Tíminn - 08.07.1972, Side 9

TÍMINN
Laugardagur 8. júli 1972
I.augardagur 8. júli 1972
TÍMINN
9

^ ^ A A A
▼▼▼▼
WvWWt^

w w ^
IS-LENZKA EDA ISL-ENSKA
Þessi grein birtist fyrir
skömmu í Timariti Verk-
fræöingafélags íslands.Hér
er reifaö mál, sem marga
fleiri mun fýsa aö fylgjast
með heldur en þá, er sjá
timarit verkfræöinganna, •
og þess vegna hefur
höfundurinn, Páll
Theódórsson eölisfræðing-
ur, fúslega leyft Timanum
að birta hana.
Ktcfnumörkun á timamótum
Kennsla til fulls verkfræðináms
er nú hafin við Háskóla tslands.
Þeir sem skipuleggja kennsluna
verða að hafa hugfast, að fyrstu
skrefin marka mjög það sem sið-
ar kemur. Eitt þeirra atriða sem
móta þarf eru reglur um tækni-
heiti. Reglur þessar þurfa að vera
sem einfaldastar, auðvelda kenn-
urum framsetningu námsefnisins
og nemendum að tileinka sér það.
Hvaða orö á að nota yfir allan
þann fjölda tækniheita, frá ab-
sorb til zenith, sem nota verður i
kennslunni? Hér verður að vinna
skipulega að mótun þeirra
reglna, sem gilda skulu um
tækniorð, þvi gera verður ráð fyr-
ir, að tæknimál það, sem notað
verður við verkfræðideildina,
muni hafa mikil áhrif á tæknimál
þjóðarinnar er fram liða stundir.
Hér er um tvær meginleiðir að
ræða: að fylgja hinni alþjóölegu
hefð sem nánast eöa að nota
islenzk orð I svo rikum. mæli sem
mögulegter . t megindráttum eru
hér tvö andstæð og ósættanleg öfl
að verki, annaðhvort tileinka ts-
lendingar sér hin alþjóðlegu orð
(meö vissum aðlögunarbreyting-
um, sem ræddar verða siðar) eða
þeim verður úthýst úr málinu. Ég
segi i megindráttum, þvi að sjálf-
sögðu yrðu ávallt notuð nokkur is-
lenzk orð yfir tækni og visinda-
heiti þótt fyrra aflið sigraði, og á
sama hátt munu erlend orð ávallt
festa rætur i islenzku máli i
nokkrum mæli þótt erlendum orð-
um yrði almennt hafnað.
Þeir sem þurfa að velja á milli
þessara tveggja leiða (og i þeirri
stöðu er verkfræðideildin nú),
standa frammi fyrir erfiðu vali.
Tilgangur þessarar greinar er að
ræða nokkuö þennan vanda og að
kynna afstööu verkfræðideildar-
innar, eins og hún birtist i nýút-
komnum bráðabirgðaálitum
nefnda.sem gera áttu tillögur um
fjögurra ára verkfræðinám viö
Háskóla tslands. Leiöirnar tvær
veröa ræddar i þeirri röð.sem þær
hafa verið nefndar hér, fyrst
verður rætt um þá leiö að hin al-
þjóðlegu tækniorð yrðu tekin upp i
islenzku og siðar verður rætt um
islenzkun hinna erlendu orða.
Ahrif vaxandi samskipta þjóða.
Alþjóðleg samvinna verður
nánari með hverju árinu sem lið-
ur. Þjóðirnar færast æ nær hver
annarri. Nú tekur ekki nema
nokkrar klukkustundir að ferðast
milli fjarlægustu landa. Sterkasta
sameiningaraflið hefur þó ekki
enn náð fullum þroska. Hér er átt
við sjónvarpið. Áður en þessi
áratugur er allur má búast við þvi,
að við tslendingar, sem búum á
mörkum hins byggilega heims,
getum i stofu okkar fylgzt með
beinni útsendingu frá mörgum
löndum.
