna
þá auðsæju staðreynd, að óþelló
sé villimaður i aðra röndina, en
hann er þaö engu að siður. Eric
Bentley, svo aftur sé vitnað i
hann, hefur áreiðanlega lög að
mæla, þegar hann kemst aö þeirri
niðurstöðu, aö Jagó og Óþelló
sameini sin á milli flesta lesti sið-
menningar og villimennsku.
Hamlet er svo margslunginn
persóna og full af andstæðum, að
torvelt er á stundum aö skýra
hegðun hans og skilja hugsana-
gang hans og hvatir. Það sama
gildir ekki um óþelló og Jagó.
Hétt er að taka það þegar fram.
að þetta er ekki sagt Shakespeare
til ófrægingar eða minnkunar,
hcldur til hins, aö henda á eðlis-
mun á persónugerð og sálarlifs-
lýsingum. óþelló og Jagó eru
miklu einfaldari og samfelldari i
sniðum og þá um leið heilstevpt-
ari og auðskildari. Þeir eru sjálf-
um sér samkvæmir i hvivetna.
Orð þeirra og athafnir eru aldrei i
hrópandi ósamræmi við innra eðli
og skaplyndi. Hegðun þeirra
kemur þvi engum hugsandi
manni á óvart. Nú mætti skjóta
þvi inn i á þessum stað, að alla
ógæfu óþellós má rekja til þver-
bresta i skapgerð hans og einskis
annars. Þar eð Shakespeare hafði
aldrei fyrr freistað að lýsa leik-
persónu á þennan hátt, má með
sanni segja að hér sé brotið blað i
persónusköpun hans. Allt er hér
hnitmiðað og markvist, meist-
aralegt og dýrðlegt, þ.e. frá list-
arinnar hæsta sjónarhóli séð.
óþelló og Jagó geta ekki án
hvors annars lifað né þrifizt,
kljáðst né kvalizt svo samslungin
eru örlög þeirra og lifsköllun.
Hamlet er einn á báti, en hér róa
andlega samangrónir tviburar,
sem eru þó hvor sins sinnis, far-
arkosti sinum i strand eftir mikla
hrakninga og sálarháska. Atökin i
óþelló eru þeim mun hamramm-
ari og harmþrungnari sem meira
listrænt jafnræði er með aðalper-
sónunum tveimur.
Enda þótt Jagó sé manngerð,
sem verður ekki á vegi okkar á
hverjum degi i raunveruleikan-
um, þá er hins vegar ekki loku
fyrir það skotið, að i hverri
mannssál leynist smábrot af hon-
um.
Það er vitað mál, að öll list er
blekking, sjónhverfing. gjörning-
ar eða nánar tiltekið dásamlegur
hvitigaldur, sem er aðeins á fjöl-
kunnugra færi. Þetta er ekki sagt
til að gera litið úr list heldur til
hins að upphefja hana og lofa. En
hvaö sem öllum listkenningum og
og sjónarmiöum liöur, þá er eitt
vist. að töfraspoti listar hefur
sjaldan verið geymdur i jafn-
virkri og öruggri hendi sem
Shakespeares.
Frh á bls. 19
GAGNRYNI
Bókasafn
Jónssonai
ast í Hand
Þeir menn, sem bezt skil kunna
á islenzkum bókum, gömlum og
nýjum, og bókasöfnun, hafa lengi
talið, að bókasafn Þorsteins M.
Jónssonar, fyrrum alþingis-
manns, skólastjóra og 'bókaút-
gefanda á Akureyri, væri stærst
og bezt eikabókasafn á landinu.
Ýmsir einstaklingar hafa átt og
eiga mikil og verðmæt söfn, svo
sem Þorsteinn Þorsteinsson
Dalasýslumaður, enda var safn
hans selt á fjórar eða fimm
milljónir á sinum tima og er nú i
Skálholti.
Safn Þorsteins M. Jónssonar er
þó miklum mun stærra, og þó er
meira um vert, að það er miklu
rikara af fágætum bókum og
samstæðum útgáfum og verkum,
og það er svo vel hirt, endurbætt
og nokkur hluti þess svo ágætlega
bundinn, að þar kemst ekkert
einkasafn hér á landi i neinn sam-
jöfnuð. Þorsteinn flutti safn sitt
með sér suður til Reykjavikur
fyrir allmörgum árum, og siðustu
árin hefur hann unnið við það
öllum stundum ásamt konu sinni,
frú Sigurjónu, og leyst þar af
hendi ómetanlegt starf, og þrátt
fyrir háa elli og heilsubrest hefur
hinn einstaki dugnaöur hans enn
sagt til sin svo að um munar.
