Tíminn - 30.03.1972, Blaðsíða 8
8
TÍMINN
Fimmtudagur 30. marz 1972.
O'Connell Street, Austurstræti Dýflinnar, þar sem haröast var barizt i uppreisninni. Pósthúsið, þar sem
aðalstöövar uppreisnarmanna voru, er tii vinstri á myndinni. i augum irsku þjóöarinnar er þaö nú helgi-
dómur.
voru óánægðir með margt af hans hálfu en vonuðu
hinsvegar að úr þvi mætti bæta með lempni. Þeir, sem
létu sér detta i hug algeran skilnað við Bretland voru
álitnir óábyrgir öfgamenn. Sizt af öllu datt þorra ira i
þá daga i hug að fá málum sinum framgegnt með
vopnaðri byltingu. Almenningur hneigðist að jafnaði til
ihaldssemi eða hægfara umbótastefnu i stjórnmálum
og verður þá fyrst byltingarsinnaður er hann finnur
sjálfum grundvelli tilveru sinnar ógnað. Og i irlandi
þeirra tima fór hagur manna batnandi, þótt margir
byggju enn við þröngan kost. Irska lýðveldisbræðra-
lagið og Samband flutningaverkamanna nutu að tiltölu
við fólksfjölda liklega ekki meira fjölda fylgis en
Fylkingin og álika samtök á íslandi nú til dags.
Plógur og stjörnur
Engu að siður ákvað æðsta ráð Lýðveldisbræðra-
lagsins að hefja vopnaða uppreisn einhverntima
meðan á striðinu stæði og þiggja til þess alla hugsan
lega aðstoð frá Þýzkalandi. Bæði var, að forustumenn
bræðralagsins töldu heimastjórnina ná of skammt og
eins hitt, að þeir efuðust um að hún kæmist nokkurn-
tima á laggirnar, vegna andstöðu Carsons og refja
margra brezkra frammamanna, einkum i thalds-
flokknum, sem þótti með þessu alltof langt gengið til
móts við kröfur Ira. James Connolly, leiðtogi Trans-
port and General Worker’s Union og Irska borgara
hersins, hafði einnig uppreisn i hyggju. Fram til þessa
hafði ekkert samband verið á milli hans og Lýðveldis-
bræðralagsins, en nú tóku forustumenn þess hann i
sinn hóp. Liðsmenn beggja sjálfboðaherjanna klæddust
grænum einkennisbúningum, þareö grænt er talinn
litur trlands, og borgaraherinn hafði i merki sinu plóg
og stjörnur. Af þvi merki tók Sean O’Casey nafn á
leikrit sitt, sem gerist i uppreisninni og sýnt var i Iðnó i
vetur við miklar vinsældir.
Um siðir var ákveðið að hefja uppreisnina á páskum
1916, og voru aðalleiðtogarnir þeir Padraic Pearse og
Dagur þorleifsson:
Páskauppreisnin í Dublin 1916
,,But where can we draw water”,
said Pearse to Connolly,
,,When all the wells are parched-
away?”
,,0 plain as plain can be
There’s nothing but our own red blood
Can make a right Rose Tree”.
Yeats.
Yfirstandandi átök I Noröur-irlandi hafa oröiö til aö
rifja upp fyrir mönnum fyrri atburöi Irskrar sögu, sem
flestir höföu aö mestu gleymt, þótt sumir þeirra at-
buröa séu ekki ýkja langt undan I mistri liöinna tfma.
Páskauppreisnin I Dublin er eitt slíkt atvik. Af-
leiöingar hennar urÖu endalok enskra yfirráöa I
mestum hluta trlands, en þær aöstæöur, sem hleyptu
henni af staö — illsættanlegar móthverfur mót-
mælenda og kaþólikka I Ulster — eru enn fyrir hendi og
hafa nú ööru sinni hleypt trlandi I bál.