Ein afleiðingin af þessum nánu
tengslum þjóðanna er að skapazt
hefur mikill orðaforði, sem
i meginatriðum er sameiginlegur
meðal þessara þjóða. Þetta á að
sjálfsögðu fyrst og fremst við um
orð, sem myndazt hafa i tækni og
visindum á liðnum áratugum og
jafnvel öldum. Á siðari árum hafa
þessi samræmingaráhrif, sem
væri þó réttara að kalla engilsax-
nesk áhrif, orðið æ viðtækari og
leygja sig sifellt lengra inn i allt
hið daglega mál þessara þjóða.
Kostir þess að nota hin erlendu
tækniheiti eru augljósir. Allur
orðaforðinn liggur fyrir full-
mótaður og er notaður af öllum
nágrannaþjóðum okkar. Enginn
vafi þarf að leika á þvi við hvað er
átt þegar orð þessi eru not-
uð. Nemendur losna við að læra
fyrst islenzk tækniheiti og siðan
hin erlendu, sem þeir þurfa hvort
eð er að læra siðar meir.
Þvi er þó ekki að neita, að
notkun hinna erlendu orða fylgja
vandamál, og þykir þvi rétt að
ræða þau hér. Hin erlendu orð
vcrða að falla i megindráttum
(fyrst um sinn að minnsta kosti)
að islenzku málkerfi og móta þarf
einlaldar og sjálfum sér sam-
kvæmar reglur um rithátt orð-
.anna. Þegar þessi atriði verða
rædd, munu nefnd nokkur dæmi.
Dæmin hef ég valið úr eigin grein,
eðlisfræði, og hef þá gengið út frá
þvi að vér værum komnir jafn
langt frændþjóðum vorum i
Danmörku, Noregi og Sviþjóð i að
tileinka oss tæknimál nútimans,
en það er flestra dómur,að þessar
þjóðir hafi náö mjög langt i að til-
einka sér nútima tækni og verk-
menningu og reyndar átt nokkurn
þátti sköpun þessarar menning-
ar.
Hvers konar ritháttur?
Enskan er tvimælalaust hið
rikjandi tæknimál vorra daga.
Þvi gæfi það bezta innra sam-
ræmi i rithætti aö fylgja enskunni
svo náið sem mögulegt er. Vil ég
ganga út frá þvi,aðþetta yrði gert.
En eigum við þá að fylgja hinum
enska rithætti (ef endingar eru
undanskildar, eins og siðar verð-
ur rætt um) eða eigum við að gera
svipað og Norðmenn, að láta
framburðinn ráða nokkru um rit-
háttinn.
I stuttri grein sem þessari er að
sjálfsögðu ekki hægt að drepa
nema á nokkur atriði. Ennfremur
má benda á,að erfitt er að ræða
þetta, svo mikilvægt sem málið er
þó, sökum þess að þvi hefur næsta
litill gaumur verið gefinn, og er
það undravert, svo töm sem hin
alþjóðlegu orð eru öllum þorra is-
lenzkra menntamanna, eins og
mál þeirra ber ljóst vitni um, ekki
einungis úr sérgrein þeirra,
heldur fjöldi annarra alþjóðorða,
sm eru almennari eðlis. Hér
skortir grundvallarrannsóknir og
væri það ekki verðugt verkefni
fyrir Háskólann að láta kanna og
gera tillögur þar að lútandi (t.d.
hvernig skrifa ætti orðið
adjunct).
Nú skulu tekin nokkur dæmi til
að benda á sum þeirra atriða,
sem athuga þarf. Litum fyrst á
enska orðið phase. Ef framburð-
arritun yrði látin ráða ættum vér
að rita feisi (i-endingin verður
rædd siðar). Analyse ætti þá að
rita analæsa, induction ætti að
rita indöksjón og energy ætti að
rita ererdsi. Ég held ekki að
margir gætu fallizt á þá megin-
reglu að fylgja samsetningu
enskunnar i umræddum tækni-
heitum. Með þessu mundi reynd-
ar rofna hið nána samræmi, sem
er i islenzkumáli til framburðar
og stafsetningar, en úr þvi að
tækniþróunin krefst þess verður
vist að fórna þessu.
En leiðir nú beint af þessu að við
þurfum að þræða alla króka með
enskunni? Gætum við t.d. ekki
skrifað fasi i stað phasi?
