Fréttablaðið - 29.02.2004, Blaðsíða 24

24 29. febrúar 2004 SUNNUDAGUR
Á morgun, 1. mars, eru fimmt-án ár liðin frá því að sala bjórs
hófst í vínbúðum ÁTVR. Þá hafði
bjórinn verið bannaður í 77 ár eða
frá því að algjört áfengisbann var
samþykkt í þjóðaratkvæða-
greiðslu. Bannið var tilkomið
vegna almennra áhyggna af að
áfengisneysla landsmanna væri
svo yfirgengileg að hún hamlaði
framförum þjóðarinnar. Árið 1922
var áfengisbanninu hnekkt að
hluta en bjórbannið var enn í
gildi. En þó að bjór hafi verið
bannaður samkvæmt lögum var
bjórbragðið landsmönnum síður
en svo framandi. Bæði máttu far-
og ferðamenn hafa með sér bjór
inn í landið, nokkuð var um smygl
og margir kneyfuðu mjöðinn af
kappi í heimsóknum sínum til út-
landa.
Þannig var umhorfs
Árið 1989 voru útsölusaðir
ÁTVR fjórtán en nú, fimmtán
árum síðar eru þeir orðnir fjöru-
tíu og tveir. Fjöldi veitinga- og
skemmtistaða var langt frá því
sem nú er og krár voru svo til
óþekktar. Þá voru svokölluð kaffi-
hús í Reykjavík teljandi á fingr-
um annarrar handar. Aðeins mátti
veita vín á tilteknum tímum dags
og kvölds og skemmtistöðum var
lokað mun fyrr en nú er.
Mikil umræða fór fram í þing-
inu og þjóðfélaginu um hvort rétt
væri að leyfa sölu bjórs en svo fór
að lög þess efnis voru samþykkt í
maí 1988. Var þar kveðið á um að
bjórinn skyldi leyfður frá og með
1. mars árið eftir og var samfélag-
inu þar með gefið nokkurt svig-
rúm til að búa sig undir það sem í
vændum var.
Bjórinn kemur
Engum blöðum er um það
að fletta að bjórnum var
tekið opnum örmum af
þorra þjóðarinnar. Salan
fyrsta daginn var gríðar-
leg og urðu sumar vínbúð-
irnar og krárnar uppi-
skroppa, svo mikil var
eftirspurnin. Nokkuð var
um að fólk tilkynnti veik-
indi í vinnu og skólum dag-
inn eftir og segir það sína
sögu. Það er einnig til marks
um sérstæði þessa að erlend-
ir fjölmiðlar sáu sumir
ástæðu til að senda blaða- og
fréttamenn upp til Íslands til
að fylgjast með herlegheitun-
um.
Áfengisneysla eykst
Áfengisneyslan hefur aukist
gríðarlega á þessum fimmtán
árum eða sem nemur tveimur lítr-
um af hreinum vínanda á mann á
ári. Þó verður að hafa í huga að
þróun áfengisneyslu hefur raunar
verið upp á við síðustu fimmtíu ár.
Meðalneyslan var tveir lítrar árið
1952, fjórir lítrar 1972, fimm lítr-
ar 1992 og sex og hálfur lítri árið
2002. Síðan bjórsala var heimiluð í
landinu nemur bjórneysla um
helmingi allrar drykkju í vínanda
talið og sé því snarað yfir í hefð-
bundinn bjór má sjá að hver
landsmaður, fimmtán ára og eldri
drekkur um sextíu og fjóra lítra
af bjór á ári. Sé því magni tappað
á flöskur kemur í ljós að hver og
einn drekkur fimm bjórkassa á
ári hverju. Sala léttvíns og sterk-
ari drykkja minnkaði mjög með
tilkomu bjórsins en borðvínssalan
hefur aukist nokkuð á nýjan leik.
Drekkum okkur full
Þó einhverjum kunni að finnast
þetta dágott bjórmagn fer því
fjarri að bjórdrykkjan hér sé meiri
en gengur og gerist meðal þjóða.
Öðru nær. Hins vegar er neyslan
hér með nokkuð öðrum hætti en
víða annars staðar. Við drekkum til
dæmis okkar bjór og vín nánast
eingöngu frá eftirmiðdegi á föstu-
dögum og fram á aðfaranótt
sunnudags og flestir í því augna-
miði að verða ölvaðir. Nánast ekk-
ert er um drykkju áfengra drykkja
með mat á virkum dögum og há-
degisdrykkja er svo til óþekkt, öf-
ugt við það sem víða tíðkast.
