Tíminn - 05.07.1972, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
MMvikudagur 5. júli 1972
☆
Meira en þrjú þAsund miijónir
manna byggja nú jarðar-
kringluna. Meira en tv» þúsund
tungumál fyrir utan aaáHýzkur,
notar þessi mannþyrping Ul þess
af> tjá meé hugmyndir sfnar,
óskir, vonir og þrár.
Það er langt siöan menn fóru að
gera sér grein fyrir óhagraeðinu,
sem allur þessu málglundroði
veldur i samskiptum mannanna.
— Sagan unr Babelsturman ervíst
ein sú elzta skýring, sem fundin
hefur verið á þessu fyrirbæri:
Semsé guöleg ráðstöfun vegna
þess að mennirnir ætluðu sér að
færast meira i fang en goðmögnin
töldu þeim hollt. Og einnar tungu
voru þeir öllum skepnum
máttkari-
l>að er einnig langt siðan við-
leitni mannanna hófst til þess að
beina þróuninni i hagfelldari átt.
— Ilinar meiri mannfélags-
heildir, sem átthafa sameiginlegt
tungumál , hafa á öllum timum,
ýmist óalvitandi eða af ráðnum
hug, reynt með krafti viðskipta-
valds sins aft útrýmamenningu og
tungu hinna smærri heilda. —
Væri hægt að telja fram ótal
dæmi sögunnar um slikt. Af-
leifting þessa l'yrr á öldum varð i
miirgum tilíellum sú, að upp
sprultu ný og ný tungumál i stað
hinna giimlu, sem ýmist lifðu á-
Iram, eða l'éílu i valinn.
I'inn er sá hugsunarháttur
rikjandi hjá miljónum manna,
viða um heim, að bezt sé að láta
undan ofureflinu og fórna tungu-
máium hinna fámennari heilda,
og þá um leift þeim menningar-
geymdum, sem með tungunni
lifa, en laka i staðinn upp mál og
hyggju þeirra ljölmennari.
llér á Islandi hefur, sérstaklega
á siðari árum verið uppi mikill
áróðuriyrir nytsemi þess, að sem
lleslir lærðu enska tungu, vegna
þess að enskan væri það sem
kalla mætti alheimsmál,
og þá vitnað i það, hve margar
mi11jónir manna tali ensku. — l>vi
miftur eru þetta ha'pin rök, vegna
þess að margar aðrar fjölmennar
málaheildir skáka enskunni til
hliftar einmilt með mannfjölda
sinum. — Tökum lii dæmis
kinverska svæðið meft
mandarinskuna að rikismáli, sem
er helmingi mannl'leira en enska
svæðið, sovelzka svæðið með
rússneskuna að tengimáli, þýzka,
Iranska, spánska og
arabiska svæðið, sem hvert um
sig telur meira en hundrað
milljónir, sem og mörg fleiri, sem
iillum cr þaft sameiginleg
tiihneiging að breiða út áhrif sin
;í kostnaft hinna.
Ilvað sem segja má tungu-
málum allra þessara svæða til
lofs eða lasts að einskunni ekki
undanskilinni, þá fylgir þeim
öllum sami ókosturinn, sem ekki
verftur girt fyrir á neinn hátt, en
það er hin ógnarsterfca valda- «g
yfirráðaaðstaða, sem fcin árattn
Ragnar V. Sturluson:
Esperanto - eina tungu
málið, sem er lifandi
alþjóðlegt hjálparmál
andi tunga skapar frumeig-
endum sinum. — Vér tslendingar
megun vel minnast þess úr sögu
vorri á liðnum öldum. Ef vér
hefftum ekki haldið tungu vorri,
þa byggðum vér danskt útsker
nú.
Kn nóg um þetta, menn hafa
fyrir löngu komið auga á agnúa
þess að taka einhverja þjóð-
tunguna og gera hana að alþjóða-
máli. l>að má minna á tillögu
Norðmannsins á einu alþjóða-
mótinu þar sem fjallaö var um
nauðsynþess að taka upp. eitth..
mál sem alþjóðatungu: hann
lagði tíl, aft norskan yrði fyrir
valinu, en sú lillaga fékk engan
hljómgrunn!!
l>rautalendingin hjá þeim, sem
reynt hafa að finna lausn á
þessum vanda, hefur verið sú, að
það yrði að búa til mál, sem
mannkyniö gæti sætt sig við og
skapaöi engri mannfylkingu sér-
stæði eða sérrettindi yfir öðrum.
llundruð manna hafa gert til-
raunir i þessa átt. Kn þær hafa
allar koðnað n iður nema ein,
scm heldur velli, og er nú á
dögum orðin það föst i sessi, að
það eru engin likindi til þess, að
þróun hennar til hlutlauss tengi-
iiftar meðal manna, hverrar
tungu, trúar eða kynþáttar sem
þeireru, verði nokkurntima snúið
við.
