Tíminn - 23.04.1972, Blaðsíða 11

TÍMINN
11
Sunnudagur 2:i. april 1972.
iálfur yfir einstæðum stil, sem glitrar á alveg óvænt við ýms tækifæri. Ilér ræðir hann m.a. við Róbert Arnfinnsson, og handatiltektir hans
t hvarvetna i bókum hans, og hefur fært hann lengra fram á veg en nokkurn annan rithöfund islenzkan að undanskildum Snorra.
(Tímamyndir Gunnar)
Völku i útvarpið, var áhugi minn
vakinn til fulls, þvi að bæði bókin
og lesturinn voru öðruvisi en allt,
sem ég hafði áður heyrt. Og
Nóbelsverðlaunin, sem höfund-
urinn hlaut fermingarárið mitt,
fóru vist ekki framhjá neinum.
Þau ár, sem siðan eru liðin,
hafa skáldverk og ritgerðir Hall-
dórs Laxness smám saman orðið
mér sá gleðigjafi og þroska-
brunnur, sem fjölgar unaðsstund-
um i ævi hvers manns og lýkur
upp fyrir honum nýjum heimi.
Þau eru fyrir löngu orðinn partur
af lifsreynslu minni eins og ann-
arra lesenda víða um lönd, sem i
dag hugsa með hlýju og þökk til
þessa töframanns, sem þrátt fyr-
ir virðulegan aldur er sifellt jafn-
ungur og nýr og kann flestum
öðrum betur þá list að koma
nönnum á óvart.
Ég minntist þess áðan, hvernig
frásögnin af viðureign Bjarts og
hreintarfsins ofbauð forðum
raunsæishugmyndum afa mins og
ömmu. En hitt hef ég lika reynt,
hve ótrúleg eftirtektargáfa Hall-
dórs er og raunsæisskyn hans
óbrigðult. Fyrir niu árum var ég
eitt sinn staddur vestur á Nýja-ís-
landi, þar sem Laxness dvaldist
einnig um hrið ungur rithöf-
undur. Ég þurfti að ganga heim
að bæ af veginum og hef sjaldan
rekið mig eins óþyrmilega á, hve
það,sem maður heldur, að sé ekk-
ert annað en skáldskapur, er
stundum blákaldur veruleiki.
Þessi lýsing úr smásögu Hall-
dórs, Nýja tslandi, þar sem segir
frá Torfa Torfasyni, á við óhrekj-
andi rök að styðjast:
,,Og fyrsta kvöldið sem hann
kom heim úr skurðgrefti, og var
að basla við að ná af sér þessum
limkenda leir sem einkennir jarð-
veginn í Manitóbiu, þá gat hann
ekki orða bundizt og mælti við
konu sina: Það nú aldeilis maka-
laust hvað drullan er skitug hér i
Nýja tslandi.
Þetta er dæmi um reynslu eins
manns, en þannig hafa fleiri les-
endur Halldórs Laxness ótal sinn-
um mátt sanna á sjálfum sér, hve
skáldskapur hans er sprottinn af
raunhlitum toga og stendur djúp-
um rótum i þvi, sem er, þótt gald-
ur listamannsins minni stundum
mest á ótrúlegar sjónhverfingar
og hefji efnið i æðra veidi.
A persónulegum játningum er
enginn endir, ef út i það er farið.
Það er vitað mál, að sá skáld-
skapur, sem fólki verður lengst
samferða og drýgst veizla i far-
angrinum, er áá, sem kemst án
allrar meðalgöngu
i nánast samband við tilfinninga-
lif þess og hugarheim. Það lætur
að likum, að ritverk Halldórs
Laxness, sem frá bernskudögum
hefur helgað lif sitt starfi og köll-
un skáldsins af fullum trúnaði,
eru orðin ærin að vöxtum, enda
hefur hann lagt stund á flestar
greinar ritlistar. En skáldverk
hans eru ekki aðeins mörg, heldur
jafnólik og dagur og nótt. Spenni-
vidd þeirra er með ólikindum. Og
svo auðug, eru þau að blæbrigð-
um, að viðlesnari mann en mig
þarf til að finna hliðstætt dæmi. t
höfundinum býr ekki einn maður,
heldur margir, og sögur hans
minna um sumt á rússneska tré-
ilátið, sem hefur á sér manns-
mynd og er svo vel fellt saman
um miðju, að samskeytin sjást
varla. En sé það tekið i sundur,
kemur annað eins i ljós og svo koll
af kolli. Eins er það um sumar
sögur Halldórs: það er iðulega
saga innan i sögunni, án þess að
við áttum okkur á þvi við fyrsta
lestur. Og þetta á meira að segja
við um ritgerðir hans. Ég læt
nægja að minna á þjóðsöguna um
Kolstaðafeðga sjö, fremst i rit-
gerðinni Viðstaða i mynda-
skemmu, sém er inngangur bókar
um Ásmund Sveinsson. Sú saga
er að minum dómi frábært lista-
verk og svo sjálfstæð i öllum ein-
faldleik sinum, að hún gæti þess
vegna verið úr Þjóðsögum Jóns
Árnasonar.