Drykkja þekkist meðal flestra
þjóðfélagshópa á Íslandi í dag en
sú var ekki raunin áður. Þannig
fóru konur ekki að drekka að ráði
fyrr en upp úr 1970 og unglinga-
drykkja kom einnig til skjalana þá.
Ætla má að níu af hverjum tíu
landsmönnum drekki og hefur það
hlutfall hækkað talsvert frá árinu
1979 þegar um tuttugu prósent
voru bindindismenn. Helgast það
helst af aukinni drykkju kvenna.
Karlar drekka hinsvegar meira og
oftar en konur.
Drukkið eftir auraráðum
Athyglisvert er það viðhorf Ís-
lendinga að þar sem þeim á annað
borð finnst hæfa
að hafa
áfengi um hönd umbera þeir ölv-
un. Þessu er ólíkt farið annars
staðar þar sem hófsamleg neysla
er víða í lagi en ölvun illa séð.
Mest drekkum við heima, 75 pró-
sent neyslunnar fer fram innan
veggja heimilanna en fjórðungur
á almannafæri, það er veitinga-
stöðum. Eins er það merkilegt út
af fyrir sig að drykkjugleðin er
ekki meiri en svo að hún helst vel
í hendur við almennan kaupmátt.
Þannig má segja að Íslendingar
drekki ekki um efni fram, þeir
stilla allavega neysluna af í takt
við efnahaginn. Til marks um það
má sjá að þegar bjórinn var leyfð-
ur lá leiðin í efnahagsmálunum
niður á við. Eins og vænta mátti
tókum við nokkuð hraustlega til
drykkjunnar fyrsta árið en fljót-
lega upp úr því var nýjabrumið
farið af og neyslan minnkaði. Þeg-
ar efnahagurinn tók að vænkast á
ný upp úr 1993 fylgdi áfengis-
drykkjan með.
Ungt fólk fylgjandi, gamalt
á móti
Hildigunnur Ólafsdóttir af-
brotafræðingur hefur rannsakað
áfengisvenjur Íslendinga frá 1980
og segir margt hafa breyst með
tilkomu bjórsins. „Það sem fyrst
og fremst hefur breyst er að
heildarneysla áfengis hefur auk-
ist og vínveitingastöðum hefur
fjölgað mikið,“ segir hún. Bjór-
leyfið var afar umdeilt á sínum
tíma og kallaði á miklar umræður
um kosti þess og galla, bæði utan
þings og innan. En hafa spár og
áætlanir gengið eftir? „Já og nei.
Þeir svartsýnustu
spáðu að dagleg
n e y s l a
m y n d i
aukast en það hefur ekki gerst.
Áfengisneysla er ennþá bundin
við helgar. Því var líka spáð að
ölvunarakstur myndi aukast en
það hefur ekki heldur gerst. Um-
ferðin er svo til áfengislaus, í það
minnsta að deginum til. Sem betur
fer hefur þetta tvennt ekki ræst.
Hinsvegar hefur áfengisneysla
aukist meira en búist var við en
það má ekki bara tengja bjórnum
heldur líka ýmsum ytri þáttum
svo sem breytingum í samfélag-
inu, hnattvæðingu, markaðsstarfi
og mildari áfengisreglum.“
Hildigunnur er þeirrar skoðun-
ar að það hafi aðeins verið tíma-
spursmál hvenær bjórinn yrði
heimilaður: „Yngra fólk var
hlynnt bjórsölu en eldra fólkið á
móti þan-
nig að
hann hefði
alltaf kom-
ið.“
Bjórinn í mat-
vöruverslanirnar?
Vínbúðum hefur fjölgað mikið
á þessum fimmtán árum og að-
gengið þar með aukist. Háværar
raddir eru uppi um að bjórsalan
eigi að færast inn í matvöruversl-
anir en slíkt fyrirkomulag er í
fjölmörgum löndum sem við kjós-
um að bera okkur saman við.
Hvaða áhrif hefði slíkt á neysl-
una? „Það myndi án efa auka hana
þar sem því fylgja ákveðnar
hömlur að þurfa að fara í sérstak-
ar verslanir,“ svarar Hildigunnur.
