Tíminn - 23.04.1972, Qupperneq 16

16
TÍMINN
Sunnudagur 23. april 1972.
ALLS STAÐAR NÁLÆGUR
undar hafa farið i hóp vestur i
kirkjugarðinn við Suðurgötu og
látið taka af sér ljjósmynd við
leiði Sigurðar Breiðfjörðs, fullir
aðdáunar á þessu sögufræga
alþýðuskáldi, sem hinn sjötugi
starfsbróðir þeirra hafði þá fyrir
skemmstu hafið til nýs vegar i
skáldverki sinu um Ljósviking-
inn. Sjálfur minnist ég þeirrar
björgunar úr yfirvofandi sálar-
háska, þegar ég gerðist sjómaður
átján ára gamall i fyrsta og sið-
asta sinn og hélt til veiða á Græn-
landsmiðum með norðlenzkum
togara, þar sem litið var um
bókakost, sem máli skipti, en
fann þá allt i einu Sjálfsagða
hluti, las þá i kojunni, áður en ég
sofnaöi, og sleppti ekki af þeim
hendinni fyrr en búið var að
binda. Og vinhneigður vinur
minn, sem nú er genginn fyrir
stapann, táraðist i hvert sinn,
sem hann nefndi við mig greinina
tsland og Frakkland, sem birtist i
Vettvdngi dagsins.
Állt ber aö sama brunni. Minn-
ingargreinar i blöðum um ná-
granna Halldórs i Mosfellssveit,
eins og Jónas I Stardal og Bjarna
á Hraðastöðum, verða listaverk i
höndum hans, og þegar iesendur
hans stinga niður penna til þess
að votta honum þakklæti sitt á
afmælisdegi hans, koma þeim
engu siður i hug gömul og ný
greinarkorn og ritgerðir, sem
hafa ósjálfrátt tekið sér bólfestu i
kollinum á þeim, en stórvirki
hans i skáldskap.
Skyldi fólk annars hafa áttað
sig á þvi, hve sagnapersónur
Halldórs eru orðnar margar og
lifa sjálfstæðu lifi i hugskoti þess?
Hað er ekki litil þjóð, sem við höf-
um komizt i kynni við fyrir til-
verknað hans. t>að fólk er ýmsrar
ættar, þótt endalaust sé unnt að
leika sér að þvi að bera saman
persónurnar og finna með þeim
likingar eða gera þvi skóna, að
þær séu tákn tiltekinna viðhorfa
eða ákveðins lifsstils. En persón-
urnar i verkum Laxness eru ein-
faldlega jafnf jölbreytilegar,
margþættar og misjafnar og lifið
sjálft með allri tilbreytni sinni -
eða fábreytni eftir atvikum. Hær
eru af holdi og blóði, ódrepandi,
ósigrandi, af þvi að sá, sem skap-
aði þetta sagnafólk, hefur alltaf
haft ótrúlegt næmi og gáfu til jiess
að heyja sér efni úr lifinu á yms-
um breiddargráðum og orð af
vörum fólksins. Og penni hans er
engum likur, þvi að aðrir merkir
höfundar, sem við eigum og
dáum, eru allt annarrar gerðar.
Laxness hefur heppnazt með af-
brigðum vel það, sem flestir höf-
undar stefna sennilega að með
misjöfnum árangri, að finna sinn
eigin stil og tjáningarhátt, sem
skipar honum á bekk, þar sem
öðrum þýðir ekki að reyna að
setjast.
Liklega er það ekki eingöngu á
tslandi, heldur viða um heiminn,
þar sem bækur Halldórs hafa
komið út, sem persónur hans eru
komnar inn á gafl og orðnar svo
nákomnar lesendum hans, að þær
koma þeim alltaf öðru hverju i
hug við hversdagslegustu aðstæð-
ur i dagsins önn. Það er af þvi að
þær flestar eru lifandi fólk, sem
okkur hefur verið sögð minnis-
stæð saga af og lent hefur ná-
kvæmlega i þvi sama og við hin,
— ef ekki bókstaflega, þá i tákn-
rænni merkingu. Og þegar þeim
skýtur upp i huganum, gerist hið
sama og þegar við gripum til Ijóð-
linu eða málsháttar, sem við
kunnum og tjáir hugsun okkar og
kenndirbeturen við erum fær um
þá stundina: þær eru okkur ná-
lægar, og við getum ekki lýst bet-
ur hugarástandi okkar eða skilið
aðstöðu okkar betur en með þvi
að skirskota til þeirra.