Þessi missirin standa yfir tima-
mótaflutningar þessa merkilega
safns. Það er að flytjast i Hand-
ritastofnun íslands, þar sem það
verður meginstofn i framtiðar-
bókasafni þessarar helgi-
stofnunar landsmanna, sem svo
virðist mega nefna með allgóðum
rétti og i samræmi við mat
þjóöarinnar á handritunum sem
þjóðardýrgripum. Þessi ráð-
stöfun Þorsteins M. Jónssonar og
konu hans á safninu er i senn stór-
mannleg framsýni og mikið vin-
arbragð við þjóðina og handrita-
stofnun hennar.
Þegar við litum til Þorsteins M
Jónssonar af þessu tilefni, hlýtur
það að teljast verðusgt um-
hugsunarefni þeim, sem ungir
eru eða á hádegi starfsdags sins,
hversu miklu einn maður getur
komið i verk, og hvernig hann
getur skilað margföldum aröi
ævistarfs sins sem gulli i lófa
framtiðar, jafnframt þvi að gæða
með þvi eigið lif svo riku inni-
haldi, að þar var aldrei og hvergi
eyða i. Þetta geta aðeins vitrir og
miklir starfsmenn eins og Þor-
steinn M. Jónsson, menn, sem
telja starfið æðsta gleði og mesta
dyggð, láta sér aldrei verk úr
hendi falla og njóta þeirrar náðar
að lifa langan starfsdag.
Bókasöfnun er tómstundaiðja,
sem nær tökum á mörgum.sem
komizt hafa i bjargálnir þegar
liður á ævi, en þá reynist timinn
oftast of stuttur til þess að ná
verulegum árangri, og það er fá-
titt hér á landi, að stór einkabóka-
söfn haldist i samstæðri heild i ætt
mann fram af manni, og þar haldi
sonur eða dóttir áfram þar sem
faðir hætti við að auka og bæta.
Til þess þarf mikil húsakynni og
margan kostnað. Þvi fer svo
oftast, að safninu er ráðstafað til
stofnunar, stundum skóla, eða
selt með þeim hætti að það
dreifist i þúsund staði. Hver nýr
bókasafnari verður að byrja að
nýju og af litlum eða engum
stofni, og við lokadægur hans
sundrast safnið. Þessi bókasafns-
örlög gerast allt of oft.
En bókasöfnun Þorstein. M.
Jónsáonar á sér óvenjulega
langan og samfelldan feril. Um
eða innan við fermin'gu hafði sú
ástriða náð tökum á honum að
eignast og geyma bækur Þegar
aðrir unglingar keytu góðgæti,
vasahnif eða munnhörpu fyrir
hagalagðana sina eða lambs-
verðið austur á fjörðum um alda-
mótin, skauzt hann - stundum
heldur laumulega - i bóokabúð að
kaupa sér kver. Og kverin urðu
fleiri og fleiri, þvi að um þau var
farið mildum höndum, þótt þau
væru vel lesin, og þau voru
geymd eins og kistlar þeirrar
tiðar gátu bezt.
Siðar gekk Þorsteinn i skóla við
naum fjárráð, en samt tókst
honum alltaf að eignast eitt og
eitt kver, þvi að til þess sparaði
hann flest. Hann varð áhrifarikur
fblagsmálamaður, veitti forstöðu
mikilvægum samfélagsfyrir-
tækjum, gerðist þingmaður og
aðsópsmikill baráttumaður góðra
mála, og hann varð virtur skóla-
stjóri fjölmenns ungmennaskóla
og jafnframt umsvifamikill bóka-
útgefandi, sem gaf meðal annars
út ljóð ástsælasta skálds
þjóðarinnar um skeið. En þrátt
fyrir allar þessar miklu annir,
sem voru i raun og veru tveggja
eða þriggja manna starf, hélt
hann áfram að safna bóðkum og
varði til þess verulegum fjár-
munum eftir þvi sem hagur
batnaöi.
Þessi bókasöfnun var ekkert
handahófsverk, heldur unnið að
henni með yfirsýn og glögg-
skyggni fjölfróðs bókamanns,
sem stefnir að ákveðnu marki.
Hverri frjálsri stund var varið til
umhirðu um safnið. Þegar hann
hlustaði á útvarp, vann hann að
viðgerð gamalla bóka, meöan
hann hlýddi á útvarpið.„útvarpið
gaf mér marga stund til þeirra
verka? segir hann. Hann vildi
hlýða á margt, sem þar var flutt,
en hann kunni hið gamla islenzka
lag að hlýða á söguna, sem lesin
Bókaveggur. Smátt og smátt koma skörð i bókaveggina i íbúð Þor-
steins og Sigurjónu.