Tíminn - 20.04.1972, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Fimmtudagur 20. april 1972.
Bjarni M. Gislason.
C.P.O. Christiansen
Jörgen Bukdalh
Holger Kjær
Poul Engberg
Þar sem hugsjónamál eru á
baugi, fer baráttan ekki eftir veg-
semd langra rannsókna eða tæki-
færisvitund stjórnmálanna. Menn
telja stefnu sina sjálfsagðan hlut
og þola illa efasemdir og afmark-
anir. Þeim eldmóði fylgja að
sjálfsögðu þeir annmarkar, að
sitthvað léttvægt kann að slæðast
með, en geðheimur hugsjónar-
innar hefur hins vegar það til sins
ágætis, að jafnvel i veilunum
felast ekki óheilindi.
Handritamálið var slikt hug-
sjónamál i augum sumra Dana.
Þeir voru misjafnlega i stakk
búnir að snúast gegn andstöð-
unni, en gerðu það samt i þeirri
trú, að þeim yrði ekki fótaskort-
ur, ef fylgt væri leiðum rökréttrar
hugsunar, þótt þeim kynni að fat-
ast i visindalegri messu. Og óhætt
er að fullyrða, að án slikra eld-
huga, hefði handritamáliö lognazt
út af eins og þráfaldlega hafði
gerzt áður, en eftir að þessir
menn fóru að láta sig málið skipta
á opinberum vettvangi, reyndist
ógerlegt að kviksetja það i mosa-
vaxinni afturhaldssemi.
Einn þeirra manna, sem
helgaði lausn handritamálsins
meira af sál sinni, en augljós af-
köst hans vitna um, var C.P.O.
Christiansen skólastjóri, sem var
bráðkvaddur á lýöháskólamóti i
Sviþjóð árið 1951. Hann var
kennari i lýðháskólanum i Askov
frá 1913 til 1934, og siðan skóla-
stjóri Grundtvigs-lýðháskólans i
Hilleröd til dauðadags.
C.P.O. Christiansen vann sér
snemma frægð sem ágætur
kennari. Hann var gæddur i
rikum mæli þeim hæfileikum að
kunna að miðla æskufólki af
þekkingu sinni á þann hátt, að það
kveikti ’hugsjónaeld i brjósti
manna. Norræn samvinna var
mest hugðarefni hans, ekki i
venjulegum skilningi þeirra orða,
heldur sem brennandi hugsjón.
Hann vildi hefja til vegs norræna
lifstefnu úr deiglu margvislegrar
sögureynslu og tefla henni fram
gegn helstefnu Þýzkalands. Þetta
vakti mikla athygli á þeim
timum, er margir hneigðust að
nazismanum, og árið 1938 hélt
hann volduga ræðu um þessar
skoðanir sinar i stúdentafélaginu
i Höfn. Hæðan, og þær ritdeilur,
sem af henni spunnust, var gefin
úr i sérstöku riti sama ár, og hét
bókin ,,Ny-nordisk orientering”.
Christiansen sendi mér þetta
rit, þvi að ég hafði kynnzt honum
tveimur árum áður, og ég geymi
það sem góðan grip með áritun
hans. Þótt hann telji sig áhuga-
mann i sögulegum fræðúm og sé
næmur á norrænt skilningsleysi
umhverfis sig, hefur hann þá
ekkert heyrt um Jón Sigurðsson,
og augu hans hafa ekki enn
opnazt i handritamálinu, enda
var þá mosi vaxinn yfir siðustu
endurheimtartilraunir árið 1928.
Ég hreifst af þessari bók og hin-
um svipmikla anda, sem þar sveif
yfir vötnum, og ég, sem þá var
ungur maður, dáði þessa nýstár-
legu rödd, þegar allir lágu á
hnjánum fyrir Þýzkalandi. En
þótt ég sæi engin lýti á málflutn-
ingnum, saknaöi ég einhvers i
myndina til þess að ég gæti til-
einkað mér hinn norræna kjarna
og gert mér boðskapinn aö brýnni
skyldu. Og eiginlega án þess að
gera sjálfum mér ljóst, hvað
vantaði og hvað ég ætlaði að kalla
fram, settist ég niður og ritaði
grein, sem ég kallaði „Nordisk
Renæssance”. Hún birtist sem
kjallaragrein i „Arhus Stiftstid-
ende”9. mai 1939. Þar andæfði ég
Þýzkalands-dýrkuninni og reyndi
að sýna fram á, að Gestenberg og
Klopstock hefðu sótt sér inn-
blástur og menningaráhrif i
islenzk fornrit. Ég taldi, að við
A morgun, 2l.april, er ár liðið siðan sá sögulegi og hamingju-
riki viðburður hér á landi, að skip lagði að landi með I)ani,
sem komu færandi hendi, fluttu með sér tvö hin merkustu
islenzku handrit, sem varðveitzt haía I safni Arna Magnússonar í
Damnörku, hingað til lands og afhentu þau sem tákn og upphaf
að endurheimt tslendinga á handritunum úr vörzlu Dana sam-
kvæmt gerðum samningum.
