Tíminn - 26.04.1972, Blaðsíða 11
10
TÍMINN
MiAvikudagur 26. april 1972
Miðvikudagur 26. april 1972
TÍMINN
11
Það syrtir að
er sumir kveðja"!
En þetta viöhorf breytist,
þegar beztu, mestu afkasta-
snillingarnir hafa lifað langa
ævi og aldrei slegið slöku við.
Svo linnulausan og langan
vinnudag hefir þessi maður
lagt að baki, og sliku dags-
verki hefir hann skilaö svo að
með fádæmum er, og visast
ekki aðeins i hans eigin landi.
Sannleikurinn er, að slikur
snillingur var Kjarval, að þær
áttu samstöðu á sama bænum,
i sömu stofunni, stóra Blá-
skógar-myndin frá F"rakk-
landi og litli úti-eldhúskofinn á
sveitabænum, sem hann eitt
sinn gisti. Segja má ,,allt var
gott sem gjörði hann.”
Og slik voru afköstin og
guðsgáfan, að þau eru ófá is-
lenzku heimilin, sem gleðjast
og hafa glaðzt við Kjarvals-
mynd. Þar kom, að okkur
mönnum tókst að flytja sólina
og hennar kosti, hennar gagn
inni á heimilin. Og þetta afrek
vann myndlistarmaðurinn, og
meira en það. Hann bókstaf-
lega skapaði með guði.
Myndlistin er fljótlesin, og
er þetta einn hennar mikli
kostur, en siðan er hún silesin.
Og þar eru hennar yfirburðir i
gagnseminni. Mér er hugsað
til hinnar miklu sköpunargáfu
og sköpunargleði Jóhannesar
Kjarvals, og alls þess, sem
hann hefir fengið komið i verk.
Og þá að hinum fjölbreytilegu
leiðum myndlistarsköpunar,
sem hann hefir iðkað. Vinnu-
semin, og sköpunargleðin var
svo rik, að með fádæmum er,
og mikil blessun að, þegar af
opinberri hálfu er staðið að
þvi, að koma þessu á söfn á
fleiri stöðum.
Hafi þau stjórnvöld og þeir
einstaklingar, sem þar að
vinna, hjartans þakkir.
,,Hað er svo gaman að skapa
með guði” sagði Þórhallur,
biskup/i einu Kirkjublaði um
ræktun bóndans. Og er það
áskyld gleði, sem öll listsköp-
un elur. Þess vegna vannst
Kjarval svona vel, svona mik-
ið og vel.
Eitt framhaldslifið er að lifa
i verkum sinum. þar verður
Jóhannes Kjarval einn þeirra
sem á langa og góða daga.
Og svo var hann einn þeirra
góðu drengja, sem ekkert
mátti aumt sjá.
Veri hann blessaður.
Guöbrandur Magnússon.
Kjarval meðal vina og aödáenda.
VORIÐ1914
Timinn hefur fengið leyfi
höfundar Kjarvalskvers,
Matthiasar Jóhannessens, rit-
stjóra, til aö birta lokalcafla
bókarinnar, þar sem brugðið
er upp mynd, sem ekki blasti
við þjóðinni, þegar hún horfði
á meistarann, en hlýtur að
stækka hann og Tove konu
hans i vitund hennar.
Þá dreymir Tove Merild,
unga danska stúlku, draum,
sem hún hefur lýst á þessa
leið:
,,Eg sat i báti á miklu hafi.
Hann stefndi að strönd. 1 bátn-
um sátu skeggjaðir, veður-
baröir menn undir árum. Þeir
voru i sjóklæðum. I bátnum lá
litill, nakinn mannslikami i
svo fögrum ópallitum, að lik-
ast var þvi sem þeir væru ekki
af þessum heimi. Þegar bát-
urinn kom að ströndinni, báru
mennirnir fjórir þennan litla
likama á milli sin i land og
fannst byrðin augsýnilega
ekki létt. En mér þótti sjálfri
sem ég yrði ein eftir i bátnum.
