Tíminn - 22.06.1972, Blaðsíða 10

10 TÍM INN Fimmtudagur >2. juni 1972.
Samvinnuhreyfinc ræði, frelsi og sem )in me
I
l>af> hcfur falliA i ntinn hlut aö
flytja hér afmælisræöu af hálfu
Sambands islenzkra samvinnu-
félaga, þegar 70 ára afmælisins er
minnzt á sérstökum hátiöarfundi.
Aö heföbundnum siö veröur litiö til
baka og minnzt upphafsins, stiklað
á stóru i þróun og sögu Sambands-
ins gcrö grcin fyrir helztu niöur-
stiiöum rekstrar og efnahags ársins
1071, sem var 70. starfsáriö. I>á
veröur með nokkrum oröum
minnzt á framtiöina.
II
Fundargerö stofnfundar
Sambandsins, rituð af Benedikt
Jónssyni frá Auðnum, hefst á þessa
leið:
„Arið 1902, hinn 20. febrúar, var
að Yztafelli haldinn fundur, þar
sem mættir voru kjörnir menn úr
hinum þremur kaupfélögum Þing-
eyjarsýslu, til þess samkvæmt
fundarályktun fundar að Drafla-
stöðum 19. nóv. f.á., að ráða til
lykta skipulagi á sambandi kaup-
félaganna í Þingeyjarsýslu, og
fullgera lög um þetta samband, er
lögð voru i frumvarpi fyrir aðal-
fundi kaupfélaganna það ár.
A fundinum mættu þessir kjörnir
fulltrúar:
1 úr Kf. Norður-Þingeyinga Árni
hreppsstjóri Kristjánsson, Lóni.
2. úr Kf. Þingeyinga Steingrimur
sýslum. Jónsson, Húsavik.Pétur,
form. félagsins, Jónsson á Gaut-
löndum og Sigurður Jónsson, Yzta-
Felli.
3 úr Kf. Svalberöinga Friðbjörn
Bjarnason, formaður félagsins,
GrýtubakkarHelgi Laxdal, Tungu”.
Þannig er upphaf fundargerðar
stofnfundarins, en á fundinum voru
samþykkt lög fyrir Sambandið.
Þar segir svo um tilgang þess, að
hann sé að koma til leiöar sam-
vinnu og auka samræmi i skipulagi
og framkvæmdum kaupfélaga
þeirra, er i sambandið ganga, og að
félögin i sambandinu sameini
krafta sina til þeirra fram-
kvæmda, er þau og tilgang þeirra
varða miklu.
Stofnun Sambandsins átti sér all-
langan aðdraganda. Sumarið 1895
sat Alþingi að störfum i Reykjavik.
20. ágúst það ár, komu 9 alþingis-
menn til fundar i Reykjavik, en
þin gmenn þessir voru fulltrúar
frá 6 samvinnufélögum. Tilgangur
fundarins var stofnun Sambands
islenzkra kaupfélaga. Hinir 9 þing-
menn, sem mættir voru á
fundinum, voru þessir:
Sr. Einar Jónsson, Kirkjubæ, i
Tungu og Guttormur Vigfússon,
Geitagerði frá Pöntunarfélagi
Fljótsdalshérðas.
Pétur Jónsson á Gautlöndum og
Jón Jónsson i Múla frá Kaupfélagi
Þingeyinga.
Ólafur Briem á Alfgeirsvöllum og
Jón Jakobsson á Viðimýri frá
Kaupfélagi Skagfirðinga.
Skúli Thoroddsen frá Kaupfélagi
tsfirðinga.
Þórður Guðmundsson, Hala i
Holtum frá Kaupfélagi Stokks-
eyrar og Guðjón Guðlaugsáon á
Ljúfustöðum i Strandasýslu frá
Verzlunarfélagi Dalamanna.
Fundur þessi samþykkti lög fyrir
Samband kaupfélaganna, og fimm
þeirra félaga, sem fulltrúa áttu á
fundinum, gengu þegar i
sambandið.
Á fundinum var Pétur Jónsson á
Gautlöndum kosinn formaður sam-
bandsins og Ólafur Briem vara-
formaður. Samþykkt var að hefja
útgáfu timarits, er skyldi gefið úr i
1000 eintökum, og var Pétri Jóns-
syni falin ritstjórn timaritsins.