Athugum þetta nánar. Við fyrstu
sýn virðist þetta einföld lausn á
rithætti sem hlýtur að verka mjög
framandi á okkur, i fyrstu að
minnsta kosti. En er nú ekki
óeðlilegt að hafna þvi að fram-
burðurinn skuli ráða rithætti a-
sins, en láta hann siðan ráða i
upphafi orðsins með þvi að skrifa
þar f i staö ph? Á sama hátt ætt-
um við þá að skrifa þ i stað th,
þermal i stað thermal. I enn fleiri
tilvikum þyrftum við sennilega að
vikja á sömu forsendu frá hinum
enska rithætti. Slik frávik frá rit-
hætti enskunnar mundu gera
stafsetninguna flóknari en ástæða
er til. Og væri það ekki misráðið
hjá okkur að halda þannig i rit-
venjur islenzkunnar á sama tima
og við erum að rileinka okkur hin
erlendu orð og flest nágrannamál
okkar færast óðfluga i ált til ensk-
unnar?
Ég vil nú slá þvi föstu, að rétt sé
að láta enskuna ráða rithættinum
að öllu leyti, nema hvað endingu
viðvikur, þar verðum við að hafa
endinguna þannig^að orðið geti
þjáningalitið beygzt svipað og
önnur orð málsins. Ég vil einnig
geta mér þá meginreglu, að þar
skuli raska svo litlu sem mögu-
legt er, i hæsta lagi fella niður sið-
asta staf og setja annan i staðinn.
Vil ég nú nefna nokkur dæmi,
hvernig tækniorð yrðu þá rituð i
islenzku:
Oscillate— oscillata
accelerate — accelerata
diffuse — diffusa
induce — induca
electricity — electricti
chemeistry — chemistri
(þessi orð beygjast eins og
batteri)
analyse — analysa
electrify — electrifia
particle — particli
equation — equation
quantum — quantuma
Nú er reyndar hætt við, að
margir felli sig illa við sum þess-
ara orða, einkum þeir sem lært
hafa á Norðurlöndum eða Þýzka-
landi, og þeir eru sennilega tölu-
vert fleiri, en hinir sem numið
hafa i hinum enskumælandi lönd-
um. Þeir vildu vafalitið skrifa (og
segja) chemia frekar en
chemistri, oscillera i stað
oscillata, diffundera i stað diff-
usa, analýsera i stað analysa,
accelera i stað accelerata og
electricitet i stað elektriciti.
Vegna hinna nánu tæknilegu
tengsla við Norðurlönd og Þýzka-
land mælir margt vissulega með
þvi að láta þessi mál ráða nokkru.
En sé nú málið athugað betur,
ekki einungis út frá viðhorfum
þess sem koma mun, hygg ég, að
niðurstaðan verði sú að enskan
ein eigi að ráða verði hin alþjóð-
legu orð notuð á annað borð.
Benda má á, að nú eru mörg þess-
ara orða skrifuð með sinum hætti
i hverju landi (kemi, chemi og
chemie) og hvaða málið ætti að
ráða þá? Áhrif enskunnar eru
frekar vaxandi en dvinandi og
bilið milli norðurlandamálanna
og enskunnar minnkar ört. Og
hvers vegna skyldum vér.taka
bólfestu á hjáleigunni ef óðalið
stendur oss opið?
Ný málhreinsun
Loks vil ég fjalla litillega
ij umskylt atriði: hvað skal gera vi'
cj þau erlendu tækniorð, sem hefur
verið bægt frá málinu orð eins og
telephon, electriciti, radio og
erergi. Þegar búið væri aö inn-
leiða hina alensku stefnu i tækni
mál okkar, færi ekki hjá þvi að
hin islenzku orð (simi, rafmagn
og fleiri) skæru sig úr og væru i
raun og veru hægt að komast hjá
þvi að láta þau vikja, eftir eina
kynslóð eða svo? Simi heitir t.d.
telephon á öllum málum veraldar
nema tveimur islenzku og svahili
(þar sem hann heitir reyndar
simu), negramáli úr svörtustu
Afriku. Það hlýtur að vera erfitt
fyrir forstjóra Landssimans að
sitja á þingi erlendis með starfs-
bræðrum sinum úr viðri veröld og
veraekkidirektor
Statstelephonsins, en vera þar á
bekk með blámanni. Nei, þarna
Námsskrá
í verkfræði
Hluti af drögum að námsskrá i verkfræði, nokkuö samþjöppuð
og lítið eitt breytt)
Námsefni i bylgjufræði.
