Tíminn - 25.07.1972, Blaðsíða 11
10
TÍMINN
Þriöjudagur. 25. júli 1972
Þriöjudagur. 25. júli 1972
TÍMINN
11
lialircröur örn Eiriksson meö handrit Bjarna Þorsteinssonar og kistilinn, sem þau voru i.
Or einu bréfa Benedikts á Auönum til sr. Bjarna á Siglufiröi.
(.Tlmamyndir Gunnar)
dziu.UwU**’ tvuUe ■
Merkasti handritafundur hér um áratugi
Forrit að íslenzkum þjóðlögum sr. Bjarna Þorsteinssonar eru nú i vörzlu Handritastofnunar íslands
í fyrravetur var gerð-
ur hér á landi einhver
mikilvægasti handrita-
fundur um áratuga
skeið, og komu þarmeð i
leitirnar ómetanlegar
heimildir um islenzk
þjóðlög. Hér er um að
ræða forrit mikils hluta
prentsmiðjuhandrit-
anna að íslenzkum þjóð-
lögum Bjarna Þor-
steinssonar tónskálds og
prests á Siglufirði, en öll
handrit að þessu stór-
virki sr. Bjarna voru
talin glötuð. Beinteinn
Bjarnason, sonur
Bjarna Þorsteinssonar,
lét forritin af hendi til
vörzlu i Handritastofnun
islands og á hann miklar
þakkir skildar fyrir
gjöfina, að sögn Hall-
freðar Arnar Eiríksson-
ar cand. mag.
— Fyrir nokkrum árum var
gerð leit að prentsmiðjuhand-
ritunum að islenzkum þjóðlögum,
en þau reyndust glötuð, sagði
Hallfreður örn, þegar við inntum
hann eftir nánari atvikum varð-
andi þennan merka handritafund.
— Siðan var einnig gerð leit og
eftirgrennslan hér heima, en ekk-
ert kom i ljós, og handrit Bjarna
að verkinu voru talin týnd.
— i fyrravetur frétti ég siðan að
einhver handrit úr fórum sr.
Bjarna væru komin i leitirnar.
Skömmu siðar var ég fenginn til
að segja frá söfnun þjóðsagna hjá
félagssamtökum suður i Hafnar-
firöi og hitti þar Beintein Bjarna-
son. Að fundi loknum bauð hann
mér heim og kom brátt með
heljarmikinn kistil fullan af
handritum úr eigu föður sins. Þar
i var ýmisl.: gamlar nótur, blöð
bréf, og forrit að prentsmiðju-
handritinu að megninu af lögun-
um, sem eru i Islenzkum þjóðlög-
um, ásamt bréfum tengdum þjóð-
lagasöfnun sr. Bjarna.
— Ég hafði áður frétt, að þetta
væri allt saman glatað, sagði
Hallfreður ennfremur. — En kist-
illinn hafði orðið eftir fyrir norðan
i húsi Bjarna þar, þegar prentað-
ar bækur hans voru fluttar suður.
Kistillinn kom siðan i leitirnar
fyrir nokkru og var um tima hjá
Beinteini Bjarnasyni, unz hann
fól mér aö koma honum og inni-
haldinu i vörzlu Handritastofnun-
ar Islands.
Að sögn Helgu Jóhannsdóttur,
sem tekið hefur að sér að fara i
gegnum þessi handrit sr. Bjarna,
eru meðal þeirra upsskriftir hans
af lögum, sem hann skrifaði eftir
fólki. Eru þær fróðlegar heimildir
um vinnubrögð hans og vandamál
við þjóðlagasöfnunina.
I kistlinum voru einnig nokkur
bréf til sr. Bjarna frá Benedikt
Jónssyni bónda á Auðnum i
Laxárdal, S-Þingeyjarsýslu, sem
^jcUloL* - tUjJr , ..
i eau-tJSa. - íiJí'
Úr handritum Bjarna.
jf C^kcT á, .
CR J
./L.9- ■■ M /.
.. , .. ■/.'