Þegar þeir fóru með likam-
ann á milli sin, hafði það djúp
áhrif á mig, þvi ég vissi i
draumnum að það var sál
Kjarvals sem þeir báru.”
Þegar dönsku stúlkuna
dreymdi þennan draum, var
hún nýtrúlofuð' Jóhannesi
Sveinssyni Kjarval, ungum
listmálara norðan frá Is-
landi. Skömmu síðar fór hann
heim til Islands, hreppti
óveður og hún hélt, að
skipið hefði farizt og hann
drukknað. ,,Ég var mjög
hrædd, þar til ég fékk sim-
skeyti um,að hann væri kom-
inn heim heilu og höldnu,”
skrifar hún i draumabók sina.
Og hún bætir við: „Sennilega
er sál Kjarvals i ópallitum,
það sýna hinir mörgu ljósu lit-
ir i myndunum hans’.”
Fjörutiu árum siðar skrifar
Tove Kjarval enn i drauma-
bókina með öruggri hendi
þroskaðs rithöfundar: ,,Nú
fyrst skil ég þennan draum.
Jói er aftur kominn til Kaup-
mannahafnar eftir tuttugu og
tveggja ára fjarvist, „mér var
sagt það i gær.” Til þess að
hann gæti skapað þessa stóru
islenzku málaralist, mátti
hann ekki lita i nein önnur
horn — hinir miklu likamlegu
kraftar hans og skynjanir gátu
truflað köllun hans. Þegar ég
valdist við hlið hans, var andi
hans bundinn. Öll þessi ár hef-
ur hann aðeins átt likama og
sál. Andi hans er geýitidur
okkur, þar til köllun lista-
mannsins er fullnægt.”
Svo mikill er skilningur
þessarar dönsku konu á hlut-
verki þess manns, sem ann
henni ungri.
Listin skiptir Kjarval öllu,
það er ekki rúm fyrir annað.
Jafnvel kona og börn veröa að
sitja á hakanum. Frú Tove
veit.að Kjarval getur ekki orð-
ið hversdagslegur maður eins
og við hin, fyrr en hann hefur
lokið listamannsköllun sinni.
Þeirri köllun er ekki enn
lokið.
Og nú situr hann þarna fyrir
framan mig i bilnum, áttatiu
og þriggja ára gamall, en þó
beinvaxinn, skarpleitur og
kinnbeinahár, með djúpa,
sterka rödd, lifsglott og réttan
glampann i augunum — og
segir eins og ekkert sé: „Það
er svo margt sem liggur þungt
á mér, að ég held stundum að
ég sé að verða geöveikur.”
Ég svara: „Vertu rólegur,
ef þú værir geðveikur, mundir
þú ekki hafa orð á þvi.”
Þá ranghvolfir hann i sér
augunum, en ég hugsa með
mér: Þaö breytir engu, þótt sú
saga sé sönn — og Sveinn son-
ur hans hafi staðfest hana við
mig, enda man hann atburð-
inn — að Kjarval kom með
tryppi i heimsókn á Freyju-
götu 10, 1924 eða annað árið,
sem þau Tove bjuggu saman
hér á landi, og sagði við konu
sina: „Ég er með gest i mat.”
Þá sótti hún brauð handa gest-
inum, eins og ekkert væri, og
setti það á borðið i miðri stof-
unni. Að máltið lokinni fóru
þeir félagar aftur út saman.
Þetta er ekki geðveiki, herra
Kjarval, þetta er náttúrusim-
inn — hann er i lagi og gott
samband við rétt umhverfi,
það er allt og sumt. Járntjald-
ið milli okkar — og tilfinninga
þinna.
Um þetta hugsaði ég. Og
einnig hve miklum listamönn-
um veitist stundum erfitt að
búa við þá konu, sem hugur
þeirra og hjarta hneigist til.
Og ég fór að velta fyrir mér
þarna i bilnum Þormóði Kol-
brúnarskáldi og ást hans á
Framhald á bls. 19
Kjarval og Jónas
Meistari að verki
Einum kennt öðrum bent.