Samband þetta starfaði aðeins i tvö
ár, og einu verklegu minjar starfs-
eminnar er Timarit kaupfélag-
anna, sem út kom 1896 og 97, eitt
hefti hvort ár.
Tuttugu árum áður en Sambandið
var stofnað að Yzta-felli, var fysta
islenzka kaupfélagið, Kf. -Þing-
eyinga, stofnað að Þverá i Laxár-«
dal. Formaöur þess var
Jón Sigurðsson á Gautlöndum,' þá
forystumaður i félagsmálum
Suður-Þingeyinga. Fyrsti kaup-
félagsstjórinn var Jakob
Halfdánarson, bóndi á Grim-
sstöðum viö Mývatn, þá á
fimmtugsaldri.
Stofnun Kaupfélags Þingeyinga
verður að teljast upphafið að sam-
vinnufélagsskapnum á tslandi.
Þess vegna votta islenzkir sam-
vinnumenn brautryðjendunum i
Þingeyjarsýslu virðingu sina og
þakklæti, þegar þeir nú minnast 70
ára afmælis Sambandsins og 90 ára
afmælis Kf. Þingeyinga.
Ræturnar að islenzkri samvinnu-
hreyfingu standa þó dýpra en til
upphafs Kf. Þingeyinga.
Mánudaginn 4. nóvember árið 1844,
— rúmum mánuði áður en
vefararnir i Rochdale á Englandi
stofnuðu félag sitt, sem talið er
elzta kaupfélag veraldar, áttu 14
helztu bændur i Hálshreppi i Þing-
eyjarsýslu fund með sér til þess að
ræða um stofnun verzlunarfélags i
sveitinni. Viðlika fundur var litlu
siðar haldinn i Ljósavatnshreppi.
Sr. Þorsteinn Pálsson, prestur a
Hálsi i Fnjóskadal, var forystu-
maður að stofnun þessara félaga.
1 grein, er Ný Félagsrit birtu 1847
um samtök þessi, er þetta eitt sagt
un tildrögin til þeirra: „Asigkomu-
lag verzlunarinnar á Húsavik og i
Eyjafirði vakti og batt samtök
verzlunarfélaganna i Hals- og
Ljósavatnshreppum i S. Þingeyjar-
sýslu.”
Ekki voru þessi félög samvinnu-
félög, éins og þau er siðar komu.
Tilgangur þeirra var fyrst og
fremst að sameina bændur til þess
að knýja á um betri verzlunarkjör
við hina erlendu kaupmenn.
Þá var i Reykjavik stofnað
Verzlunarfélagið i Reykjavikur-
kaupstaö vorið 1848. Lög þessa
félags voru prentuð i prentsmiðju
landsins (af H.Helgasyni,) þar sem
auk laganna er formáli og sýnis-
horn af bókfærslu félagsins.
Þá eru árið 1857 stofnuð tvö
verzlunarfélög i Múlasýslu, og
fleiri verzlunarfélög munu hafa
verið stofnuð á þessum árum.
Siðan kom árið 1869 Gránufélagið á
Akureyri, undir forystu Tryggva
Gunnarssonar og starfaði það i
nokkur ár i 5 sýslum með all-
miklum blóma. Sama ár var
Félagsverzlun við Húnaflóa sett á
stofn undir forystu Péturs Eggerz
með aðsetri á Borðeyri. Bæði þessi
félög eru þó hætt störfum fyrir 1880,
og minni félögin, sem áður voru
nefnd, störfuðu i tiltölulega stuttan
tima.
Vitað er, að forystumenn sumra
þessara félaga skrifuðust á og
höfðu náið samband við Jón
Sigurðsson forseta, og mun hann
hafa hvatt þá til starfa. Ljóst er, að
Jón Sigurðsson leit á þessi félags-
samtök sem mjög þýðingarmikinn
þátt i sjálfstæðisbaráttu
þjóðarinnar, þátt, sem stuðlaði að
þvi að Islendingar gætu tekið
verzlunina i sinar hendur og þar
með öðlazt aukið fjárhagslegt
sjálfsæði.
Enda þótt félögin, sem stofnuð voru
á árabilinu 1844 til 1882, yrðu ekki
langlif, þá brutu þau isinn, og
stofnun þessara félaga sýnir
glögglega það umrót og þá
vakningu, sem átti sér stað hér á
landi i félagsmálum um og eftir
miðja nitjándu öldina. Að sjálf-
sögðu hefur sú ákvörðun Dana að
veita tslendingum verzlunarfrelsi
1854 orðið hvatning i þessum
málum.