Il é fj flfP J
! 1 1
U— .J I. o 1
& C/ 2
! J
a & >1 »/
*/<!■
>'»■> /rt
rf
ý <• J ■. V<^/ ■/<>< m •V/ /
<, *■/ v. f
*Jt /,f—
i T< „ /
Úr forritunum að prentsmiðjuhandriti þjóðlaganna.
veitti honum manna mest lið við
þjóðlagasöfnunina. í inngangi ís-
lenzkra þjóðlaga segir sr. Bjarni,
að 1898 hafi hann kynnst Bene-
dikt bónda á Auðnum i Laxárdal,
S. Þing., sem sé „mjög vel
menntaður maður og söngfróður
vel”, og getur þess að hann hafi
sent sér um 100 þjóðlög, þar af um
60 rimnalög.
Með þessum merka handrita-
fundi kom einnig i leitirnar bréf
frá Finni Jónssyni á Kjörseyri,
sem einnig var ötull liðsmaður
Bjarna við Þjóðlagasöfnunina.
Bjarni Þorsteinsson safnaði
þjóðlögunum, sem birt eru i hin-
u mikla verki hans, á árunum
1880-1905. Bjarni fæddist 14. okt.
1861, og þegar i menntaskóla byrj
aði hann að skrifa lista yfir þau
gömlu þjóðlög, sem hann þá
kunni, og siðan að safna þeim.
Eftir að hann var orðinn prestur á
Siglufirði 1888, hélt hann áfram
aðsafna islenzkum þjóðlögum, og
komst brátt að þvi að þau voru
ekki aðeins til i minni eldra fólks,
heldur einnig var á stöku stað i
landinu dálitið af skrifuðum þjóð-
lögum frá eldri timum, svo og i
handritum i Kaupmannahöfn.
Starf Bjarna Þorsteinssonar að
þjóðlagasöfnun átti ekki miklum
skilningi að fagna meðal landa
hans. útlend lög nutu vaxandi
hylli og fólki þótti eðlilegt, að inn-
lendu lögin væru hvergi til á nót-
um. Menn sögðu: „Það er ómögu-
legt að gefa slik lög út, þvi það
syngur þau hver upp á sinn máta,
,,og „Það væri fallegt fyrirtæki,
eða hitt þó heldur, að fara að
prenta bannsett tvisöngsgaulið
þeirra gömlu karlanna.”
Sr. Bjarni sótti um styrk til al-
þingis til þjóðlagasöfnunarinnar,
en fékk enga áheyrn. Tónskáldið
Hartmann útvegaði honum siðar
nokkurn styrk frá kennslumála-
ráðuneytinu danska með þvi skil-
yrði, að alþingi veitti styrk á
móti. „Þetta marðist i gegn á
þinginu, sem kunni ekki við aö
fella styrkbeiðnina, úr þvi að
Danir höfðu verið fyrri til.” (Om-
ar frá tónskáldsævi eftir Ingólf
Kristjánsson.) Fór Bjarni þá utan
og rannsakaði handrit i söfnum i
Kaupmannahöfn, aðallega i
Arnasafni. Siðar fékk hann nokk-
urn styrk i 4 ár úr Carlbergs-
sjóðnum. Loks veitti alþingi hon-
um 1000 króna utanfararstyrk
1904, og gat hann þá dvalizt lengri
tima ytra en áður. Sr. Bjarni
þakkaði Hartmann gamla það
mest, að hann nokkurn tima fékk
styrk til að safna þjóölögum, og
þá einnig það, að þjóölagasafniö
varð nokkurn tima eins stórt og
það er.
Ekki gekk betur að fá verkið
prentað. En eftir langt þref við
Hið islenzka bókmenntafélag,
sem engin laun vildi greiða
höfundinum, lauk málinu svo, að
Carlsbergssjóðurinn gaf verkið út
á árunum 1906-1909. Hartmann
gamli var þá dáinn, en meðmæla-
bréf hans var til og svo hafði sr.
Bjarni eignazt nýjan öflugan liðs-
mann, Hammerich prófessor,
einhvern þekktasta tónfræðing á
Norðurlöndum, sem hafði mikinn
áhuga á verkinu og hafði sjálfur
skömmu áður ritað „Studier over
islandsk Musik”.
