Tíminn - 20.06.1972, Blaðsíða 13

Þriðjudagur 20. júni 1972.
TÍMINN
13
þá, og koma meira að segja
hlaupandi, þegar slegið er i
matarilátið. Upp frá þvi verða
sauðnautin gæf og mannelsk alla
ævi, svo framarlega sem vel er að
þeim búið. Þau eru skapgóð og
laus við hrekki, og kálfarnir leika
sér eins og ungviði er títt og sækj-
ast eftir þvi, að þeim sé klórað og
klappað.
Skynsöm dýr
Sauðnautahirðar gera orð á þvi,
hversu skynsöm dýr sauðnautin
séu. Það birtist ekki einungis i
þvi, að þau þekkja hljóðið, þegar
barið er i matarilátið, heldur lær-
ist þeim lika fljótt að opna hlið á
girðingum, ef ekki er vandlega
um þau búið.
-i 1 bandariskri stöð, þar sem
vani var að gefa þeim við hlið, er
þau höfðu oft séð opnað, var
frágangur sá, að virhespu var
smeygt yfir staur. Innan tiðar
fóru sauðnautin sjálf að ýta hesp-
unni upp af staurnum, svo að þau
gætu skoðað heiminn utan við þá
skák, er þeim hafði verið ætluð.
Það sannaðist lika, að þau
þekktu sundur bila. Dýralæknir
kom öðru hverju og sprautaði þau
lyf jum til varnar þvi, að þau sýkt-
ust af ýmsum búfjársjúkdómum.
Koma þessa manns var sauð-
nautunum sýnilega ekki neitt
fagnaðarefni, þvi að þau tóku á
rás út i fjarlægasta horn girð-
ingarinnar, jafnskjótt og dýra-
læknirinn kom á bifreið sinni.
Aðra bila óttuðust þau ekki, held-
ur reyndu jafnvel §ð hnýsast i þá.
I hundar.
u verði hrædd eöa séu beinlínis
Svalviðri kjörveður sauðnauta.
Sauðnaut eru ekki hýst á
vetrum á tilraunabúunum, þótt
kuldi sé oft geysimikill eins og til
dæmis i Alaska, þar sem frost
getur verið allt að fjörutiu stig
vikum saman. Aftur á móti þykir
gott að hafa handa þeim einhvers
konar skýli eða afdrep. Þau eiga
auðvelt með að ná til jarðar, þótt
snjór sé mikill. Votviðri og um-
hleypingar virðast ekki heldur
standa þeim fyrir þrifum, til
dæmis á Núriivakey i Beringshafi,
þar sem úrkoma er mikil. Hita
þola sauðnaut aftur á móti míð
ur, enda hafa þau enga svita-
kirtla. Þess vegna veitist þeim
örðugt að kæla sig, þegar of heitt
er á þeim. Svalviðrier þeim kjör-
veður.
Fóðurþörf og beitarvenjur
Fóður þurfa sauðnaut svipað og
nautgripir — um tvö pund heys á
hver niutiu pund af skrokkþunga.
Þá er við það miðað, að þau séu i
tiltölulega þröngum girðingum,
þar sem þau geta litið bjargað sér
sjálf. Villt sauðnaut eru likiega
mun neyzlugrennri en nautkind-
ur. Sauðnaut fikjast mjög eftir
laufi og kvisti, og þess vegna eru
þau sjálfsagt miklir skaðvaldar i
kjarrlendi, en langmest lifa þau á
grasi ýmissa tegunda.
Kálfar byrja ungir að þefa af
jörð, og fjögurra til fimm vikna
gamlir byrja þeir að nasla gras
sér til gagns.
Timgun og burður
Sauðnautum er það náttúrlegt
að vera i beztum holdum siðari
hluta sumars. Bolarnir eru þá
átta til niu hundruð pund að
þyngd, en kýrnar nokkru léttari.
Um þær mundir hefst fengi-
timinn, og þurfa sauðnautin þá að
hafa næði, þvi að illa hefur gegnið
að fá þau til þess að timgast undir
manna höndum, til dæmis i dýra-
görðum.