Nú var ekki meiningim að hér yrði
rakin saga félagsverzlunar allt frá
árinu 1844. Til þess er hvorki staður
né stund. Rétt þótti að minnast
upphafsins og skoða sjálfar
ræturnar.
III
Þegar fyrsta kaupfélagið var
stofnað 1882, var bændaþjóðfélag á
Islandi. Ibúafjöldinn var aðeins um
72 þús., og þá er talið, að 94% af
þjóðinni hafi búið i sveitum en
aðeins 6% i bæjum. Það er þvi
skiljanlegt, að i upphafi var starf-
semi samvinnufélaganna miðuð
við verzlunarþjónustu við bændur,
útvegun á neyzluvörum og sölu á
landbúnaðarframleiðslu. Þessi
séreinkenni islenzkra samvinnu
felaga hafa raunar haldizt fram á
þennan dag, enda þótt fjölmenn
neytendafélög risu upp siðar i þétt-
býlinu, en hér er án efa að leita
orsaka þess, að islenzk samvinnu-
hreyfing er svo alhliða þátttakandi
i islenzku efnahagslifi i dag.
Starfsemi Sambandsins fór hægt af
stað. A fyrstu árunum var svo til
eingöngu um að ræða fræð's'lu
starfsemi. Þó voru sendir lulltruar
til útlanda i viðskiptaerindum.
Fyrsta fjárhagsáætlunin, sem
samþykkt var á stofnfundinum,
hljóðaði upp á 1250 krónur, þar af
1000 krónur til þess að senda
fulltrúa til útlanda i sambandi við
sölu á sauðfé.
Fljótlega fer Sambandið að senda
erindreka um landið, og árið 1907
hefst útgáfa timarits, sem komið
hefur út siðan.
Arið 1915 verða mikil þáttaskil i
starfseminni, en þá var stofnsett
skrifstofa i Kaupmannahöfn, raun-
Erlendur Einarsson, forstjóri, flytui
Háskólabiói i gærkvöldi.
verulega fyrsta skrifstofan.
Hallgrimur Kristinsson, sem
ráðinn var til þess að standa fyrir
þessari skrifstofu, hafði árið 1906,
sem kaupfélagsstjóri KEA á Akur-
eyri, innleitt nýtt skipulag i kaup-
félögin, eftir Rochdale reglunum.
En meiri þáttaskil verða þó er
Sambandið setur á stofn skrifstofu i
Reykjavik árið 1917 og Hallgrimur
Kristinsson er ráðinn forstjóri.
Fram að þeim tima höfðu stjórnar-
formenn gegnt störfum fram-
kvæmdastjóra.
Eftir að skrifstofan i Reykjavik tók
til starfa, varð mikil og ör þróun i
rekstrinum. Skrifstofa var sett á
stofn i New York 1917, sem starf-
rækt var til 1920 en þá flutt til Leith
i Skotlandi. Sam vinnuskólinn
byrjaði starfsemi 1918 og árið 1919
var tekin upp deildaskipting:
Otflutningsdeild undir forystu
Jöns Árnasonar og Innflutnings-
deild undir forystu Aöalsteins
Kristinssonar.
Það má þvi segja, að á árunum
1915-1919 hafi verið lagður grund-
völlur að viðskiptarekstrinum
skipulega séð, en árið 1920 voru 26
kaupfélög innan Sambandsins.
Samvinnulögin voru svo samþykkt
á Alþingi áriö 1921, en þau mörkuðu
timamót i sögu samvinnusam-
takanna.
Hallgrimur Kristinsson lézt fyrir
aldur fram árið 1923, og þá var
/Sigurður Kristinsson, bróðir hans,
ráðinn forstjóri. Það kom i hlut
Sigurðar að veita Sambandinu for-
stöðu á kreppuarunum, eftir 1930.
Þrátt fyrir margháttaða erfiðleika
á þeim árum, reyndist unnt að
forða Sambandinu og kaup-
félögunum frá stórum skakka-
föllum.
TlGRIS
straufría sængurfataefnið er nú fyrirliggjandi í mörg-
um mynztrum og litum.
Einnig í saumuðum settum. Kærkomin gjöf, hverj-
um sem hlýtur.
Sparið húsmóðurinni erfitt verk, sofið þægilega og
lífgið upp á litina í svefnherberginu.
Reynið Night and Day og sannfærizt.