Tíminn - 26.04.1972, Blaðsíða 11

Tíminn - 26.04.1972, Blaðsíða 11
10 TÍMINN MiAvikudagur 26. april 1972 Miðvikudagur 26. april 1972 TÍMINN 11 Það syrtir að er sumir kveðja"! En þetta viöhorf breytist, þegar beztu, mestu afkasta- snillingarnir hafa lifað langa ævi og aldrei slegið slöku við. Svo linnulausan og langan vinnudag hefir þessi maður lagt að baki, og sliku dags- verki hefir hann skilaö svo að með fádæmum er, og visast ekki aðeins i hans eigin landi. Sannleikurinn er, að slikur snillingur var Kjarval, að þær áttu samstöðu á sama bænum, i sömu stofunni, stóra Blá- skógar-myndin frá F"rakk- landi og litli úti-eldhúskofinn á sveitabænum, sem hann eitt sinn gisti. Segja má ,,allt var gott sem gjörði hann.” Og slik voru afköstin og guðsgáfan, að þau eru ófá is- lenzku heimilin, sem gleðjast og hafa glaðzt við Kjarvals- mynd. Þar kom, að okkur mönnum tókst að flytja sólina og hennar kosti, hennar gagn inni á heimilin. Og þetta afrek vann myndlistarmaðurinn, og meira en það. Hann bókstaf- lega skapaði með guði. Myndlistin er fljótlesin, og er þetta einn hennar mikli kostur, en siðan er hún silesin. Og þar eru hennar yfirburðir i gagnseminni. Mér er hugsað til hinnar miklu sköpunargáfu og sköpunargleði Jóhannesar Kjarvals, og alls þess, sem hann hefir fengið komið i verk. Og þá að hinum fjölbreytilegu leiðum myndlistarsköpunar, sem hann hefir iðkað. Vinnu- semin, og sköpunargleðin var svo rik, að með fádæmum er, og mikil blessun að, þegar af opinberri hálfu er staðið að þvi, að koma þessu á söfn á fleiri stöðum. Hafi þau stjórnvöld og þeir einstaklingar, sem þar að vinna, hjartans þakkir. ,,Hað er svo gaman að skapa með guði” sagði Þórhallur, biskup/i einu Kirkjublaði um ræktun bóndans. Og er það áskyld gleði, sem öll listsköp- un elur. Þess vegna vannst Kjarval svona vel, svona mik- ið og vel. Eitt framhaldslifið er að lifa i verkum sinum. þar verður Jóhannes Kjarval einn þeirra sem á langa og góða daga. Og svo var hann einn þeirra góðu drengja, sem ekkert mátti aumt sjá. Veri hann blessaður. Guöbrandur Magnússon. Kjarval meðal vina og aödáenda. VORIÐ1914 Timinn hefur fengið leyfi höfundar Kjarvalskvers, Matthiasar Jóhannessens, rit- stjóra, til aö birta lokalcafla bókarinnar, þar sem brugðið er upp mynd, sem ekki blasti við þjóðinni, þegar hún horfði á meistarann, en hlýtur að stækka hann og Tove konu hans i vitund hennar. Þá dreymir Tove Merild, unga danska stúlku, draum, sem hún hefur lýst á þessa leið: ,,Eg sat i báti á miklu hafi. Hann stefndi að strönd. 1 bátn- um sátu skeggjaðir, veður- baröir menn undir árum. Þeir voru i sjóklæðum. I bátnum lá litill, nakinn mannslikami i svo fögrum ópallitum, að lik- ast var þvi sem þeir væru ekki af þessum heimi. Þegar bát- urinn kom að ströndinni, báru mennirnir fjórir þennan litla likama á milli sin i land og fannst byrðin augsýnilega ekki létt. En mér þótti sjálfri sem ég yrði ein eftir i bátnum. Þegar þeir fóru með likam- ann á milli sin, hafði það djúp áhrif á mig, þvi ég vissi i draumnum að það var sál Kjarvals sem þeir báru.” Þegar dönsku stúlkuna dreymdi þennan draum, var hún nýtrúlofuð' Jóhannesi Sveinssyni Kjarval, ungum listmálara norðan frá Is- landi. Skömmu síðar fór hann heim til Islands, hreppti óveður og hún hélt, að skipið hefði farizt og hann drukknað. ,,Ég var mjög hrædd, þar til ég fékk sim- skeyti um,að hann væri kom- inn heim heilu og höldnu,” skrifar hún i draumabók sina. Og hún bætir við: „Sennilega er sál Kjarvals i ópallitum, það sýna hinir mörgu ljósu lit- ir i myndunum hans’.” Fjörutiu árum siðar skrifar Tove Kjarval enn i drauma- bókina með öruggri hendi þroskaðs rithöfundar: ,,Nú fyrst skil ég þennan draum. Jói er aftur kominn til Kaup- mannahafnar eftir tuttugu og tveggja ára fjarvist, „mér var sagt það i gær.” Til þess að hann gæti skapað þessa stóru islenzku málaralist, mátti hann ekki lita i nein önnur horn — hinir miklu likamlegu kraftar hans