Leynifélag og verkalýðs samtök
Þegar heimsstyrjöldin fyrri hófst 1914 hafði brezka
þingið, þar sem frjálslyndi flokkurinn þá hafði meiri-
hluta meö stuðningi Irska heimastjórnarflokksins,
seint og um síöir samþykkt.að Irland fengi heima-
stjórn, en sú hafði þá verið aðalkrafa írska þjóðernis-
sinna um nokkurra áratuga skeið. Sú samþykkt leiddi
til þess, aö mótmælendur Norður-lrlands, eitthvert
þrjóskasta fólk í gervallri heimsbyggðinni, rauk upp til
handa og fóta. Þetta fólk-aö stofni til einkum afkom-
endur skozkra innflytjenda og hafandi sér að andlegu
leiðarljósi skozka kalvinsku, mótmælti þviharðlega,.að
Irland fengi heimastjórn, þareð það myndi þýða aö
þeir — mótmælendurnir — kæmust undir yfirráð
kaþólikka, sem til þessa höfðu oröið að bera höfuðið
öllu lægra en þeir. Home Rule þýðir Rome Rule.var
eitt vígorð mótmælenda og þeir lýstu sig reiðubúna aö
fara í striö við Stóra-Bretland til aö fá aö vera áfram
hluti Stóra-Bretlands. Leiðtogi þeirra var Sir Edward
Carson, blóðrikur. ljóndjarfur, kjarnyrtur og há-
vaðasamur. Hann kom á fót miklum her sjálfboðaliða
til að berjast fyrir óbreyttu ástandi ef með þyrfti, fékk
vopn frá Þýzkalandi og fór hvergi dult með. Irar dáðu
hann allir sem einn. Jafnt mótmælendur og
kaþólikkar, sambandssinnar og heimastjórnarmenn.
Þeir fyrrnefndu voru reiðubúnir að ganga i gegnum eld
og vatn að boði hans og þeir siðarnefndu höfðu það eitt
við hann að athuga, að jafn geiglaus vikingur skyldi
ekki vera þeirra megin i barattunni.
Þeir létu ekki heldur á sér standa að taka hann til
fyrirmyndar. „Aðeins eitt er hlægilegra en órans-
maður með riffil, og þar er riffilslaus þjóðernissinni”,
sagði Padraic (Patrick) Pearse. Um þær mundir var
róttækustu irsku þjóðernissinnana einkum að ifinnai i
tveimur hópum. Irska lýðveldisbræðralaginu (Irish
Republican Brotherhood) og Transport and General
Worker’s Union, sem voru langöflugustu verkalýðs-
samtök trlands og höfðu að nokkru hliðstæðu hlutverki
að gegna i irskri verkalýðsbaráttu og Dagsbrún i
islenzkri. Þessir tveir hópar voru allólikir. Lýðveldis-
bræðralagið var stofnað skömmu eftir miðja nitjándu
öld af irskum innflytjendum f Norður-Ameriku. Það
var leynifélag harðsnúinnai bióðernissinna. sem hafði
á stefnuskrá sinni að vinna að sjálfstæði Iriands
með hverju tiltæku ráði. Að þvi stóð einkum
millistéttárfólk og menntamenn, sem margir voru
fullir aðdáunar á hinni keltnesku fornmenningu Ira, er
þa var mjög I tizku, 1893 hafði Geliska félagið (Gaelic
League) verið stofnað til að blása lifsanda I nasir Irsk-
unnar deyjandi og skáld og leikrita höfundar eins og
Yeats, Singe og Lady Gregory flykktust undir merki
þessu. Ahugi bræðralagsmanna á þjóðernismálum var
hinsvegar takmarkaður. öðru máli gegndi um
Transport and General Worker’s Union. Þvi var st-
jórnað af sósialistum, sem vildu ekki einungis- Irland
frjálst, heldur og róttæka breytingu á fálagsháttum
þar.