Bylgjuhreyfing: Inngangur, stærðfræðileg lýsing fram-
hreyfingar, Fouriergreining, diffurjöfnur bylgjuhreyfingar.
Rafsegulbylgjur: Sléttar rafbylgjur, orka og mætti I rafbylgj-
um, geislun frá sveiflandi raftvipól, geislun frá hleðslu með
flýtni, isog rafgeislunar, dreifing rafbylgna vegna rafeinda
Compton-fyrirbærið, Ijóseindir, róf rafgeislunar.
Speglun, brot og skautun Ijóss.
Ef tsiendingar hefðu verið jafnopnir fyrir hinum erlendu
tækniheitum og hinar skandinavisku þjóðir, gæti námsskráin
litið út eitthvað á þessa leið:
Bylgjuhreyfing: Inngangur, matematisk lýsing á propagation.
Fourieranalysa, differentiallíkingar bylgjuhreyfingar.
Electromagnetiskar bylgjur: Planar bylgjur, energia og
potential I electormagnetiskum bylgjum, radiation frá osciller-
andi electrical dipol, radiation frá hleðslu með acceleration,
absorption electromagnetiskra radiationar, scattering electro-
magnetiskra bylgna vegna electrona, Compton-effectið, photon-
ur, spcctrum electromagnetiskrar radiationar.
(Bráðabirgðaálit nefndar, sem skipuð var af rektor til að gera
tillögur um fjögurra ára nám viö Háskóla islands til BS-prófs I
rafmagnsverkfræði.)
þyrfti að samræma málið, vér
þyrftum að fá Elektricitis Kom-
pani Reykjavikur i stað Raf-
magsnveitu Reykjavikur,
Energis Institution i stað Orku-
stofnunar og Universiti tslands i
stað Háskóla tslands (þar höfum
vér sem betur fer rektor, profess-
ora, docenta og adjuncta,
svo þar er allt tiltölulega hreint
og litlu þarf að breyta.)
Afsökun
(Greinarstúfur þessi hefur nú
legið hjá mér i nokkra daga og
verðþvi miður að ljúka greininnii
nokkru timahraki. Þvi verður
varla komizt hjá ein-
hverju ósamræmi milli fyrrihluta
greinarinnar og niðurlagsins,
ekki sizt þar sem efni greinarinn-
ar hefur mjög sótt á mig þessa
daga, þótt mér hafi ekki unnizt
timi til að ljúka henni fyrr.
Lesendur eru beðnir velvirðingar
á þessu, og komi siikt misræmi
fram, þá verða þeir að gera
það sjálfir upp viö sig hvort við-
horfið þeim likar betur).
IS-lenzka fremur en isl-enska
Eftir að hafa rætt þann mögu-
leika að nota hin erlendu tækniorð
i islenzku máli skal nú siðari
möguleikinn athugaður, að nota
islenzk orð i stað hinna erlendu
tækniheita. Vil ég benda hér á
fjögur atriði, sem ég tel að skipti
einkum máli, en tvö þeirra hafa
þegar verið rædd nokkuð.
1. Um vanda þann, sem fylgir
rithætti hinna erlendu orða, hefur
þegar verið rætt nokkuð. Hér skal
einungis bent á það,að verði hin
erlendu orð tekin i verulegum
mæli inn i islenzkt mál, þá rofnar
hið nána samræmi,sem islenzkan
nýtur nú milli ritháttar og fram-
burðar.
2. Einnig hefur það verið rætt
nokkuð, að hin erlendu orð falla
einatt illa að islenzku málkerfi.
Hvernig á til dæmis sögnin að
electrifia að vera i þátið,
electrifiaði eða electrifiði? Hvaða
kyn að setja á orðið inoization,
eigum við að segja ionizationn-
inn, ionizationin eða ionizationið?