Vegna þess að Halldór Laxness
er jafnfjölhæfur rithöfundur og
margslunginn persónuleiki og
raun ber vitni, er engin furða,
þótt lesendur hans séu mishrifnir
af verkum hans, og hafi brugðizt
við þeim á ólikan hátt i áranna
rás. Þetta verður enn ljósara,
þegar á það er minnt, að hann
hefur sjaldnast talið sér neitt
mannlegt óviðkomandi, kennt til i
stormum sinna tiða og verið um-
deildur og umtalaður, hvað sem
hann gerði og hvar sem hann fór.
Mér er engin launung á þvi, að
ég hef ekki tekið jafnmiklu ást-
fóstri við allar bækur hans, enda
breytast viðhorfin oft býzna
skjótt á æskuárum, og á margan
veg fer um gildi og áhrif þeirra
bóka, sem bundnar éru ákveðn-
um tima og viðhorfum að ein-
hverju leyti eins og sum verk
Laxness. Ég er t.a.m. ekki svo
hneigður fyrir eina skoðun i trú
eða stjórnmálum, að ég hrifist til-
takanlega af þeirri framtiðarsýn,
sem sumar ritgerðir hans frá
fyrri árum lýsa. Og i augum
minnar kynslóðar held ég, að
kalda striðið sé liðið hjá. En
raunar er óþarft að dveljast lengi
við slika smámuni. Allir vita, að
Halldór Laxness hefur löngum átt
stóran hóp aðdáenda og a.m.k.
forðum tið harðsnúna óvildar-
menn — i réttu hlutfalli við mikil-
leik hans sem rithöfundar. Skap
hans og skoðanir hafa kallað á
þetta. Hann hefur alltaf verið
,,ögn til hliðar við aðra menn”,
eins og Sigurður heitinn i Holti
sagði um hann i hnittnu kvæði.
Hann er ýmist kaldhæðinn, bitur
og beinskeyttur eða broshýr og
glettinn, en alltaf mikið niðri fyr-
ir, og hvað sem öðru liður, njóta
verk hans ætið þess rika mann-
skilnings, glögga skopskyns og
hlýja hjartaþels, sem eru rauði
þráðurinn i þeim öilum og gera
persónur þeirra að heimamönn-
um i hverju húsi. Suma hittir háð
Halldórs spé og ádeila illa. Aðrir
veltast um af hlátri yfir hug-
myndaflugi hans, orðfæri og
uppátækjum. Og það er dauður
maður, sem þarf að láta sér leið-
ast bók eftir I.axness,
Litið er við það unnið að iýsa
dálæti sinu á einni bók öðrum
fremur eftir slikan höfund, en
óljúft er mér ekki að gera þá játn-
ingu,að Vefarinn mikli frá Kas-
mir, tslandsklukkan, sem ég Iá i
hvað eftir annað á menntaskóla-
árum minum og Paradisarheimt,
sem þá kom út, hafi gripið mig
einna sterkustum tökum, likiega
af þvi að þær hafa fundið hjá mér
sterkast andsvar — verið að ein-
hverju leyti skuggsjá hugarheims
mins i sama mund og ég las þær.
En engu breyiir það um mikilleik
sagnanna Sjálfstæðs fólks, Sölku
Völku, Heimsljóss og Gerplu i
minum augum nú, þótt fyrr-
nefndu sögurnar kæmu til min á
dálitið annan hátt á sinum tima.
Margir kunna sögur af þvi, hve
ritverk Halldórs Laxness hafa
haftá þá djúpáhrif eða:orðiðþeim
mikils virði. 'A striðsárunum eða
þar um bil, eftir að Heimsljós var
komið út, kváðu ungir rithöf-
Frh. á bls. 16.
Halldór Laxness með konu sinni og dætrum.