Liðsafli uppreisnar manna
Báðir þessir aðilar komu sér nú upp vopnuðu sjálf-
boöaliði til aö standa ekki berskjaldaðir gegn viga-
mönnum Carsons, enda benti margt til þess að brezki
herinn yrði tregur til atlögu gegn þeim. Irska Lýð-
veldisbræðralagið hleypti af stokkunum :lrski
Volunteers, irsku sjálfboðaliðunum, en af hálfu verk-
lýðssamtakanna kom fram Irish Citizen Army, Irski
borgaraherinn, sem raunar var upprunalega stofnaður
til að verja verkamenn fyrir lögreglunni i Dublin, sem
komið hafði fram af miklum ruddaskap i verkfalli
flutningaverkamanna 1913—14.
Þannig stóðu málin, þegar hjálmbryddir herskarar
Þýzkalandskeisara æddu inn i Belgiu fjórða ágúst 1914.
Astandið i trlandi hafði valdið miklu um að gefa Vilh-
jálmi öðrum og ráðgjöfum hans kjark til þeirrar inn-
rásar. Þeir gerðu sér vonur um að irska vandamálið
væri Bretum slikur höfuðverkur að þeir sæu sér ekki
fært að leggja úti heimsstyrjöld, þar sem allt yröi lagt
undir. En þar misreiknaði keisarinn sig herfilega,
Bæði Sir Edward Carson og Redmond, leiðtogi irska
heimastjórnarflokksins og langáhrifamesti stjórn-
málamaður Ira þá, lýstu yfir fullum stuðningi við
Bretastjórn, og ekki var annað hægt að sjá en að þorri
landa þeirra væri á sama máli. Irskir æskumenn létu
skrá sig sjálfboöaliða i brezka herinn engu ógreiðlegar
en enskir, og er talið, að ekki færri en tvöhundruð
þúsund þeirra hafi verið komnir undir fánana hjá Jóni
Bola áður en lauk.
Sannleikurinn var lika sá, að um þessar mundir rikti
minni beiskja og úlfúð i samskiptum Englendinga og
Ira en lengstum áður. Brezk stjórnarvöld höfðu þá um
hrið fylgt þeirri stefnu i skiptum við Ira, sem auðkend
var með orðunum ,,to kill Home Rule with kindness,”
er höfð voru eftir Balfour lávarði, þeim hinum sama er
siðar varð frægur og alræmdur fyrir yfirlýsinguna
um þjóðarheimili i Palestinu Gyðingum til handa.
Ýmsar ráðstafanir voru gerðar til að bæta hag ibúa Ir-
lands, sem til þessa hafði verið eitt argasta fátæktar-
bæli I álfunni allri. Ein happadrýgsta ráðstöfunin var
sú að gefa irskum bændum fært að eignast isjálfir
ábúðarjarðir sinar með góðum kjörum, en áður höfðu
þeir búið við hroðalegt ánauðarok stórjarðeigenda,
sem voru spilltastiog viðurstyggilegasti hluti brezka
aðalsins. Þar viðbættist auðvitað.að sjö alda ensk yfir-
ráð höfðu gert Irá enska aö vérulegu leyti, Þrátt fyrir
öflugt og ódrepandi þjóðlegt viðnám þeirra. Rangt
væri auðvitað að segja að þeir elskuðu enskinn: þeir
Connolly, sem gerður var yfirhershöfðingi uppreisnar-
manna. Þessir tveir menn voru ólikir um flest. Pearse
var þá rúmlega hálffertugur að aldri. Hann var enskur
i föðurætt og alinn upp vip góð kjör, rómantískt skáld,
sem þegar I æsku sór þess eið að frelsa Irland eða
déyja ella i stríði víð Englendinga. Hann var málsnjall
með afbrigðum, meinlætamaður, sem hvorki leit við
áfengi, tóbaki né kvenfólki, en lifði stöðugt i end
urminniingunni um unnustu sina, sem dáið hafði i
æsku. Hann var íullur hrifningar á fornmennsku íra,
sem getið hafði af sér jafn merkileg verk og Book of
Kalls og Cong-krossinn, og um siðir var svo komið, að
hann lifði og hrærðist að verulegu leyti i þessum þjóð-
sagnakennda heimi fornaldarinnar.