Kn þetta er einmitt lungumáliö
KSI*KltANT() , sem nú þegar
hefur sýnt hæfni sina sem mann-
legt tjáningartæki i hartnær «5
ár. (Kyrsta kennslubókin i málinu
kom út i júli árið 18K7). — l>að á
sér nú fylgjendur i flestum
löndum heims, auk þess sem
skipulögö alþjóðasamtök i
ýmsum greinum, ásamt fjölda-
miirgum landasamtökum, vinna
að framgangi málsins. — Um
almenna viðurkenningu þess,
hversu Esperanto hefur reynzt
hæft sem hjálparmál til túlkunar
og þýðinga milli manna af ólikum
þjóðernum og tungum, má til-
greina það, að á árunum kring
um 1950 var ritari Sameinuðu
þjóðanna afhent áskorun, sem
sextán milljónir manu höfftu
undirritað, um » að Sntaeinuðu
ESFEICANTO ^ ALijOllEtT N]ALMR»AL
Ú ». k«, í. kokúifcfci i. 1. h, I, m. a. a. r, », 1. t,
hvrluri Ri
allir fetair •óaíimir
ákuröwm: /«; /a
XÍiifcfckUkl, «».•.«.HM,l,t,«^^l.lfcMaMfari C = (», í = tá, § - lH, l = fc i
-U : litiHÍHrlMw
-a ihhúli
—m : íbúí.
-h : g*tuttsfit < harli
-*W : mdguleihi
*«• : hlutlaus hugmvi
-•» : miUil stmkliuu
PHnViSZtfpl&fci*:
vidi s}á( Mtfcé/a sýmlcgui
amiko vtnur, amikeco vinátta
varma kftitvr, varmega afarhcitvt
^ huméo hunáur* i
í áftéaztd ttíut þur, ukiýi twnift
' bori hora, korifo *cr
viro karlmsStsr* i kmo IwftWMftBur
ami alskav jmkct .« «‘
ft-uer fttttccið i plumo pcnni.n/wgftyftpftftnrrkftft
tpirito atvdi, i
maro *jór, rm
á kuftamanns Mario María, Manjo tAar&a ^
: þaB, *»m inmkcldur inlto bleU, inkujo blekbytta
: pftr*6na, v*ra rica rikur, riculo auSmaður
: óákvcðið vfma fuilur, plenumi uppiy’a
Hér sjáið þið péttfcort, en á þvi er samaukomin Esperanto málfræðin, endingar orða, forskeyti og við-
^skeyti. Þarna er StafrófiO, framburAur, skýrt frá áherzlu, greini og föllnm.
þjóðarinar tækju Esperanto upp
sem alþjóðlegt túlkmál á þingi
S.þ. Og nokkru seinna gerði ráð-
stefna UNESCO samþykkt um að
mæla með Esperanto sem túlk-
máli i alþjóðasamskiptum.
t>ess má geta, að þær þjóðir,
sem veittu þessari baráttu fyrir
framgangi Flsperanto bezt
brautargengi voru einmitt ensku-
mælandi þjóðir
l>eir sem ekki þekkja annað til
Esperantos en að það sé „tilbúið”
mál, „gervimál” eins og þeir
munu kalla það, gera sér litla
grein fyrir þvi, hvað hér sé um að
ræða. t>eir imynda sér.að það sé
eitthvert hrognamál sett saman
út i loftið úr einhverjum hræri-
graut orða af ýmsum tungum. En
þetta er einmitt öfugt við stað-
reyndina.
Hínn miklí mannvinur, pólski
augnlækmrinn dr. L.L.