Hvernig eigum við að fá lýsingar-
orðsmyndir af orðunum
electriciti, á það sem heita
electricur eða electricalur? Og
hvernig á siðan að mynda kven-
kyn og hvorugkyn orðsins? Vart
verður hjá þvi komizt, að veru-
legur hluti hinna erlendu tækni-
heita verði ávallt sem aðskota-
hlutir i islenzkunni, að minnsta
kosti svo lengi,sem hún heldur nú-
verandi séreinkennum sinum.
3. Það er vissulega erfið leið að
finna islenzk heiti yfir hinn mikla
fjölda erlendra tækniheita, sem
við þurfum að nota. En hún er
fyrst og fremst erfið fyrir þá, sem
þurfa að ryðja brautina, fyrir þá
sem sótt hafa háskólamenntun
sina til framandi þjóða. Fyrir
hina, sem halda út i hina tækni-
væddu veröld vorra daga, tel ég
að það verði mun auðveldara að
fá heiminn útskýrðan á sinu eigin
móðurmáli. Ég læt nægja að út-
skýra þetta með einu dæmi. Um
árabil var mjög oft spurt á prófi i
stjörnufræði i menntaskóla hvað
væri deklination og rektascenca-
tion (ég vona að mér hafi tekizt að
skrifa orðið rétt), og það þótti
gott ef helmihgur nemenda gaf
rétt svar. Eftir að kennarar skól-
ans tóku upp islenzku orðih míð-
baugsbreidd og miðbaugslengd
var ekki lengur hægt að leggja
fyrirnemendurhliðstæöa spurn-
ingu, þvi hún fæli -i sér svarið.
4. íslenzkan býöur upp á rika
möguleika til orðmyndunar.
Dæmi: hraða — hröðun — hraöall
accelerate — acceleration —
accelerator. Er ekki óeðlilegt að
nýta ekki þessa möguleika i
staö þess áö nota latneskar orð-
myndunarreglur'’
Enda þótt þeirri megin-
reglu sé fylgt, að nota skuli
islenzk orð yfir tækniheiti,
þá leiðir ekki af þvi, að regl-
an skuli vera*< algild. Að
sjálfsögðu er aldrei hægt að ein-
angra lifandi mál á þennan hátt.
Erlend orð munu ávallt taka sér
bólfestu i málinu, en þaö hljóta
fyrst og fremst að verða þau orð,
sem falla svo vel að islenzku að
við verðum þess ekki vör, að þau
séu nýleg erlend tökuorð. Orð,
sem ekki falla þannig i islenzkt
mál þurfa næstum aðhald ef þau
eiga ekki að falla úr málinu.
Fyrir heimsstyrjöldina siöari
sögðu unglingar ávallt fortóf, bil-
æti og kontór. Spyrjið ungling nú,
hvað þessi orð þýða. Orðin hafa
horfið úr málinu, þrátt fyrir það,
að hin nýju orð væru lengri, og þvi
að vissu leyti óþjálli. Ég tel.að
þetta sýni,að málkerfið sjálft
hjálpi okkur mikið i þvi að festa
hin islenzku tækniorð.
Mólikúl og elcktróna
ómissandi i efnafræði?
Loks vil ég ræða sjónarmið,
sem viða kemur fram. Margir
viðurkenna nauðsyn hinna is-
lenzku tækniheita, en alltaf öðru
hverju finnst þeim , að eitt eða
annað erlent orð sé rétt að nota i
islenzku. Einkum á þetta við,
þegar um er að ræða orð sem er
nátengt sérgrein viðkomandi
manna, þar eru persónuáhrifin
orðin svo sterk,að erfitt er að slita
þau. Áberandi dæmi um þetta
er kennslubók i efnafræði, sem
kennd er i mörgum framhalds-
skólum. Þar gildir sú meginregla,
að islenzk orð eru notuð i stað er-
lendra tækniheita. A þessu eru þó
áberandi undantekningar.
Mólikúl er notað i stað sameindar
og elektróna i stað rafeindar. Þó
hafa bæði islenzku orðin unnið sér
fasta hefð i málinu og i
kennslubókum gagnfræðaskól-
anna er svo til einungis notuð is-
lenzku orðin.