List hans verður
þjóðinni
eilíf svalalind
Jóhannes Sveinsson Kjar-
val, listmálari, verður borinn
til grafar i dag. Með honum
sér þjóðin á bak einum hinna
mestu vikinga sinna i heimi
listarinnar á þessari öld, snill-
ingi, sem hefur með verkum
sinum gætt Islendinga dýpri
náttúruskynjun en þeir áttu
áður og auðgað þá að óbrot-
gjörnum listaverkum, sem
verða dýrmætur arfur frá kyni
til kyns. Jóhannes Kjarval
fæddist 15. okt. 1885 að Efri-Ey
i Meðallandi, og voru foreldr-
ar hans Sveinn Ingimundar-
son bóndi þar og kona hans,
Karitas Þorsteinsdóttir
Sverrisen. Foreldrarnir voru
fátækt fólk, og drengurinn var
sendur fjögurra ára i fóstur
austur i Geitavik i Borgarfirði
eystra til hálfbróður móður
sinnar, Jóhannesar Jónsson-
ar, og konu hans, Guðbjargar
Gissurardóttur, og ólst þar
upp fram yfir fermingaraldur.
Þar eystra mun Kjarval jafn-
an hafa fundizt, sem rætur
hans i landinu stæðu, og hann
leitaði þangað hvað eftir ann-
að siðar á æfi, liklega ekki sizt
sér til hugarhægðar og fróun-
ar. Hann átti þar eystra
sumarskýli og hjartarúm nóg
hjá fólkinu þar.
Kjarval var bráðgjör nokk-
uö og dugmikili á unglingsár-
um, enda ekki hlift við erfiðis-
önn þeirri, sem flestum táp-
miklum unglingum féll i hlut á
þeim árum. Hann hóf snemma
sjómennsku, bæði fyrir austan
á smábátum og á skútum, og
stundaði’hana fram yfir hálf-
þritugt og naut ekki skóla-
menntunar aö ráði fyrir þann
aldur.
En þá venti hann kvæði sinu
i kross og hélt utan til listnáms
meö þann minnsta feröakost,
sem til sliks má duga. Hann
fór fyrsj til Lundúna en siðan
til Kaupmannahafnar og lauk
prófi i málaralist við Konung-
lega listaháskólann i Höfn
1918, dvaldist siðan i Róma-
borg og viðar á Italiu tvö
næstu árin og bergði af hinum
eilifa listabrunni, sem þar er
að finna.
Eftir þaö kom hann heim og
helgaði sig allan málaralist-
inni. Hann lét engar hindranir
hrekja sig af þeirri leið og undi
þeim kjörum, sem sú köllun
dæmdi hann til. Hér var ekki
að miklu að hverfa. Að visu
vakti málaralist hans þegar
óskipta athygli, þótt hún sætti
misjöfnum dómum, en þjóðin
var bláfátæk, málaralist
landsmanna i bernsku og al-
mennur skilningur i samræmi
við það. Kjarval hafði ekki
heldur skaplyndi eða hag-
hyggju til þess að gera sér list-
ina að auði. Listamannseðli
hans lét oftast hverjum degi
nægja sina þjáningu i aðbúð
við sjálfan sig. Hann var
hraustmenni, ósvikið náttúru-
barn.
Þegar eftir fyrstu sýningar
eignaðist hann þó ýmsa stuðn-
ingsmenn, sem vildu stuðla að
þvlað hann fengi notið listgáfu
sinnar eins og framast var
unnt. Margir þeirra höfðu
ósýnilegar hjálparhendur, og
þeim á þjóðin mikið að þakka,
þótt menn æski þess nú, að
Kjarval hefði átt meiri al-
mennum skilningi að mæta og
betri opinberum stuðningi.