Meðgöngutiminn er átta mán-
uðir, og fæðast fyrstu kálfarnir i
byrjun maimánaðar. Kýrnar eiga
létt um burð, og kálfarnir eru
fljótir að brölta á fætur ekki siður
en lömb og folöld. Þeir eru farnir
að skjögra um eftir hálftima, og
fimmtán til tuttugu minútum
siðar eru þeir komnir á spena.
Kálfarnir eru um tuttugu pund,
þegar þeir fæðast, og ganga hart
eftir sinu. Þeir sjúga átta til tiu
sinnum á dag fyrstu vikurnar og
eru orðnir hundrað og tiu til
hundrað og sextiu pund eftir fjóra
mánuði. Þeim er eiginlegt að
ganga undir móður sinni i þrjú
misseri, en eigi kýrnar að timgast
árlega, verður að taka þá undan
þeim fjögurra mánaða.
Sauðnautakynbætur
Sauðnaut eru hyrnd jafnaðar-
legast og eru stiklarnir hvassir,
Hornunum beita þau i nauðvörn,
en stiklarnir geta valdið meiðsl-
um, er þau ryðjast á jötu eða að
vatnsbóli. Þess vegna verður
helzt að taka hornin af þeim
ungum á þann veg, að þau vaxi
ekki aftur.
Stöku sinnum ber það þó við, að
kollótt sauðnaut fæðast og verður
með kynbótatilraunum reynt að
koma upp stofni kollóttra sauð-
nauta. Einnig hefur verið leitazt
við að smækka kynið, þvi að meiri
ull fæst á hverja fóðureiningu af
smærri sauðnautunum. Loks er
nokkur munur á skapferli dýr-
anna, þótt þau séu yfirleitt gæf,
og þarf meira lag og natni til þess
að spekja sum þeirra heldur en
önnur. Trúlega er það einnig ætt-
gengt.
Ullin verðmætust
Kjöt af sauðnautum þykir gott
og ekki ósvipað nautakjöti.
Moskuskirtlar eru engir i þeim,
þótt þau séu & ensku máli rang-
lega nefnd moskusnaut. Aftur á
móti er moskusþefur af bolunum
um fengitimann.
Óliklegt er þó, að sauðanauta-
búskapur verði nokkurn tima
stundaður vegna kjötsins. Það er
ullin, sem er langverðmætust. úr
henni ganga sauðnautin um burð-
inn, Þeim er eiginlegt, að hún
flettist af þeim i stórum slæðum.
Sauðnautullin er sérlega fin, létt
og hlý. Af bolum fást rösklega
fimm pund, en heldur minna af
kúm og vetrungum. A heims-
markaðnum er þessi ull metin til
verðs eftir lengd og gildleika hár-
anna, og er ullin dýrust, þegar
þræðirnir eru langir og grannir.
Verð á góðri ull óhreinsaðri er
sagt á fimmta þúsund krónur
pundið.
Finustuli fæst af kasmirgeitum
i fjalllendi Mið-Asiu og sumum
tegundum lamadýra i Andes
fjöllum. Úr þvilikri ull er
gerður sá varningur, sem kennd-
ur er við Kasmir. En siðustu
rannsóknir hafa leitt i ljós aö
sauðnautaull er ekki siðri ull af
þessum dýrum, heldur jafnvel
betri, þvi að hárin geta verið
lengri og grennri.
Villt sauðnaut
Oðrum þræði vikur Óttar
Indriðason að þvi i grein sinni,
að sauðnautum Verði sleppt
lausum á Hornströndum, likt og
Norðmenn gerðu i Dofrafjöllum,
og leyft að timgast þar villtum.