og skynjanir gátu truflað köllun hans. Þegar ég valdist við hlið hans, var andi hans bundinn. Öll þessi ár hef- ur hann aðeins átt likama og sál. Andi hans er geýitidur okkur, þar til köllun lista- mannsins er fullnægt.” Svo mikill er skilningur þessarar dönsku konu á hlut- verki þess manns, sem ann henni ungri. Listin skiptir Kjarval öllu, það er ekki rúm fyrir annað. Jafnvel kona og börn veröa að sitja á hakanum. Frú Tove veit.að Kjarval getur ekki orð- ið hversdagslegur maður eins og við hin, fyrr en hann hefur lokið listamannsköllun sinni. Þeirri köllun er ekki enn lokið. Og nú situr hann þarna fyrir framan mig i bilnum, áttatiu og þriggja ára gamall, en þó beinvaxinn, skarpleitur og kinnbeinahár, með djúpa, sterka rödd, lifsglott og réttan glampann i augunum — og segir eins og ekkert sé: „Það er svo margt sem liggur þungt á mér, að ég held stundum að ég sé að verða geöveikur.” Ég svara: „Vertu rólegur, ef þú værir geðveikur, mundir þú ekki hafa orð á þvi.” Þá ranghvolfir hann i sér augunum, en ég hugsa með mér: Þaö breytir engu, þótt sú saga sé sönn — og Sveinn son- ur hans hafi staðfest hana við mig, enda man hann atburð- inn — að Kjarval kom með tryppi i heimsókn á Freyju- götu 10, 1924 eða annað árið, sem þau Tove bjuggu saman hér á landi, og sagði við konu sina: „Ég er með gest i mat.” Þá sótti hún brauð handa gest- inum, eins og ekkert væri, og setti það á borðið i miðri stof- unni. Að máltið lokinni fóru þeir félagar aftur út saman. Þetta er ekki geðveiki, herra Kjarval, þetta er náttúrusim- inn — hann er i lagi og gott samband við rétt umhverfi, það er allt og sumt. Járntjald- ið milli okkar — og tilfinninga þinna. Um þetta hugsaði ég. Og einnig hve miklum listamönn- um veitist stundum erfitt að búa við þá konu, sem hugur þeirra og hjarta hneigist til. Og ég fór að velta fyrir mér þarna i bilnum Þormóði Kol- brúnarskáldi og ást hans á Framhald á bls. 19 Kjarval og Jónas Meistari að verki Einum kennt öðrum bent. List hans verður þjóðinni eilíf svalalind Jóhannes Sveinsson Kjar- val, listmálari, verður borinn til grafar i dag. Með honum sér þjóðin á bak einum hinna mestu vikinga sinna i heimi listarinnar á þessari öld, snill- ingi, sem hefur með verkum sinum gætt Islendinga dýpri náttúruskynjun en þeir áttu áður og auðgað þá að óbrot- gjörnum listaverkum, sem verða dýrmætur arfur frá kyni til kyns. Jóhannes Kjarval fæddist 15. okt. 1885 að Efri-Ey i Meðallandi, og voru foreldr- ar hans Sveinn Ingimundar- son bóndi þar og kona hans, Karitas Þorsteinsdóttir Sverrisen. Foreldrarnir voru fátækt fólk, og drengurinn var sendur fjögurra ára i fóstur austur i Geitavik i Borgarfirði eystra til hálfbróður móður sinnar, Jóhannesar Jónsson- ar, og konu hans, Guðbjargar Gissurardóttur, og ólst þar upp fram yfir fermingaraldur. Þar eystra mun Kjarval jafn- an hafa fundizt, sem rætur hans i landinu stæðu, og hann leitaði þangað hvað eftir ann- að siðar á æfi, liklega ekki sizt sér til hugarhægðar og fróun- ar. Hann átti þar eystra sumarskýli og hjartarúm nóg hjá fólkinu þar. Kjarval var bráðgjör nokk- uö og dugmikili á unglingsár- um, enda ekki hlift við erfiðis- önn þeirri, sem flestum táp- miklum unglingum féll i hlut á þeim árum. Hann hóf snemma sjómennsku, bæði fyrir austan á smábátum og á skútum, og stundaði’hana fram yfir hálf- þritugt og naut ekki skóla- menntunar aö ráði fyrir þann aldur. En þá venti hann kvæði sinu i kross og hélt utan til listnáms meö þann minnsta feröakost, sem til sliks má duga. Hann fór fyrsj til Lundúna en siðan til Kaupmannahafnar og lauk prófi i málaralist við Konung- lega listaháskólann i Höfn 1918, dvaldist siðan i Róma- borg og viðar á Italiu tvö næstu árin og bergði af hinum eilifa listabrunni, sem þar er að finna. Eftir þaö kom hann heim og helgaði sig allan málaralist- inni. Hann lét engar hindranir hrekja sig af þeirri leið og undi þeim kjörum, sem sú köllun dæmdi hann til. Hér var ekki að