Hversu margir skyldu ekki ein-
hvern tima hafa komizt i svipaða
klipu og tökudrengurinn ölafur
Kárason, þegar Júst skipaði
honum með harðri hendi að fara
upp á fjall, en Nasi bróðir hans
lagði strengilega fyrir hann að
vera kyrr á láglendinu? Hverjum
er ekki hugstæð ódrepandi seigla
og þol Jóns Hreggviðssonar og
Bjarts með allt sitt stolt, ástriðu-
þungin leit og barátta Steins
Elliða, ást Diljár, upphafnir
töfrar Snæfriðar, lifskraftur
Sölku Völku og örlög ungfrúar-
innar góðu eða Napóleons Bóna-
parta -e Pétur karlinn Þrihross
og Jóhann Bogesen voru heldur
engir smákallar, ef út i þaö er
farið, og sizt má gleyma hinum
auðmjúku og litillátu, sem dyr
guðsrikis ættu að standa opnar
upp á gátt: Steinari i Hliðum, sem
beiddist þess eins með hægð og
geðprýði að fá beizlið aftur við
fyrstu hentugleika, eftir að hann
hafði fært Kristjáni konungi Vil-
hjálmssyni draum barnanna
sinna að gjörf, pressaranum og
séra Jóni Primusi.
Það yrði enginn endir á þessari
upptalningu, en glögg sönnun
þess, hver persónur Laxness eru
ósvikin vara, er sú staðreynd, að
leikhúsfólk virðist eiga auðvelt
með að gæða þær lifi. Nú risa þær
ljóslifandi upp á sviðinu hver á
fætur annarri. Ekki aðeins þær,
sem frá upphafi áttu að vera
partur i leikriti, heldur einnig
Bjartur, norðanstúlkan Ugla, Jón
Primus og ótal margar aðrar,
sem við héldum fram undir þetta,
að einungis væru og héldu áfram
að vera partur úr sögu, sem les-
andinn yrði að gera sér mynd af
sjálfur á eigin spýtur. Og leikhús-
in fyllast kvöld eftir kvöld, svo að
elztu menn muna naumast annað
eins. Verið getur, að einhverjir
verði fyrir vonbrigðum, af þvi að
þeir finna þar fyrir annan Bjart
og aðra Uglu en þeir voru búnir
að kynnast áöur, en þeir geta þá
allténd skemmt sér við að bera
saman gamla mynd og nýja, sem
varpa ljósi hvor á aðra.
Hjá Halldóri Laxness er mann-
eskjan ævinlega i forgrunni: lifið
sjálft. t Kristnihaldi undir Jökli
likir séra Jón.Primus almættinu
við snjótittling, sem öll veður
hafa snúizt gegn, og segir siðan:
„Svona fugl er á þýngd við fri-
merki. Samt fýkur hann ekki þó
hann standi útá berángri i fár-
viðri. Hafið þér nokkurntima séð
hauskúpu af snjótitlingi? Hann
beitir þessu veikbygða höfði mót
veðrinu, með gogginn við jörð,
leggur vængina fast uppað sið-
unum, en stélið visar upp: og
veðrið nær ekki taki á honum
heldur klofnar. Jafnvel i verstu
hrinunum bifast fuglinn ekki.
Hann er staddur i logni. Það
hreyfist ekki einusinni á honum
fjöður”.
Ég get ekki að þvi gert, að
þessa lýsingu á veikbyggðum
fugli, sem þolir allt, finnst mér
FRAMHALD
AF BLS. 1 1
verðugt að heimfæra upp á trú
höfundarins á manneskjuna i öll-
um stormviðrum lifsins og samúð
hans með henni i bliðu og striðu.
Övist er, hvernig tekizt hefur
hér að sýna fram á, hve snar þátt-
ur verk Halldórs Laxness og per-
sónur þeirra hafa orðið i vitund
lesenda. Margt er enn ósagt, sem
upp vaknar á sjötugsafmæli hans,
svo fyrirferðamikill, sem hann
hefur verið i menningarlifi þjóð-
arinnar um margra áratuga
skeið.
Langur timi er liðinn siðan
hann var að hvetja þjóð sina til
hreinlætis og snyrtimennsku i
klæðaburði, skora á hana að
bursta i sér tennurnar og raflýsa
sveitirnar og skipuleggja þjóðfé-
lagið i anda sósialismans. Hann
hafði verið i Ameriku og skrifað
Alþýðubókina. Mikið vatn hefur
siðan runnið til sjávar, og margir
draumar hans hafa rætzt.
Reynsla sjötugs manns, sem lik-
lega er viðförastur islenzkra rit-
höfunda fyrr og siðar, er önnur en
höfundar Alþýðubókarinnar forð-
um. En eitt hefur ekki breytzt.