Hann tekur þó greinilega fram,
að veiðidýr geti þau aldrei orðið,
þvi að ekki verði það fremur tengt
neinni iþrótt að skjóta sauðnaut
heldur en nautgripi á beit i hag-
anum. Þau flýja ekki, heldur
skipa sér i hring utan um kálfana,
þegar að þeim er komið. Þau slá
með öðrum orðum skjaldborg um
ungviðið, og það er vörn, sem
dugar i upprunalegum heim-
kynnum sauðnautanna.
Gottuieiöangurinn
Það er vafalaust langt siðan
mönnum datt i hug að flytja sauð-
naut til islands. Hreindýr voru
flutt hingað á átjándu öld eins og
alkunna er, og fyrir meira en
hundrað árum, var til umræðu að
fá hingað lamadýr.
Þegar árið. 1905 hét alþingi
Norðmanni einum tiu þúsund
krónum úr landsjóði, ef hann
flytti sauðnaut til landsins, en
hann mun hafa heykzt á fyrir-
ætlun sinni, og var aldrei eftir
þessari fjárveitingu gengið.
Loks var það árið 1929, að sauð
nautin komu. Stofnað hafði verið
félag áhugamanna, er hafði það
markmið að vinna að framgangi
þessa máls. Það hét Eirikur
rauði, og mun Þorsteinn Jónsson,
kaupfélagsstjóri á Reyðarfirði,
hafa v'erið einn þeirra, sem áttu
hlut að þessu. Þetta félag fékk
fyrirheit um tuttugu þúsund
kr styrk úr rikissjóði, og upp úr
þessu spratt Gottuleiðangurinn
svokallaði, kenndur við bátinn,
sem fenginn var til fararinnar.
Ársæll Arnason bóksali átti mik-
inn þátt i undirbúningi öllum og
var sjálfur einn þeirra manna,
sem til Austur—Grænjands fóru
til þess að sækja sauðnauts-
kálfana. Aðrir landskunnir menn
i leiðangrinum voru Baldvin
Björnsson gullsmiður og Vigfús
Sigurðsson, kallaður Grænlands-
fari og frægur maður af þvi, að
hann fór um Grænlandsjökul
þveran i för með J. P. Koch.
Skipstjóri á Gottu var Kristján
Kristjánsson, Arnfirðingur, og
hafði með valinn mann i hverju
rúmi.
Gotta kom heilu og höldnu til
Reykjavikur með sjö kálfa seint i
ágústmánuði. En óhugnanlega
mörg fullorðin dýr hafði orðið að
Tarfarnir fara oft einförum, enda virðast þeir mun fleiri, þar sem
dýrin eru villt.
fella til þess að ná þessum kálf-
um.
Tvær misheppnaðar tilraunir.
Múgur og margmenni flykktist
að skipinu, er það lagðist að
bryggju i Reykjavik með þessi fá-
séðu dýr, svo að lögreglan varð að
setja vörð um Gottu. Brátt voru
kálfarnir fluttir upp á Austurvöll,
sem þá var rammlega girtur
járngrindum, svo að bæjarbúar
gætu séð dýrin álengdar.
Þessir kálfar voru svo fluttir
austur að Gunnarsholti, og dráp-
ust sex þeirra svo að segja strax
úr bráðapest, að talið var. Hinn
sjöundi tórði fram á vetur 1930, en
lagði þá einnig upp laupana, og
varð aldrei úr þvi skorið, hvað
varð honum að fjörtjóni.
Menn höfðu þó ekki gefið inn-
flutning sauðnauta upp á bátinn.
Sumarið 1930 voru enn fengnir sjö
kálfar. Fimm þeirra var komið
fyrir austur i Gunnarsholti eins
og hinum fyrri, en tveim að
Grund i Skorradal. Þessir kálfar
hjöröu lengur. Annar Grundar-
kálfur fórst þó af slysförum i
septembermánuði 1931, og einn
Gunnarsholtskálfurinn sálaðist i
maimánuði 1932. Og svo fór, að
ekki festi nein sauðnautahjörð
rætur i landinu.

11!
SPlil¥ VOIUJU
SEM GlfflUR
Kg« - i'k ,-AV

Hittumst i kaupféiaginu
BímMhbH