miklu að hverfa. Að visu vakti málaralist hans þegar óskipta athygli, þótt hún sætti misjöfnum dómum, en þjóðin var bláfátæk, málaralist landsmanna i bernsku og al- mennur skilningur i samræmi við það. Kjarval hafði ekki heldur skaplyndi eða hag- hyggju til þess að gera sér list- ina að auði. Listamannseðli hans lét oftast hverjum degi nægja sina þjáningu i aðbúð við sjálfan sig. Hann var hraustmenni, ósvikið náttúru- barn. Þegar eftir fyrstu sýningar eignaðist hann þó ýmsa stuðn- ingsmenn, sem vildu stuðla að þvlað hann fengi notið listgáfu sinnar eins og framast var unnt. Margir þeirra höfðu ósýnilegar hjálparhendur, og þeim á þjóðin mikið að þakka, þótt menn æski þess nú, að Kjarval hefði átt meiri al- mennum skilningi að mæta og betri opinberum stuðningi. Jóhannes Kjarval var ham- hleypa i málaralist, og verk hans eru ótrúlega mikil að vöxtum, enda var innblástur- inn honum handgengari en öðrum mönnum. Hann bjó yfir ófreskigáfu, sem ekki var á færi venjulegra manna að skýra eða skilja, en virtist þroskast með árum. Hann undi sér litt við að fága eða snurfusa verk sin, og þvi eru þau mörg hver sem i sköpun, og það veitir þeim óvenjulega dýpt og viddir, og skoðandan- um rúm til siferskrar innlifun- ar i heim þeirra, svo að hann kemur ætið að þeim sem nýju listaverki að einhverju leyti, hugtekur þau aldrei á sama hátt og áður. Kjarval Jeitaði sér sam- starfs við náttúruna viða um land. Þingvellir voru til að mynda sifelld uppspretta, og hann birti þjóðinni þennan helgistað i óþrotlegum til- brigðum en ætið sönnum. Is- lenzk hraun og mosi eru eins og stuðlar hans eða ljóðahátt- ur i málaralistinni, þetta tvennt, sem liklega er islenzk- ast i náttúrufari landsins. Hann miklaði sjaldan litaheim fjarskans yfir landinu, en sá þvi betur gegnum hlutina. 1 listtúlkun hans er maöurinn oftast hluti af landinu, og þeg- ar hann vildi mála mann- eskju, varð hún helzt að vaxa út úr landinu. Kjarval átti sér viöa yndis- staði, einn þeirra var austur á Siðu. Þaðan eru ýmis ágætis- verk hans. Kjarval var stórgáfaður maður og frumlegur i hugsun, og ályktanir hans jafnan ferskar og engu öðru likar. Honum urðu oft á munni orð, sem aldrei máðust þeim, sem heyrðu þau næmum eyrum. Hann varð snemma þjóö- sagnapersóna i augum fólks, veldi utan viö hinn daglega heim, sjálfráður og óháður lögum og borgaralegum höft- um, og menn fundu, að þeir urðu að nálgast hann eftir hans eigin lögmálum. 1 augum þjóðarinnar var hann full- komnasta imynd sanns lista- manns, sem hún þekkti. Þaö varö aldrei gengið aö honum á visum staö, og enginn gat sett honum skorður, meðan hann hélt fjöri. Málverk Kjarvals hafa lengi verið meðal hins eftirsóknar- verðasta, sem islenzkt fólk leitaöi i heimi fegurðarinnar, þegar það vildi gæða heimili sin þeim unaöi, sem sönn list getur ein veitt. Þess vegna hafa þau orðið mjög verðmæt, og þau má sjá mjög viða. Þó var af svo miklu að taka, að . ómældur skerfur hefur fall- ið i sameignarhlut þjóðarinn- ar, enda var örlæti Kjarvals mikið við þann erfingja. Hann gaf borg sinni mikinn lista- sjóð, og Listasafn rikisins á mörg verk hans. Ofá eru i opinberum stofnunum og mörg hafa farið úr landi, en þó færri en ætla mætti. Sýningar á verkum Kjarvals eru margar fyrr og siðar og hefur aldrei skort at- hygli manna, og ritsnjallir menn hafa lagt sig fram um aö festa Kjarval á bækur, og hef- ur bezt tekizt hjá þeim Thor Vilhjálmssyni og Matthiasi Jóhannessen. Kjarval sjálfur var snjall hugsuður og orðlist- armaður og orti ljóð, sem lutu engum hömlum. Táknræn, sár og heit var umhyggja hans fyrir hvölunum, sem maður- inn var að útrýma. A siðari árum vildu opinber- ir aðilar reisa Kjarval must- eri, sem yrði bæði honum og list hans skjól. Kjarvalshús var reist, en hann sjálfur hafði ekki borgarabrag til þess að njóta þess. Frelsi hans stóð of djúpum rótum til þess, en list Framhald á bls. 19

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.