James Conolly var fæddur i Ulster, af fátækum kom-
inn og hafði orðið að byrja að vinna fyrir sér ellefu ára
að aldri. I skóla hafði hann aldrei komið, en menntast
vel með sjálfsnámi. Hann varð snemma ákafur
sósialisti og barðist ekki einungis fyrir irsku lýðveldi,
heldur og sólialisku írlandi. Likt og sveitungi hans og
skoðanasystir, Bernadetta Devlin, sá hann að hin aula-
lega og meiningarlausa togstreita kaþólikka og mót-
mælenda, sem Bretar höfðu frá fornu fari alið á, var
orðin versti þröskuldurinn i vegi Ira til sjálfstæðis.
Meðan hann veitti forstöðu félagsdeild Transport and
General Worker’s Union i Belfast, tókst honum að fá
verkamenn af báðum trúarflokkum til að vinna þar
saman. Einkennandi fyrir þennan þrekna, óþreytandi
baráttuþjark var áminning, sem hann gaf liðsmönnum
áinum i Irish Citizen Army að kvöldi pálmasunnu-
dagsins fyrir uppreisnina:
„Ef viö skyldum sigra, þá skuluð þið samt hafa
rifflana til taks áfram, ef The Volunteers skyldu ætla
sér annað en við. Munið, aö við berjumst ekki einungis
fyrir stjórnmálalegu frelsi, heldur og efnahagslegu.
SÍeppiö þvi ekki rifflunum!”
Hér talaði maður, sem vildi ekki einungis frjálst Ir-
land, heldur og rautt Irland.’
Morguninn annan i páskum, þegar uppreisnin hófst,
hlýddi aö visu allur Irish Citizen Army kalli Connollys,
en sá liðsafli taldi aðeins um tvöhundruð manns. Irish
Volunteers voru alls tiu þúsund og þvi miklu ógn-
vænlegri á pappirunum, en nú brá svo við að aðeins
tæpur tiundihluti þeirra mætti til byltingarinnar.
Astæðan var sú/að forustumenn Lýðveldisbræðra-
lagsins, með Pearse i broddi fylkingar, höfðu tekið
þann kost að leyna John (Eoin) MacNeill, formann
framkvæmdanefndar Irish Volunteers og herráðs-
foringja sama liðsafla, þeirri ákvörðun að bylting
skyldi hafin. MacNeil Var prófessor i forngelisku við
Irlandsháskóla, stórvirðuleg persóna, sem valinn hafði
verið i téðar ábyrgðarstöður fyrst og fremst til að gefa
sjálfboðaliðinu traustvekjandi svip i augum al-
mennings, en hinsvegar var aldrei til þess ætlazt af
Pearse og íélögum hans, að hann réði neinu i alvöru.
Til þess var hann of friðsamur og varkár. En MacNeill
komst engu að siður að þvi hvað á seyði var, ösku-
reiddist að vonum og sendi út gagnskipun þess efnis, að
liðsmenn Irish Volunteers skyldu heima sitja og láta
herkall Pearse og félaga sem vind um eyru þjóta.
Þessari skipun hlýddu ekki einungis flestir sjálf-
boðaliðarnir i höfuðborginni, heldur og út um land, en
fyrirhugað hafði verið að uppreisn yrði gerð þar á
mörgum stöðum samtimis og I höfuðborginni. Þessi
skipun MacNeills hefur áreiðanlega orðið mjög örlaga-
rik, þvi að þegar haft er i huga, hve lengi þessir fáu