Tíminn - 18.03.1972, Blaðsíða 6
6
Laugardagur 18. marz 1972.
r
Eg vil selja mitt land
eða
Bútasala í
Leikfélag Reykjavikur:
Atómstöðin eða Norðanstúlkan eftir Halldór
Laxness.
Leikstjórn: Þorsteinn Gunnarsson.
Sviðhæfing: Sveinn Einarsson og Þorsteinn
Gunnarsson.
Tónlist: Þorkell Sigurbjörnsson.
Leiktjöld: Magnús Pálsson.
Höfundur hamrar á því hverju
höggi þyngra, að sjálfur ástmög-
ur islenzkrar auðstéttar, Búi Ar-
land glæsimennið og hagspeking-
urinn, alþingismaðurinn og auð-
jöfurinn, bresti þrátt fyrir auð-
legð sina, gáfur og gjörvuleika,
bæði bjartsýni og trú á lifið. Leiöi
og bölsýni standa honum svo fyrir
þrifum i siðferöilegum skilningi,
aö hann nýtur ekki ávaxta elju
sinnar og annar. Þetta vesæla
afkvæmi úrkynjaðrar borgar-
stéttar horfi döprum sjönum
fram á veg, enda sér það þar ljós-
lega fyrir sér, þegar allt er skoð-
að niður i kjölinn, maklega og
óumflýjanleg ragnarök stéttar
sinnar.
Andspænis þessum svarta,
sunnlenzka ólánsmanni, sem vill
selja sitt land, stillir höfundur
bjartri og hreinni norðlenzkri
mey, sem vill elska sitt land og
_eiga og engar refjar, og reyndar
ekki aðeins henni einni, heldur
lika organistanum, upphöfnum og
goðkynjuðum forvera pressara i
dúfnaveizlu og primusar undir
Jökli, sem taka hulduhrút fram
yfir gullkálf, þegar þeim býður
svo viö að horfa.
Þessir heilögu menn hafa
þúsundfalt þarfara að gera en að
dansa kringum gullkálf. Þeir eru
boðberar sannrar lifsnautnar og
frjórra, heilbrigðra lifsviðhorfa
og mannkærleika i heimi, þar
sem meginþorri mannkyns
rambar á barmi siðferðilegrar
glötunar, vegna eftirsóknar i
hæpin lifsgæöi eða ofurkapps,
sem lagt er á að fullnægja tilbún-
um og óraunverulegum þörfum.
1 verkum sinum flestum etur
skáldið jafnan saman andstæðum
öflum, annars vegar öflum far-
sællar efnahagsstefnu, andlegrar
uppbyggingar og lifstrúar, hins
vegar öflun tortimingar, auð-
hyggju og arðráns eða ófrjórrar
rökhyggju. Salka Valka og hálf-
systir hennar Ugla, ólafur Kára-
son, Jón Hreggviðsson,
organistinn i Atómstööinni og Jón
Primus i Kristnihaldi eru öll með
tölu sönn sinnissystkin höfundar,
enda eiga þau samúð hans
óskipta.
A æðstu yfirvöldum i höfuðborg
Danaveldis sem á lægstu embæt-
tismönnum i afskekktustu hrepp-
um íslands, faktorum og kaup-
félagsstjórum i kauptúnum,
heildsölum, landsölumönnum og
öðrum dýrkendum stundargróða
og gervimennsku, sjálfkjörnum
leppum erlendra auðhringa og
hvumleiðum framagosum með
breitt brjóst og digran barka, hef-
ur Halldór Laxness litla trú og
enga ást. Þetta fólk skortir nauð-
synleg fjörefni i sálina, heilbrigð-
an lifsþorsta, fastlyndi og rót-
festu. I æðisgengnu kapphlaupi
eftir fjölmiðluðum og lognum lifs-
gæðum treður það undir fótum
sér „akursins liljugrös” án þess
að hafa hugmynd um unnin spjöll
á sjálfu sér. Þennan ófriða flokk
fylla menn eins og Bogesen i
Sölku Völku, Bruni og Ingólfur
Arnarson Jónsson i Sjálfstæðu
fólki, doktor Godman Sýngmann i
Kristnihaldi, Gvendó i Dúfna-
veizlunni, Búi Arland og Bitar i
Atómstöðinni, og reyndar ótal
fleiri.