En hvenær er þá rétt að veita
erlendum orðum þegnrétt i is-
lenzku máli? Allra sizt ef islenzk
orð hafa þegar hlotið almenna
viðurkenningu og fátla mönnum
almennt vel i geð, og 'að sjálf-
sögðu enn siöur. ef hin erléndu
orð falla illa að islenzku máli.
Mörgum finnst ekki ástæða til
að amast við erlendum tækniheit-
um, ef þau hafa verið notuð all-
lengi i málinu án þess að islenzkt
orð hafi nokkurn tima komið i
stað þess. Þannig virðist þessu
t.d. varið með orðið off-set
(prentun). En við verðum við
ekki ávallt að leitast við að fylgja
meginreglunni, jafnvel þótt það
taki stundum töluverðan tima að
finna heppilegt orð?
Stefnumörkun nefndaálita
Tilefni þessarar greinar er það,
að kennsla er nú hafin til loka-
prófs i verkfræði við Háskóla Is-
lands. Mikilvægur ávinningur
með fullu verkfræðinámi við Há-
skóla tslands felst i þvi, að þá
veröur unnt aö miða kennsluna
töluvert við islenzkt atvinnulif.
Þetta verður væntanlega einn
meginhvati þess, að verkfræðileg
og tæknileg reynsla islenzku þjóð-
arinnar verður skráö og nýtt á
skipulegri hátt en nú er. Til þess
að þetta geti orðið, þarf kennara-
lið deildarinnar að sinna nokkuð
ritstörfum, sem aö verulegu leyti
verður beint til islenzkra lesenda.
Bæði af þessu og þvi, að
verkfræöingar munu almennt
hljóta meirihluta menntunar
sinnar hér heima má vænta þess,
að deildin muni hafa djúptæk
áhrif á tæknimálið i landinu.
Af ofangreindum ástæðum er
þess að vænta, aö stefna sú, sem
mótuð er nú innan deildarinnar,
hafi mikil áhrif á tæknimál lands-
manna. Stefna deildarinnar
endurspeglast væntanlega i
þremur bráðabirgðaálitsgerðum
deildarinnar sem fjalla um
væntanlegt skipulag kennslunnar
i þremur megingreinum verk-
fræðinnar. Þykir rétt að vekja at-
hygli á þessum þætti álitsgerð-
anna. Þar er meginstefnan
greinilega sú,að islenzk tækniheiti
skuli notuð i svo rikum mæli sem
mögulegt er.
Til þess að gefa nokkra hug-
mynd um, hvernig drögin að
námsskránni lýsa námsefninu,
hefur verið valinn kafli, sem lýsir
hluta af námsefni i eðlisfræði.
Kaflinn er ekki birtur orðréttur
hér, honum hefur verið þjappað
nokkuð saman til að forðast
endurtekningar og meginstefna
höfunda varðandi tækniheiti
hefur verið fylgt nokkru lengra
með þvi að setja islenzk orð i stað
nokkurra erlendra orða, sem enn
voru eftir. Til samanburöarhef ég
reynt að geta mér til,hvernig
námsskráin liti út ef við hefðum
fylgt skandinavisku málunum i
innlimun erlendra tækniheita.
Þessar tvær upptalningar eru
birtar i rammanum sem fylgir
þessari grein.
'V Hr
WWVvWWVW
t nokkra áratugi voru ts-
lendingar önnum kafnir við að
koma fyrir kattarnef alls konar
gömlum búsgögnum, munum og
amboöum. Væru þeir ekki bornir
á bál, varpað á hauga eöa fleygt i
sjóinn, grotnaöi þess konar dót
niður i útihúsum og skúmaskot-
um.Vélaöldin var gengin garð og
upp risin ný hús með fáguðum
húslögnum með tizkusniði.
Gamla draslið átti að hverfa sem
fyrst.
Samtimis fækkaði þeim óð-
fluga, sem vanizt höfðu margs
konar vinnubrögðum, er þróazt
höfðu með þjóðinni öld eftir öld.
Það er jafnvel orðin leitun á
mönnum, sem geta hlaðið vegg
með gamla laginu, svo að mynd
sé á, hvað þá annað.