áhugi Halldórs á þvi, sem er að
gerast i kringum hann, ástriða
hans að fylgjast með. Og rit-
gerðarsöfn hefur hann altaf gefið
sér tima til að setja saman annað
veifið, eins og siðasta bók hans
vottar. Eigum við að leyfa hunda-
hald i Reykjavik? Á að varðveita
Bernhöftstorfuna? Eigum við að
láta reiknistokksmennina ráða
öllu? þetta eru spurningarnar
núna, vettvangur dagsins. Og
Halldór Laxness skirrist ekki við
að svara þvi fremur en fyrri dag-
inn, hvort þetta séu sjálfsagðir
hlutir. Hann er alltaf i nánd við
sitt fólk — i skáldskap og veru-
leik.
Stundum getur þetta næstum
þvi orðið óþægilegt. Það er eins
og hann sé alls staðar fyrir. Hann
er eins og veggur, sem við rekum
okkur á hvað eftir annað. Það er
ekki hægt að komast framhjá
honum. Áhugamál hans eru svo
mörg, verk hans svo áleitin, hæfi-
leikarnir svo óvenjulegir. Sjálf-
sagt finna þetta engir betur en
starfsbræður hans. sem standa i
skugga fjallsins. Hvernig eiga
þeir að skrifa, þegar hann er
búinn að þvi? Hvernig eiga þeir
að losna undan áhrifavaldi hans,
sem gera má ráð fyrir, að sé svo
sterkt, að þeir geri sér naumast
grein fyrir þvi sjálfir? Ja, nú fer
i verra! Það er ekki árennilegt að
stökkva yfir vegginn. En það má
reyna að ganga meðfram honum.
Reyndar þarf ekki rithöfunda
til, sem eingöngu fást við að setja
saman skáldrit. Það finna
þetta margir, sem stinga nið-
ur penna, þótt þeir séu ekki skáld.
Allt i einu standa þeir sig að þvi
að vera farnir að nota stil eða
orðatiltæki, sem er þeim ekki
eiginlegt, og spyrja sjálfa sig,
hvaðan það sé komið,. Og þá rek-
ast þeir á vegginn. Þeir eru undir
áhrifum frá Laxness. Þar sem
enginn fer i fötin hans, verða þeir
að tina af sér leppana aftur, ef
þeir vilja ekki verða lélegir eftir-
apendur stórskálds og gefast upp
við að orða hugsun sina eins og
þeim er eðlilegast. Hvimleiðast
er, þegar menn átta sig ekki á
þessu og láta ritverkið flakka, þvi
að þá er orð eða orðatiltæki, sem
var ferskt og nýtt hjá Laxness á
augabragði orðið eins konar t-
izkufyrirbrigði, sem Pétur og
Páll flika i tima og ótima.
Hitt er annað mál, að með for-
dæmi sinu hefur Halldór Laxness
orðið islenzkum rithöfundum
fyrirmynd, sem þeir geta vafa-
litið lært margt af, sem skáldum
ergottað vita. Ég minnist einskis
höfundar, sem skrifað hefur á
islenzku og brýnt jafnrækilega
fyriröðrum, að forsenda góðs ár-
angurs við skrifborðið sé vinna og
aftur vinna. Hlutfallstala sérgáfu
og hæfileika sé smámunir borið
saman við skerf undanbragða-
lausrar vinnu. Og sú vinna er ekki
fólgin i þvi einu að sitja og skrifa,
heldur leggja við hlustir, kynnast
lifi fólks og nema orðin af vörum
þess. Halldór segist árum saman
hafa lagt á sig móðurmálsnám
sérstaklega til þess að geta skrif-
að Gerplu. En með henni vann
hann lika til þess heiðurs, sem
mestur getur hlotnazt rithöfundi
nu a timum, og hefur með verk-
um sinum hafið islenzkar nútima-
bókmenntir og ritlist i þá hæð, að
það er bæði veglegra og vanda-
samara að vera rithöfundur á
tslandi eftir en áður.
Það gerist þvi miður allt of oft,
að út koma skáldver< islenzkra
höfunda, sem lesandc in grunar,
að hefðu getað orðið miklu betri
og skemmtilegri, hefðu þeir kost-
að til öllum hæfileikum sinum og
elju. Stundum vantar ekki nema
herzluniuninn. Eflaust er hægara
um að tala en i að komast. En
með þvi að umskrifa verkið einu
sinni eða tvisvar, fága og slipa,
sleppa innskotum eða auka i sam-
ræma og breyta, grunar mann, að
náðst hefði betri árangur — og
fastari tök með vaxandi reynslu.