Andspænis þessum veraldlega
eða „visindalega” þenkjandi lág-
kúrulýð, sem sér ekki lengra en
nef hans nær, risa eins og fyrr
segir engilhreinar sálir laugaðar
vigðu vatni úr himinlindum aust-
an við mána og sunnan viö sól.
Þær lifa og hrærast i óræöri vimu
eða dulúð, sem meðalgreindum
almenningi er fyrirmunað að fá
nokkra hlutdeild eöa botn i. Vegir
þeirra eru svo órannsakanlegir
og vandrataðir, að það er á fæstra
færi að finna þá, hvað þá að halda
réttri stefnu, hafi mönnum fyrir
slembilukku sakir ratazt einu
sinni á þá. Það eru til vitar, sem
skina skærar en þessir huldu-
hugsuðir og spekingar, sem eiga
það til að taka helmmiskeið á
vetrarbraut andans, þegar sá
gállinn er á þeim.
„Mitt er að yrkja, ykkar er að
skilja”, sagði skáldið endur fyrir
löngu. Væri nú ekki ráð að færa
þetta á nútimalegri veg með þvi
að breyta orðalagi örlitið, eins og
t.d. svona: „Skitt með allan skiln-
ing - mitt er að skapa, ykkar að
njóta. Brjótið ekki heilann um
það, sem honum er ofvaxið. Nálg-
izt listina með sama hugarfari og
guðdóminn. Heimtið ekki skýlaus
svör og ótviræð við heimskuleg-
um spurningum og óþörfum.
Kveðið niður rödd sjúklegrar for-
vitni og skynsemi i brjósti ykkar,
og gangið inn i musteri lista eins
og saklaus, þæg og óspurul börn
inn i hús guðs. Ef þið spyrjið
einskis, nótið þiö lika alls til hlit-
ar. Verið blind, blessuö börnin
min, það er skáldum og spámönn-
um fyrir beztu!
Verk, sem fjalla um þjóöfélags-
mál, fyrnast yfirleitt fyrr heldur
en þau, sem lýsa mannlegu eöli af
hærri sjónarhóli eða á breiðari
vettvangi. Skjótt slokknar gneist-
inn i gömlum hitamálum, einkum
fyrir þá sök, að þau eru of bundin
stað og stund. Einstaka afburða-
menn eða stórriddarar á skák-
borði andans, skáld á borð við
Ibsen og Shaw, hafa þó unnið það
þrekvirki að hefja þjóðfélagsá-
deilu upp i æðra veldi, losa hana
úr viðjum samtiðar og ljá henni
frumleika og aukna vidd, sigildi
og varanlega töfra. Þrátt fyrir
vægðarlausa gegnlýsingu þjóðar-
likama eða nákvæma krufningu
hans, lánast þessum andans ofur-
mennum samt að láta leikpersón-
ur sinar takast á við vandamál,
sem hafa eiliflega fylgt og munu
fylgja mannlifi svo lengi sem þvi
verður lifað hér á jörðu.
1 Þjóðniðingnum er þaö til að
mynda ekki ætlun Ibsens að láta
persónurnar þrátta einungis um
Iðnó
mengun vatns, mengunarinnar
vegna eða þær hættur, sem af
henni kunna að stafa, heldur not-
ar hann þetta deilumál, sem sam-
einar meirihlutann i heiftúðugri
og sefasjúkri viðureign við
imyndaðan „þjóöniðing”, i ólikt
æðri tilgangi og háleitari, enda
má með sanni segja, að þetta
önvegisverk fjalli i dýpri skiln.
um allt annað heldur en það, sem
fyrst blasir við hugskotssjónum.
Ef mengun er ytra viðfangsefni
höfundar, þá er þröngsýni og for-
dómar, mannúðarleysi og grunn-
hyggni innra viðfangsefni hans.
Að dómi norska leikskáldsins er
mannskepnan enn svo skammt á
veg komin á þróunarferli sinum,
að fyrstu viðbrögð hennar við
rödd sannleikans eru einlægt
jafnfrumstæð og miskunnarlaus.
Menn kæfa hana einfaldlega i
örvæntingarfullu skilningsleysi
og vanmætti.
Höfundur Atómstöðvarinnar
fer aðrar leiðir heldur en Ibsen og
Shaw. Hann semur verk sitt með
svipuðu hugarfari og ritsjóri dag-
blaös skrifar leiðara um stórmál.