Zamenhof, sem skapaði
Ksperanto, var einmitt mikill
lærdómsmaður á tungumál. Og
það var á undirstöðu hinna bezt
þróuðu tungna Kvrópu, sem hann
grundvallaöi máliö. Hann tók ein-
mitt rætur og stofna hinna ind-
óevrópsku mála og fékk þeim
sess sem fastri undirstöðu undir
málið. Siðan tók hann fyrir for-
skeyta- og viðskeytakerfi evrópu-
málanna og gerði af þeim skipu-
legt kerfi með undantekninga-
lausum reglum, sem hann felldi
grundvallarstofnum málsins.
l>etta sýndi sig aö vera hin eina
rétta aðíerð til þess að fella málið
að framhurði og skilningi manna
af mismunandi þjóðernum og
tungum.
l>að má vel likja námi
Ksperantos við það að læra á bil
eða við það að fara með einfalda
^ og reglulega byggða vél. 011 mál-
fra'ði þess og reglur eru ekki
fyrirferðarmeiri en svo, að þær
komast fyrir a einu póstkorti.
Sá, sem lærir þessar reglur til
hlitar. á að vera fær um að lesa
málið meö hjálp orðabókar fyrst i
stað, en siðan kemur valdið til að
breyta þvi i ræAu og riti eins og af
sjálfu sér, ef athygli og ástundun
er haldið vakandi.
begar rætt fcefur veriA um aö

taka upp einhverja þjóð-
tungu, svo sem eins og ensku, og
gera hana að alheimsmáli, þá
hefur þar á bak við legið sú
hugsun, að siikt mál skyldi sigra
allar aðrar tungur smátt og
smátt. En vegna margs konar
óreglu i málfræðilegri byggingu
þjóðtungnanna yfirleitt, hafa
menn komið auga á hina geig-
vænlegu hættu, sem ávallt fylgir
útþenslu einnar þjóðtungu inn á
yfirráðasvæði annarrar tungu,
sem er i þvi fólgin að slik stór-
tunga klofni i æ fleiri mallýzkur
og loks sérstæð mál, eins og
reyndin er þegar með ensku og
aðrar stórþjóðatungur.
Þessi hætta er alveg útilokuð að
þvi er snertir Esperanto, þvi að á
vegum þess er starfandi föst
nefnd, svo kölluð „Lingva
Komitato" ( Má l-nefndin ).
skammst: L.K., sem fylgist með
þróun Esperantos og útþurkar
jafnan alla tilhneigð til klofn-
ingar. Þessi starfsemi Lingva
Komitatobyggir á hugsjón sjálfs
höfundar Esperantos um að
þróun þess eigi að haldast i
föstum tengslum við uppruna
þess og byggist á hinum föstu
lögmálum þess.
Fyrir höfundi Esperantos vakti
heldur ekki sá tilgangur með
sköpum málsins, að það ætti að
útrýma þjóðtungum, heldur ætti
þaö einungis að vera alþjóðlegt
hjálparmál, sem hægt væri að
þýða yfir á allar hugsanir á sér-
hverri þjóðtungu, einskonar al-
þjóðlegt mál, sem sérhver maður
ætti að kunna auk sins móður-
máls.
Það má benda á það, að
kunnátta i sliku máli sem
Esperanto er, hefur allt önnur
áhrif á þjóðtungurnar heldur en
þjóðtungurnar hafa hver á aðra.
Hin rökfasta bygging Esperantos
og undanbragðalausi túlkunar-
máttur hvetur einmitt sérhvern
mann, sem hefur það á valdi sinu,
til þess að gefa betur gaum að
hæfni og eigindum sins eigin
móðurmáls.
Allt öðru vísi er þvi varið með
þjóðtungurnar Má benda á i þvi
MMttbandi, hversu hið attkna hálf-
nám enskrar tungu fcér á landi á
nfcittlii ánttt hefctr sfcayð geig-
i—fcga fcæths fyrir islcazkt mál
raftu slawgrayrða af enskri rót,
«g Hteir i rste «g riti — Sérstak-
lega er þó hin essfca setninga-
skifun istenzkuimi hattuieg, þvi
rt um leið fig nanfcfti manaa
fyrir Islefizhri setntngaskipufi
brostiim a* fcjarni, sena tilvera
istenzkrar teagfi kyftirt á-
Mftfcftl
iega i ftm skym, |fi
ass, zft fifiMi aft firt horfir,
teaifi viiftttr Mrtagttfiáe mesfis
siafhaim aahi.fiatti erlaai
auðvelt er að læra það, en hann er
sá, aðgagnvart Esperanto standa
allir menn jafnir, þvi það er ekki
móðurmál neins. — Tökum til
dæmia: Danir segja, að vér
Islendiagar getum aldrei talað
dönsku rétt, og sama segjum vér
vist um Ðani gagnvart islenzku.