Margir voru þeirrar skoðunar
að arfur þjóðarinnar að innlendri
tónlist væri af skornum skammti
og auk þess væru þjóðlögin bæði
léleg og ljót. Allir voru þó ekki
þeirrar skoðunar og er Benedikt á
Auðnum dæmi þess. Bréf hans til
sr. Bjarna Þorsteinssonar, sem
nú eru fundin, varpa skýru ljósi á
þetta og einnig á þá erfiðleika,
sem þessi bjargvættur okkar
fyrsta og merka söngs og söng-
listarsögu átti við að etja.
Ieftirskriftbréfs,sem Benedikt
skrifar Bjarna segir svo:
„Einarsstöðum, 26. janúar ’99
Nú fer póstur hér um i dag, en
ég sit hér á fundi. Get þvi aðeins
þakkað þér kærlega bréf og ekki
sizt sendingu, sem mér þótti
ákaflega vænt um. Ég hefði ein-
mitt þráð að ná í þetta lag. En
svo dettur mér eitt i hug. Er
óhugsandi að semja lög þannig,
að þau hafi þjóðlegan, islenzkan
blæ? Eru engin þau mótif til i
þjóðlögum okkar, sem nota mætti
i stærri og fullkomnari lög? Er
ekkert það til i þjóðlögum okkar,
sem listin gæti tileinkað sér og
notað? Það væri gaman að tala
betur við þig um þetta. Það er
ekki litilsvert að eiga þjóðlega
sönglist. Núna hef ég engan tima
og bið þig að forláta ruglið.
Með einlægri vináttu
þinn
Benedikt Jónsson”
Og enn skrifar Benedikt sama
ár:
„Auðnum, 2Ldesember 1899
...Ég hef skilið svo, að þú vær-
ir að safna islenzkum þjóðlögum i
þvi skyni að geta seinna gefið út
safn af þeim. Ég lit nú svo á, að
þetta sé ákaflega þarft og fagurt
verk, já hreint og beint nauð-
synjamál, þvi það hlýtur að glæða
metnað, sjálfsmeðvitund, þjóð
rækni og þrótt allrar þjóðarinnar,
ef það kæmi nú upp úr köfunum,
aö við ættum dálitinn þjóðlegan
fjársjóð, sem byggja mætti á
þjóðlega Músik. Og nú á timum
veitir ekki af að nota öll meðöl til
þess að vekja þjóðina til sjálfs-
meðvitundar og metnaðar, ein-
mitt nú þegar þessi trúlausi upp-
gjafar-Valtýsku andi geysar yfir
landið og lamar allan metnað og
sjálfstæði, ekki einungis i pólitik-
inni heldur i öllu tilliti, frá
stjórnarskránni ofan i strokkinn,
allt er ónýtt nema það sé „uppá
dönsku”, allt þvi betra sem það er
óþjóðlegra. Ég held að dálitið
hefti af þjóðlegum söngvum, sem
væri okkar eign, mundi hafa góð
áhrif á þjóðina. En það er ekkert
smáræðis verk, sem hér er fyrir
hendi, það er meira en hjáverk
handa einum félausum manni. Ég
get ekki stillt mig um að segja þér
frá hugmynd, sem ég hef fengið
nýlega við umhugsun um þetta
efni.”
Siðan skýrir Benedikt frá þeirri
hugmynd sinni, að hann fái
nokkra þingmenn i lið með sér til
að koma þvi i gegn að alþingi veiti
Bjarna 2-3 þúsund króna styrk i
nokkur ár (meira en hann nokkru
sinni fékk), og mælir með þvi að
hann gefi út hefti með islenzkum
þjóðlögum til að kynna málefniö
og afla þvi stuðnings:
„Ég er viss um að hér yrði eins
og kveikt i mönnum, ef ég fengi
eitthvað af þvi, sem ég hef sent
þér raddsett frá þér aftur, og
sjálfur hefði ég ákaflega gaman
af þvi þótt ég sé alveg hættur að
syngja, og hafi aldrei leikið á
neitt hljóðfæri svo teljandi sé eða
nokkur mynd á.