Þetta var mikill glcðidagur, sem seint mun gleymast þeim,
sem birtu hans nutu og sáu fólksskarana, sem fögnuðu I Lækjar-
götu og á hafnarbakkanum Til þessarar hátfðar buðu
tslendingar ýmsum kunnum Dönum heim, einkum stjórnmála-
mönnum sem höfðu átt góðan hlut að þessum málalokum. En
ekki var unnt að bjóða öllum þeim mörgu sjálfboðaliðum, sem
unnið höfðu að málinu vel og lengi af sannri vináttu við ls-
lendinga og samnorrænan málstað, og cf til vill höfðu lagt mest
af mörkum til þess að orrustan ynnist. En þeir reikningar verða
þó aldrei gerðir upp. enda þarflaust úr þessu.
Bjarni M.Gíslason, rithöfundur er vafalítið sá islendingur sem
gerst þekkir þá sveit danskra manna, er bezt og lengst vann að
málinu á hinum breiða akri, ekki sizt á vegum lýðháskóla-
hreyfingarinnar. Hann hefur gert Tfmanum þaö vinarbragð aö
skrifa fyrir hann eftirfarandi grein um nokkra þessara dönsku
manna, sem eiga það sizt skilið að gleymast á tslandi. is-
lendingum ætti aö vera það aufúsa að kynnast viö þessa vini sina
og enginn er betur fær til þeirrar kynningar en Bjarni. -AK.
Norðurlandabúar værum óþarf-
lega óframfærnir gagnvart
Þýzkalandi. Ég drap vist eitthvað
á fornritin, og efnismeðferð min
var öll undir áhrifum frá bók
Christiansens og sagði, að mér
fyndist nærgætni norrænna
manna við þýzkan valdshroka
fremur brosleg, meðan þjóðararfi
Islendinga væri haldið fyrir þeim
idönskum söfnum.
Christiansen brást hart við og
lét mig heyra það skorinort, að ég
væri allbrokkgengur i við-
brögðum, en undir kvaðst hann þó
heyra bergmál islenzkrar þjóðar-
vitundar, og „næst þegar ég
skrifa um norræn málefni, tek ég
ef til vill handritamálið til yfir-
vegunar”, skrifar hann.
En nú dundu ragnarrök yfir.
Þjóðverjar hertóku Danmörku,
og menn fengu um annað að
hugsa en þessi blessuð handrit.
Og áður en striðinu lauk kom
annaö mál á döfina og söng i sem
vindhörpu. Það mál var sam-
bandsslitin 1944. Yfir sögulegum
tengslum Danmerkur og Islands
hvildi svo þéttur myrkviður van-
þekkingar og rangtúlkunar, að
skilnaðurinn fæddi af sér
fáránlegar hugmyndir um, að
Island væri að misþyrma
Danmörku, jafnvel öllu verr en
Þjóðverjar. Þótt engin sæi slik
teikn, höfðu menn það á orði eins
og trúarsetningar, sem tóku á
sig ýmsar myndir. Ég skal ekki
fjölyrða um allar æsingarnar, en
það kom fyrir, er ég reyndi að
gera grein fyrir þvi i samkomu-
húsum, aö skilnaðurinn væri lög-
gildur og eðlilegur, aö fólk reis úr
sæti i miðri ræðu minni og hóf að
syngja danska föðurlandssöngva
og hvarf siðan úr salnum. A þeim
timum var efling hins bróðurlega
orðs af hálfu danskra manna
meira en litils virði fyrir sambúð
náskyldra bræðraþjóða, og það
var framlag Christiansens sem
breytti þessu og var hið veiga-
mesta.
Yrði saga handritamálsins ein-
hvern tima skrifuð, verður ferill-
inn tæplega rétt rakinn án hins
erfiða formála, sem fólst i sam-
bandsslitunum og öllum þeim
úlfaþyt, sem þau ollu i Dan-
mörku. Enginn gat gert sér rök-
studdar vonir um, að Danir yrðu
sjáandi i handritamálinu, fyrr en
þær öldur lægði.