Halldór Laxness hefur lýst þvi af
langri reynslu og sýnt með verk-
um sinum, hver eru laun vand-
virkninnar, þótt þar með sé ekki
sagt, að öllum, sem sjóða kæfuna,
henti að fara að fikta við hljóð-
pipu.
Enginn getur mælt út né vegið
— ekki einu sinni reiknistokks-
mennirnir hvaða tslendingur hef-
ur á þessari öld haft mest áhrif á
þjóð sina eða lagt mest á vöxtu
með ævistarfi sinu. Samt er full-
vist, að Halldór Laxness stendur
framarlega i þeim hópi, og enginn
hefur liklega borið hróður
islenzkrar menningar viðar
undanfarna áratugi. Heima fyrir
hefur hann alls staðar verið
nálægur: i stjórninálum og bar-
áttu, deilum dagsins, bók-
menntum og menningu. Hann
hefur staðið áveðurs og hlotnazt
meiri heiður en öðrurn löndum
hans. Hvert sem við litum, má
greina spor hans, og verk hans
eru orðin eign okkar allra og
partur af heimsmenningunni.
Fyrir allt þetta á þjóð hans hon-
um skuld að gjalda. Hún verður
ekki greidd i peningum — og ekki
einu sinni með heiðurstitlum
heimspekideildar. Sennilega
ætlast hann heldur ekki til þess.
Þegar hann kom heim með Gull-
fossi fyrir rúmum sextán árum,
eftir að hann hafði tekið við
Nóbelsverðlaunum úr hendi Svia-
konungs, svaraði hann þakkar-
orðum, sem fram voru borin i
nafni tslendinga, með þvi að vitna
i orð þýzks skálds, sem bað stúlk-
una sina að þakka sér þau ljóð,
sem hann hafði ort til hennar.
Hún hefði gefið honum þau öll
sjálf. Skuldina við Halldór greiðir
þjóð hans bezt með þvi að lesa
verk hans og halda þau i heiðri
eftir föngum.
Sá,sem þessar linur ritar, hefur
ekki haft nema sáralitil bein
kynni af Halldóri Laxness. Þó hef
ég tvi— eða þrivegis átt við hann
erindi fyrir blöð eða útvarp og
engu mætt nema hlýleik og vin-
semd, sem mér er nú ljúft að
þakka. Minnisstæðast er mér,
þegar ég var sendur upp að
Gljúfrasteini ásamt upptöku-
manni frá útvarpinu einhvern
tima að áliðnum degi fyrir jól
árið, sem Kristnihald undir Jökli
kom út. Þegar skáldið hafði boðið
okkur til stofu, vafðist mér fyrst
tunga um tönn og stundi þvi upp,
að við værum komnir með segul-
bandstæki eins og Umbi og ættum
að gera skýrslu. Þetta skildi höf-
undur fyrrgreindrar bókar
manna bezt, og þar sem stór og
fallegur hundur var á vappi i stof-
unni, kallaði skáldið undir eins
fram fyrir á dóttur sina og sagði:
„Sigga! Sigga! Komdu og sæktu
hundinn. Hann gæti farið að gelta
inn á bandið!" Eftir það minnist
ég ekki neinna vandkvæða, og
fyrir bragðið varð hundurinn i
Gljúfrasteini ekki Plús Ex i
skýrslunni góðu, og það heyrðist
engin hundgá i Rikisútvarpinu
um kvöldið!
Halldór Laxness fyllir sjöunda
tuginn i dag. Með þessum linum
vill einn af lesendum hans þakka
fyrir sig og óska þess, að skáldinu
verði margra og langra starfs-
daga auðið, þótt raunar sé við-
búið, að menn með segulbönd
haldi áfram að tefja fyrir honum.
Ég veit ekki, hvað er Hið Eina,
en Halldór Laxness hefur mikið
hugsað um þetta fyrirbæri, og
mér hefur skilizt, að það væri
hættulegt að rjála við að skil-
greina það. En mig grunar, að i
verkum hans eigum við alla
hljómkviðu lifsins á eins konar
segulbandi: Hið Eina, kraft-
birtingarhljóm guðdómsins
haustskógarsinfóninn og allt hitt.
Við viljum vekja athygli yóará hinum fjölhæfu
rafdrifnu klippum. BF 10,frá Muhr& Bender.
Til sýnis i verzlun vorri næstu daga.
Vélin klippir:
1. Plöturog flatjárn
2.Sivalt og ferkantað stangarjárn
3. Geira i flat-og vinkiljárn
má breyta i 30 mm lokk
4. Prófila af öllum geróum
Sími: 18560
G.J. Fossberg hf.,
vélaverzlun
Skúlagötu 63