Ég hef nýlega eignast bæði
söngvaheftin eftir þig, en ekki
ætla ég mér þá dul að geta nokkuð
um þau dæmt. Ég veit bara, að
hefðu þau komið fyrir 20 árum, þá
hefði ég strax reynt að læra þau
spjaldanna milli. Lagið sem þú
sendir mér i fyrra (Island, sem
nú er i heftinu) flaug strax eins og
eldur i sinu manna á milli, og
margir sögðu að það væri islenzkt
bragð að þvi, og það fannst mér
lika, og satt aö segja hafa lög þin
vakið hjá mér von um að við gæt-
um eignast þjóðlega Músik og það
er meira en menn hafa látið sér til
hugar koma hingað til.”
Nú hefur ósk Benedikts verið
uppfyllt og spurningum hans
svarað játandi. Jón Leifs, Páll Is-
ólfsson, Hallgrimur Helgason,
Karl Ó. Runólfsson og fleiri,sem
okkur skortir þekkingu upp aö
telja.hafa samið sin þjóðlegu, is-
lenzku tónverk, þökk sé sr.
Bjarna Þorsteinssyni.
Islendingar lærðu á miðöldum
þann söng, sem þá var algengur
með öðrum menningarþjóöum
álfunnar, og héldu fast við hann
siöar. Þær miklu sönglegu fram-
farir, sem eftir þaö áttu sér staö i
öörum löndum álfunnar, náðu
ekki til Islands. Meöan hver
meistarinn öðrum meiri kom
fram i Þýzkalandi og viðar vissu
Islendingar ekkert af þvi, en
sungu grallaralögin, tvisöng og
annan söng, sem var allur með
miðaldasniöi. Islendingar varð-
veittu þannig það, sem aðrar
þjóðir glötuðu og gleymdu, og
einmitt þess vegna hafa þjóðlögin
okkar miklu meira sögulegt gildi,
en annars heföi orðið raun á. Við
getum heimfært ummæli sr.
Bjarna um tvisönginn upp á is-
lenzku þjóðlögin almennt: Það
stendur likt á með tvisönginn og
tunguna, sem við tölum. Hvort
tveggja var almennt um öll
Norðurlönd fyrir meira en 1000
árum; hvort tveggja aflaðist og
hvarf i þessum löndum, en hvort
tveggja varðveittist ótrúlega litið
breytt hér á landi. „Þess vegna
höfum viö sama rétt til að kalla
tvisönginn islenzkan og vora
eiginlegu eign, eins og að kalla
málið, sem vér ritum og töl.um
.islenzku”. Sennilega ættum við
aðeins litið brot þessarar gömlu,
þjóðlegu tónlistar nú, ef ekki væri
fyrir starf sr. Bjarna Þorsteins-
sonar. SJ
•
/■■■ <■ <***
S
' r A k.' ***&i&xr írcL
f * /
/
ffj+Fff'
*~r" * 'wgÉ/iMJfjjl ■ 1
>
■fvrrt
> fi{ f (K'CaS
' <~/ f
** / „'fr/ ^ / - ,h~
r
<?* * rr ry /a. f <r*-£ £
/ ' O
/ k , J>.
C/týc-r, </?-< cZ á?*f.
t /Áft
lí.u ^ <■«-<" • A ~ -“»*
/, ' / '/ > > /
J/c/ íJ-v ■'-<■■>” /< <e f.' <£• -r-< <• a /' '-’•»/• ~íj
P-V
ZJ-i >t -,<■<<’, l<Á
./•> ’
. / ✓ V / /
/,-:,■ .e * -ý,■ i <*■■■ v/f ;•
Kndir bréfs Finns á Kjörseyri til Bjarna.
ALLT í FERÐALAGIÐ
íslenzk og sœnsk
TJÖLD
2ja, 3ja, 4ra og 5 manna
Svefnpokar
Bakpokar
Iþróttabúningar
Gúmmíbátar
Allar veiðivörur
HLEMMTORGI siml 14390
PÚSTSENDUM