Svo vöknuöu menn
við vondan draum
Einn góðan veðurdag vöknuöu
menn þó upp við það, að hér hafði
margt farið forgörðum, er varð-
veitt skyldi, byggðasöfn þutu upp
og einstaklingar hófu að safna úr
sér gengnum gripum af miklu
kappi, unz flest af þvi tagi er nú
orðið söluvara, sem hátt er verð-
lögð. Mér er sagt, að það hafi
jafnvel verið gengið meðfram
Blöndu til þess aö freista þess að
finna Jsar stafi úr gömlum tré
kopp, sem fleygt hafði verið i ána,
þegar gamall bær var felldur og
þaðborið út, er i honum hafði
lengi geymzt.
Eins er þessu farið um gömul
vinnubrögð. A siðustu stundu er
verið i óöaönn að safna vitneskju,
sem enn er fáanleg um þau, og
Hornasuða við hver,Færeyingur á höfuðbóli, frjósamur fjárstofn
fólk, sem eitthvað slikt kann, er
ljósmyndað og kvikmyndað, svo
að komandi kynslóðir geti gert
sér grein fyrir þessum vinnu
brögðum. En þetta hefur verið
um seinan um sumt. Það er til
dæmis ekki auðhlaupið að þvi að
finna menn, sem kunna að búa til
reiðing úr rótarflækjum mel-
gresis, og eitthvað rámar mig i,
að það hafi kostað Sigurð
Þórarinsson jarðfræðing ekki
litla fyrirhöfn að útvega útlend-
um kunningja sinum þvilikan
grip fyrir einum fimmtán eða
tuttugu árum.
Svona er það: Menn átta sig
ekki alltaf á þvi, hvað mikils vert
kann að þykja, jafnvel innan
mjög skamms tima.
Hrútshorn til haglda-
geröar soöin i hver
Hornhagldir eru eitt af þvi, sem
fólk fikist eftir, ef það á þeirra
völ. Þær eru meðal þess, sem
mun enn tiltölulega auðfengið,
þvi að þær hafa þolað hnjaskið og
viða fengið að hanga i friði á nögl-
um i skemmum og útihúsum. Nú
eru þær orðnar stofustáss margra
góðborgara.
Það er þó sennilega með öllu af-
lagt að búa til hornhagldir. Eigi
að siður eru enn lifandi menn,
sem það hafa gert. Fyrir þrjátiu
og þrjátiu og fimm árum sauð
Þorsteinn Vilhjálmsson, frá
Tungufelli, sem nú á heima á
Akranesi, hrútshorn til haglda
gerðar i Englandshver i Lundar-
reykjadal, en þar er vatn eitthvað
niutiu og fimm stiga heitt. Það
mun þá hafa verið orðið afar-
sjaldgæft, að menn fengjust við
þess háttar, enda klyf jaflutningur
i þann veginn að falla með öllu úr
sögunni. En auðvitað má vel
vera, að einhverjir hafi eitthvað
siðar fengizt við smiði horn-
haglda. Tæpast hafa þeir þó verið
margir, og þaðan af siður, að
hornin hafi verið mýkt með suðu i
hver.
Færeyskur bóndi. á
fornfrægt höfuöból
Saurbær á Rauöasandi er eitt
hinna fornu höfuðbóla, sem öld
eftir öld voru uppspretta auðs og
gnægða og undirstaða aö makt og
miklu veldi rembilátra höfðingja-
ætta, að sinu leyti eins og Skarð á
Skarðsströnd, Reykhólar, Hagi á
Barðaströnd, Vatnsfjörður og
ögur, svo að nefnd séu hin fræg-
ustu höfðingjasetur vestra. Þar
hefur gerzt mikil saga með flest-
um þeim blæbrigðum, sem mann-
lifið tekur á sig. En þeirri sögu er
ekki ætlað rúm i þessum dálkum.
Hér á árunum gerðist Sigurvin
Einarsson bóndi á Bæ á Rauða-
sandi, þá maður kominn á efri ár.
Að fordæmi hans fór annar verst
firzkur þingmaður, svo sem al-
kunnugt er, Hannibal Valdimars-
son, er hann setti bú i Selárdal.