Afstaða Halldórs Laxness til
varnarmála er afdráttarlaus og
einörð. Þær sögupersónur, sem
vilja heita sannir Islendingar og
ættjarðarvinir og neita þvi að
selja „landsréttindi” i hendur
voldugrar og drottnunargjarnar
stórþjóðar með gylliboð á hverj-
um fingri. eiga samúð, skilning
og stuðn. hans visan. Andstæðing-
ar þeirra eiga ekki jafnrakta leið
að hjarta skapara sins. Þvi er
ekki að neita, að Halldór Laxness
gerir freklega upp á milli and-
legra afkvæma sinna. Sumir eru
þó ef til vill þeirrar skoðunar, að
Búi Arland fái að njóta sannmæl-
is, en er það nú alls kostar rétt?
Að minu viti hefur höfundur þeim
mun meiri fyrirlitningu og skö-
mm á honum sem gáfur hans,
menntun og siðfágun er meiri en
hinna landsölumannanna og sót-
raftanna.
A einum stað kemst Peter Hall-
berg að eftirfarandi niðurstöðu:
„Annars fer þvi fjarri, að tilgang-
ur sögunnar sé einskorðaður við
hermála- og stjórnmálasviðið. í
heild ber óefað að skilja Atóm-
stöðina sem tákn upplausnar eöa
sundrungar á rótgrónum hug-
myndum varðandi lifsviöhorf og
mat verðmæta”. Mér segir svo
hugur um, að hér sé sænski bók-
menntafræðingurinn að gera
Nóbelsskáldinu upp sjónarmið,
sem hafi aldrei hvarflað að þvi og
þaö ekki einu sinni i mesta hita
sköpunarinnar. Siöspilling á æöri
stóöum sem lægri hefur ávállt
fylgt mönnum á öllum timum, að
visu i misrikum mæli og er hún
þvi engin ný bóla.
Að minni hyggju ber að skilja
Atómstöðina sem verk manns,
sem er á móti her i landi og öðru-
visi ekki. Bandarikin eru höfuð-
óvinur Halldórs Laxness, þegar
hann skrifar Atómstöðina.
Eitruðustu örvum sinum beinir
hann gegn erindrekum þeirra hér
á Islandi. Það er þvi einsætt, að
herstöðvarmálið okkar mikla og
viðkvæma er ekki notað hér sem
rammi eða umbúðir utan um
efnisrikari mynd af mönnum,
hugsjónum þeirra og ástriðum,
hamingjuleit þeirra og vonsvik-
um, innbyrðis átökum og sáttum.
I Atómstöðinni örlar hvergi á
innra viðfangsefni og sigildu. Þar
er merkið ekki sett jafnhátt og
svo oft áður. Fráleitt getur Hall-
dór Laxness tekið undir eftirfar-
andi sjálfslýsingu Jagós: „Ég er
ekki það, sem ég er”. Atómstöðin
er það sem hún er, eða réttara
sagt það sem bókarheitið bendir
til og ekkert annað. Hana skortir
alla listræna undirhyggju ef hér
leyfist að nota orðið i jákvæðari
merkingu en almennt tiðkast..
Það var mikill skaði, að einmitt
þetta verk skyldi verða kynnt i
fjölmörgum þýðingum fyrir er-
lendum lesendum af meiri kappi
og eldmóði heldur en önnur sann-
fegurri og sigildlegri skáldverk
eftir sama höfund. Mikill ávinn-
ingur hefði það orðið fyrir
islenzkar bókmenntir, ef ódauð-
leg listaverk eins og t.d. Ljósvik-
ingurinn, Salka Valka, Sjálfstætt
fólk; Islandsklukkan hefðu hlotið
slika kynningu á erlendum vett-
vangi. I kjölfar Nóbelsverðlauna
siglir margt axarskaftið og flýtis-
verkið.
Málflutningur Halldórs Laxness i
herferð hans gegn her i landi ein-
kennist fremur af skaphita og
vigamóði, hnútusendingum og
jafnvel strákslegum glósum,
heldur en hófstillingu, rökfimi og
rólegri ihugun. Atómstöðin er
ekkert Nóbelsverðlaunaverk,
• þegar allt er igrundað
og vegið. Satt bezt aö segja, er
það ákaflega misjafnt að gæðum.