En fátt er svo fáranlegt, að það
auki ekki skilning manna að ein-
hverju leyti. Og einmitt ádeilu-
efni, meö öfga og veilur, vakti
þann grun, að svokallaðir sér-
fræðingar i Danmörku væru litlu
betur að sér en sauðsvartur
almúgi. Þeir tóku þegar að nota
sambandsslitin sem höggstað á
Islendingum og reiddu þar jafnan
til höggs, þegar rök þraut. Þetta
olli undrum þeirra, sem eitthvað
þekktu til sögu landanna, þvi að
ætla mátti, að slikir menn töluðu
gegn betri vitund. Og lýðháskóla-
mönnum kom saman um, að
stefnt væri i blindgötu hleypi-
dóma, ef þjóð og þing legði lausn
handritamálsins i vald fræði-
manna.
Með þetta i huga ritaði Christ-
iansen ávarp sitt til þjóðþingsins
1947, en sendi það áður til undir-
skriftar i lýðháskólana, og 49 lýð-
háskólastjórar skrifuðu undir
það. 1 ávarpinu var lagt til, að
þjóðþingið leysti málið á vegum
þjóðarinnar og skilaði Islend-
ingum handritunum.
Þetta vakti á sinum tima mikla
athygli, vegna þess að Christian-
sen hafði verið álitinn eins konar
fjarstæðuboðberi meðal lýð-
háskólamanna i handrita-
baráttunni og einfari i málinu. En
til þess að halla ekki réttu máli
skal þess getið, að Jörgen Buk
dahlvarð þó fyrri til að ráðast á
garðinn, sem. hlaðizt hafði milli
sambandsslitanna og handrita-
málsins. Hann hafði skrifað
margar greinar til þess að and-
mæla þeirri staðhæfingu, að
Islendingar beittu ósanngjarni
tækifærispólitik 1944, og samtimis
benti hann á það, að handrita-
málið væri lokaþáttur i sjálf-
stæðisbaráttu Islendinga, sem að
Dönum sneri, og þeirri baráttu
lyki ekki fyrr en málið væri leyst
á réttlátan hátt.
Jörgen Bukdahl er löngu þjóð-
kunnur maður á Islandi, enda er
hann sá Dani, sem eytt hefur
mestum tima og orku til þess að
sannfæra dönsku þjóðina um það,
að handritin séu réttmætur
þjóðararfur Islendinga. Ég hef
skrifað svo margt um hann
heima, að þarflitið er að bæta
miklu við nú. Hann hafði gott álit
á islenzkum fræðum og lagði hart
að Jörgen Jörgensen 1961 að
fylgja skilgreiningu islenzkra
visindamanna.
Þriðji íslandsvinurinn, sem ég
kynntist fyrir striðið, var dr. Hol-
ger Kjær, kennari við lýðháskól-
ann i Askov. Hann er fjórum eða
fimm árum yngri en hinar kemp-
urnar, fæddur 1899, fékk doktors-
gráðu i Þýzkalandi fyrir bók um
danska heimiliskennslu, og sú
kennsluaðferð varð rikur þáttur i
lifsstarfi hans, og hún gerði hann
skyggnan á veilur i dönsku skóla-
kennslukerfi. Hann ferðaðist um
Island 1929 að kynna sér islenzkt
heimilisnám, og ritaði um það
bókina „Kampen og hjemmet”,
sem út kom 1935. Þetta er án efa
merkasta heimildarrit um þetta
efni, sem enn hefur komið út, og
er furðulegt, hve erlendur maður
hefur getað lifað sig inn i rás
þjóðlifs okkar á timabili, sem var
að hverfa. Hann fór umhverfis
landið á hestbaki, og eftir heim-
komuna hélt hann áfram að
kanna efnið og safnaði sæg einka
bréfa frá Islandi. Allt þetta stillti
hann til samræmis i bók sinni og
hefur ákveðið að gefa Landsbóka-
safni íslands heimildir sinar og
bréf, þar á meðal 80-90% bréf frá
Einari Jónssyni prófasti á Hofi.
Safn þetta er nú sem stendur hjá
Magnúsi Gislasyni fyrrverandi
skólastjóra, en Kjær lánaði hon-
um það til nota við ritun bókar,
sem Magnús mun vera að semja.
Holger Kjær er sá Dani, sem
fyrstur ræddi við mig um hand-
ritin sem þátt i islenzkri þjóðlifs-
sögu. Hann hafði kynnzt þvi,
hvernig fólk afritaði sögurnar, og
hann áleit, að kvöldvökurnar
heföu fært Islendingum sam-
eiginlega, sigildan menningararf.
Þegar handritamálið kom á dag-
skrá, kom þegar i ljós, að tslend-
ingar áttu hauk i horni þar sem
Framhald á bls. 20.
Jens Marinus Jensen
S. Haugstrup-Jensen
Johannes Terkels