Jóhannes Kjarval var ham-
hleypa i málaralist, og verk
hans eru ótrúlega mikil að
vöxtum, enda var innblástur-
inn honum handgengari en
öðrum mönnum. Hann bjó yfir
ófreskigáfu, sem ekki var á
færi venjulegra manna að
skýra eða skilja, en virtist
þroskast með árum. Hann
undi sér litt við að fága eða
snurfusa verk sin, og þvi eru
þau mörg hver sem i sköpun,
og það veitir þeim óvenjulega
dýpt og viddir, og skoðandan-
um rúm til siferskrar innlifun-
ar i heim þeirra, svo að hann
kemur ætið að þeim sem nýju
listaverki að einhverju leyti,
hugtekur þau aldrei á sama
hátt og áður.
Kjarval Jeitaði sér sam-
starfs við náttúruna viða um
land. Þingvellir voru til að
mynda sifelld uppspretta, og
hann birti þjóðinni þennan
helgistað i óþrotlegum til-
brigðum en ætið sönnum. Is-
lenzk hraun og mosi eru eins
og stuðlar hans eða ljóðahátt-
ur i málaralistinni, þetta
tvennt, sem liklega er islenzk-
ast i náttúrufari landsins.
Hann miklaði sjaldan litaheim
fjarskans yfir landinu, en sá
þvi betur gegnum hlutina. 1
listtúlkun hans er maöurinn
oftast hluti af landinu, og þeg-
ar hann vildi mála mann-
eskju, varð hún helzt að vaxa
út úr landinu.
Kjarval átti sér viöa yndis-
staði, einn þeirra var austur á
Siðu. Þaðan eru ýmis ágætis-
verk hans.
Kjarval var stórgáfaður
maður og frumlegur i hugsun,
og ályktanir hans jafnan
ferskar og engu öðru likar.
Honum urðu oft á munni orð,
sem aldrei máðust þeim, sem
heyrðu þau næmum eyrum.
Hann varð snemma þjóö-
sagnapersóna i augum fólks,
veldi utan viö hinn daglega
heim, sjálfráður og óháður
lögum og borgaralegum höft-
um, og menn fundu, að þeir
urðu að nálgast hann eftir
hans eigin lögmálum. 1 augum
þjóðarinnar var hann full-
komnasta imynd sanns lista-
manns, sem hún þekkti. Þaö
varö aldrei gengið aö honum á
visum staö, og enginn gat sett
honum skorður, meðan hann
hélt fjöri.
Málverk Kjarvals hafa lengi
verið meðal hins eftirsóknar-
verðasta, sem islenzkt fólk
leitaöi i heimi fegurðarinnar,
þegar það vildi gæða heimili
sin þeim unaöi, sem sönn list
getur ein veitt. Þess vegna
hafa þau orðið mjög verðmæt,
og þau má sjá mjög viða. Þó
var af svo miklu að taka, að
. ómældur skerfur hefur fall-
ið i sameignarhlut þjóðarinn-
ar, enda var örlæti Kjarvals
mikið við þann erfingja. Hann
gaf borg sinni mikinn lista-
sjóð, og Listasafn rikisins á
mörg verk hans. Ofá eru i
opinberum stofnunum og
mörg hafa farið úr landi, en þó
færri en ætla mætti.
Sýningar á verkum
Kjarvals eru margar fyrr og
siðar og hefur aldrei skort at-
hygli manna, og ritsnjallir
menn hafa lagt sig fram um aö
festa Kjarval á bækur, og hef-
ur bezt tekizt hjá þeim Thor
Vilhjálmssyni og Matthiasi
Jóhannessen. Kjarval sjálfur
var snjall hugsuður og orðlist-
armaður og orti ljóð, sem lutu
engum hömlum. Táknræn, sár
og heit var umhyggja hans
fyrir hvölunum, sem maður-
inn var að útrýma.
A siðari árum vildu opinber-
ir aðilar reisa Kjarval must-
eri, sem yrði bæði honum og
list hans skjól. Kjarvalshús
var reist, en hann sjálfur hafði
ekki borgarabrag til þess að
njóta þess. Frelsi hans stóð of
djúpum rótum til þess, en list
Framhald á bls. 19