Ummælin um Astmög þjóðarinn-
ar, lýsingin á bænarskrám aí-
múgans til forsætisráðherrans,
kirkjuvigslan, hugleiðingar um
haustið, sem byrja á þessum orð-
um: „Þegar kyrrð haustsins er
orðin skáldleg i stað þess að vera
sjálfsögö....” eða þá lokaspurning
sögunnar, sem hljóðar svo:
„Hvers virði hefði mér þótt að
lifa, ef ekki hefðu verið þessi
blóm?” Allt þetta ber sem betur
fer dýrlegum skáldskap og fág-
aðri orðlist fagurt vitni. Sumar
setningar eða tilsvör ljóma og af
gullvægri kimni, eins og t.d. mat
frúarinnar á „menntunarsvip” á
kvenfólki, sem fólgið er i þessum
orðum hennar: „Litið þér á mig,
ég er stúdent, en það sér enginn”-
eða þá vitnisburður Kleópötru um
islenzka karlmenn, sem hljóðar
svona:- „Þessir helvitis eyði-
sandur og kátir voru kallar”. Þá
hæfa eftirfarandi orð Bitars, sem
ólmur vill flytja bein Astmögs
þjóðarinnar heim, ekki siður i
mark: „Það skal ekki ganga hnif-
urinn á milli minna beina og
hans”. Það er ekki nema eðlilegt,
að Halldóri Laxness þyki
blöskranleg breytni og hugsunar-
háttur þeirra manna, sem vilja
grafa upp göfug og hálfgleymd
bein þjóðskálds með hægri hend-
inni en verzla með landsréttindi
með þeirri vinstri..
Þessar tvær hugmyndir um auö-
virðulega sölumennsku eða hrein
landráð annars vegar og uppgröft
beina og heimflutning hins vegar
renna þó ekki að minu viti i nægi-
lega samfellda og sannferðuga
heild. Hefði höfundi tekizt að
bræða þetta betur saman mætti
áreiðanlega nefna Atómstöðina i
næstu andrá við það bezta, sem
Halldór Laxness hefur skapað.
Afstaða skáldsins til orða er að
ýmsu leyti svipuð afstöðu
frimerkjasafnara til frimerkja,
þvi fágætari sem þau eru þvi
betra. Orð eru hans yndi og
„rórill”. Sá sem þetta ritar kann
ekki fyllilega að meta þessa
áráttu hans eða tilgerð. Það
gengur t.d. sérvizku og ankanna-
látum næst, að nota orð eins og
„sim” ög „önd” i stað simtals og
anddyris. Sjálfsagt er að geta
þessum leið, að margir stórfeng-
legir eiginleikar og snilldarlegir
vega upp á móti þessu.
Ef frá eru talin Ugla, organist-
inn, Búi Arland og kona hans og
feimna lögreglan, sem eru öll
fimm dregin sæmilega skýrum
dráttum, er persónusköpun höf-
undar og sálarlifslýsingar hnit-
miðunar, frumleika og fjörefna
vant. Mér þykir til að mynda litið
sópa að börnum Búa, Tvö hundr-
uð þúsund naglbitum, benjamin
og brilljantin (hálfbræðrum
beitarhúsamanna úr Kristni-
haldi) eða forsætisráðherranum,
sem lætur sér eftirfarandi orð um
munn fara: „Stalin er ekki eins
gáfaður og ég. Dollarinn skal
standa”. Svona misheppnuð
fyndni er ekki Nóbelsverðlauna-
hafa samboðin. Ennfremur er
óhætt að fullyrða, að fyrirlitning
hans á Óla figúru sé bæði sein-
heppileg og ófarsæl, þó ekki sé
nema i fagurfræðilegu tilliti einu
saman.
Hér hefur ekki verið gerður
sjónleikur úr skáldsögu heldur
hafa sögupersónur Atómstöðvar-
innar verið leiddar fram á leik-
svið. Þær hafa ekki gengið gegn-
um neinn hreinsunareld. Ekkert
hefur verið af þeim skafið né
sviðið, engu við þær bætt heldur.
Ekki hár snert á þeirra heilaga
höfði, enda koma þær okkur fyrir
sjónir nú nákvæmlega eins og þær
Framhald á bls. 15