En árin reisa skorður við þvi,
hversu lengi menn geta stundað
búskap, og fyrir nokkru hætti
Sigurvin búrekstri sinum og flutt-
ist brott af Rauöasandi. Stórbýlið
Bær hefur verið i eyði siðustu
misseri — þar til nú i vor, að þetta
fornfræga höfuðból hefur vaknaö
af dvala. Mannlifið hefur vitjað
þess á nýjan leik.
Það er ungur Færeyingur, sem
þangað hefur flutzt, maður eitt-
hvað nálægt þritugu, Arni Vester-
gaard að nafni. Hann hefur dval-
izt hérlendis um það bil tiu eöa
ellefu ár og einna helzt stundaö
sjómennsku, þar til siðast liöinn
vetur, er hann var i Hraungerði i
Flóa. Nú verður hann til þess að
rjúfa eyðiþögnina i Bæ. Og guði sé
lof, að hann fer ekki einn sins liðs
vestur á Rauðasand, þvi aö hann
er heitbundinn ungri stúlku,
sjúkraliða i Reykjavik, en ár-
neskri að uppruna, sem ætlar að
verða honum stoð hans og stytta i
nýjum heimkynnum.
Siðustu daga hefur nýi bóndinn
færeyski verið að afla sér tækja
og véla til búskaparins og kaupa
sér kýr, þar sem þær eru falar, og
á Rauðasandi kvað rikja hin
mesta ánægja með komu þessa
fólks i byggðarlagið.
Frjósamur fjárstofn
Eyfirðingsins endurheimta
Ármann Rögnvaldsson heitir
maður, ættaöur úr Svarfaðardal
eins og föðurnafnið getur bent til.
Leið hans lá suður eins og fleiri
góðra manna, og mun það hafa
verið i kringum 1950, að hann
settist að á höfuðborgarsvæðinu,
sem svo er stundum nefnt. Þar
liðu sem næst tuttugu ár af ævi
hans, einkum við verksmiðju-
vinnu. Þá fór heimþrá að leita
fast á hann, og þær stundir komu,
að hann lét hugann dveljast við þá
nautn, sem Davið naut og færði i
glæsibúning skál dskaparins:
Seiddur um sólarlag,
sigli eg inn Eyjafjörö.
Fyrir nokkrum misserum sleit
Armann festar sinar hér syðra og
hlýddi kalli heimahéraös sins.
Fyrir tveim árum reisti hann bú i
Syðri-Haga á Árskógsströnd. Nú
er hann að komast i annála sök-
um þeirrar frjósemi, sem komið
hefur fram i sauðfjárstofni hans.
t vor átti hann fimmtíu og niu
ær, tveggja vetra og eldri. Lömb-
in urðu nákvæmlega tvöfalt fleiri
en ærriar. Langflestar voru ærnar
tvilembdar. Aðeins sex voru ein-
lembdar, en það jafnaði sig, þvi
fjórar voru þrilemdar og ein fjór-
lembd.
Auk þess átti hann tólf lamb-
gimbrar með fangi, og af þeim
voru fjórar tvilembdar. öll ganga
þessi lömb undir mæðrum sinum,
nema hvað taka varö eitt lamb
frá fjórlembunni, og lamb einnar
þrilembunnar var vanið undir
einlembu. Og svo vildi það óhapp
til seinni partinn i júnimánuöi, aö
ein þrilemban drapst frá lömbun-
um sinum, svo að það eru nú
heimalningar i Syöri-Haga.
Þessi frjósemi ærstofnsins hjá
Ármanni er ef til vill ekki dæma-
laus, en fágætt erþettaaö minnsta
kosti, og þess er þá jafnframt að
geta, að Armann gaf ánum ekki
nein frjósemislyf, þvi að hann er
sliku andvigur og telur það ónátt-
úrlega aðferð. Aftur á móti
fóöraði hann fé sitt vel og hóf
fengifóöur á þvi meö töðugjöf og
fóðurblöndu i byrjun desember-
mánaðar.
Og hvað ber Ármann svo úr
býtum? Þvi verður ekki svarað á
óyggjandi hátt fyrr en siðar. En
það veröur að minnsta kosti stór-
um meiri arður hjá honum af
hverri á heldur en gerist á þorra
sveitabæja i landinu.

^ A A A A. A A.
SAAAAAAAAAAAAAAAAAAA