Þegar rii danskur maður ætlar
að reyoa að tala islenzku við
Islendifig, er hann i minnimáttar-
aðstöðu gagnvart lslendingnum,
þvi að hann veit, að tslend-
inguriim kann mörgum sinnum
betur skil á máli Sögueyjarinnar
en Daninn. Vér íslendingar
hljótum vist alltaf að finna til hins
sama, gagnvart útlendingum,
þegar vér reynum að tala mál
þeirra, sem vér höfum ekki alizt
upp við. — Þessi tilfinning nær
aldrei tökum á Esperantistum,
þvi aft þeir vita ósköp vel, að á þvi
máii er aldrei um að ræða neinn
vegg, sem hlaðinn sé upp af sér-
eigindum einhverrar þjóðtungu,
og á þvi máli standa allir eins
jafnir og hverjir tveir bilstjórar,
sem kunna jafnt að aka sama
bilnum, þótt sinn af hvoru þjóð-
erni sé.
Engum er þó kunnátta i
Esperanto jafn þagkvæm og
smáþjóðunum sökum þess, hve
þær standa þá betur að vigi á al-
þjóðavettvangi með kunnáttu i
þvi máli, sem gerir öllum
mönnum jafnt undir höfði.
Eg læt hér með þessari
grein alla málfræði Esperantos á
einu spjaldi. Sá, sem hefur hana i
hendi ásamt undirstöðuorðabók
málsins: „Plena Vortaro” (-Fullt
orðasafn) á að geta kennt sér
sjálfumað læra málið til þess að
beita þvi i ræðu og riti á full-
kominn hátt.
Árið 1965 gaf Samband is-
lenzkra Esperantista (-Federacio
de islandaj Esperantistoj,
skamst.: F.I.E.) út islenzkt —
esperantiska oröabók, sem auð-
veldar mjög nám þessa auðlærða
máls. — Ennfremur stendur svo
Bréfaskóli S.LS. og A.S.f. fyrir
námskeiðum i Esperanto, sem
haldin eru á hverjum vetri i út-
varpinu.
En vitanlega er sú aðferð ein,
sem beztum árangri gæti skilað,
að Esperanto væri gert að skyldu-
námsgrein i skólum landsins eins
og enska og danska. — Kennarar
yrðu undrandi á þvi,hve nám og
kunnátta i Esperanto mundi gera
nemendur opnari fyrir námi
annarra tungna sem og að þeir
næðu betra valdi á eigin móður-
máli. Það gerir hin hreina
bygging alþjóöamálsins.
getur ftzrt * iateuku mál-
svtði. og ftfi* er eíaaaitt vegte
htfis nána afcyldlertta islenzk-
unnar við fnimrót enskuttnar. Er
þar á ferðinai sama fcættan og af
völdum dönskunnar fyrrum.
Allt önnur áhrif eru það, sem
Esperanto hefur að þessu leyti.
Bsði er það, að stofn þess er fjar-
skyldari voru máli, og eins eru
málreglur þess mótaöar á annan
veg en þær isienzku. Og siðast en
ekki sizt vil ég benda á höfuðkost
Esperantos, fyrir utan það, hve
Til skýringar
skrífa Timans út
I Degi, „að I
vatft Iftm stmmandar ______
vil dftftftja blaðtð fyrir eftlrfte-
fækklHi straum
ar fuglategi
dáift I tem búðinni við m
Hæltt* * sliku eykst áriega.
2. ltiftraél aö egg ýmissa
Uttftttftfti keypt til
tefirtte «ft áleit aft
þar með.
aft
rar sjál
„að banna
ótvirætt að ég fcefi
um að þau
fríftttft. ftft fceff eagaa
rggjlrttei A6 lokum þetta: AA-
eins ótti minn við fækkua á
fögrurtfc *g sjaldgæfum fugli réAi
orðum minum.Þaft bið ég varp-
eigewfur viA Laxá að taka trúan-
legt.
GunnL Tr. Gunnarsson.