„Reyndar hefur sú breyting orðið
að vínbúðirnar eru í mörgum
stærri verslanakjörnum og því oft
í leið. Hinsvegar myndi neyslan
án efa aukast ef bjórinn yrði seld-
ur í matvöruverslunum, ekki síst
neysla unglinga. Það er reynslan
erlendis frá.“
Áfengiskaupaaldurinn
lækkaður?
Fólk þarf að hafa náð tuttugu
ára aldri til að fá að kaupa áfengi
en sú skoðun er á lofti að lækka
beri aldursmörkin niður í átján ár.
Frumvarp þess efnis liggur nú
fyrir Alþingi. Hvaða áhrif myndi
slíkt hafa að mati Hildigunnar?
„Rannsóknir sýna að vandamálum
fjölgar eftir því sem áfengis-
kaupaaldurinn er lægri,“ segir
hún. „Hæstur er hann í Bandaríkj-
unum, tuttugu og eitt ár, og þar
hefur dregið úr skaðsemi eins og
slysum og ofbeldi vegna áfengis-
neyslu eftir að mörkin voru hækk-
uð. Víðast hvar eru þau á bilinu
sextán til tuttugu ár. Lengi vel
voru engin aldursmörk í Dan-
mörku en árið 1998 voru sett 15
ára aldursmörk til að kaupa áfen-
gi. Þar er nú rætt um að hækka
mörkin upp í sextán í þeim til-
gangi að draga úr áfengisneyslu
og ölvun danskra unglinga sem er
sú mesta í Evrópu.“
Áfengisauglýsingar heimil-
aðar?
Svo virðist sem íslenskt sam-
félag sé enn að reyna að átta sig á
því hvernig best er um að umgang-
ast bjórinn og eru nýlegar deilur
um bjórauglýsingar til marks um
þetta. Þótt bannað sé að auglýsa
bjór og annað áfengi ber talsvert á
slíkum auglýsingum, ýmist bein-
um eða óbeinum. Það fer vel á því
að spyrja afbrota- og félagsfræð-
inginn um þetta álitamál að lokum.
Hildigunnur segir slíkar auglýs-
ingar neysluhvetjandi: „Rannsókn-
ir eru reyndar svolítið misvísandi.
Sumar þeirra segja þátt auglýs-
inga í neyslu ofmetinn en framleið-
endur og seljendur hafa mikla trú
á að þær hafi mikil áhrif og það
hlýtur að segja sitt.“ Hún bendir á
að áfengisauglýsingar séu áber-
andi í erlendum tímaritum og sjón-
varpsstöðvum sem hingað berast
en stór munur sé á því og að hafa
þær í sjónvarpinu á undan vinsæl-
um þáttum á borð við Kastljósið og
Ísland í dag.
En hvað sem öllum álitamálum
líður, þá er víst að bjórinn á 15 ára
afmæli á Íslandi á morgun. Lög-
legt sambýli þjóðar og bjórs er
Mörgum er 1. mars árið 1989 í fersku minni, en þá var bjór leyfður á Íslandi eftir 77 ára bann. Bjórinn er því 15 ára á morgun. Þegar horft
er til baka finnst mörgum erfitt að skilja af hverju hann var bannaður til að byrja með. Margt bendir til að innkoma hans í þjóðarmenning-
una hafi gjörbreytt áfengisvenjum landans og líklega þjóðlífinu í heild.
Bjórinn í lífi Íslendinga
10 SÖLUHÆSTU BJÓRTEGUND-
IRNAR 2003 SAMKVÆMT
SÖLUTÖLUM ÁTVR
Víking
Thule (dós)
Egils Gull
Faxe Premium
Tuborg
Heineken
Carlsberg
Thule (flösku)
Beck’s
Egils sterkur
Það sem fyrst og
fremst hefur breyst er að
heildarneysla áfengis hefur
aukist og vínveitingastöðum
hefur fjölgað mikið.
,,
DR. HILDIGUNNUR ÓLAFSDÓTTIR
Hún hefur unnið að yfirgripsmiklum rannsóknum á áfengisvenjum Íslendinga. Hún segir
svartsýnar spár, eins og að ölvunarakstur og dagleg neysla áfengis myndi aukast með
bjórnum, ekki hafa ræst.
FR
ÉT
TA
B
LA
Ð
IÐ
/P
JE
TU
R
BJÓRINN
Þessi guli mjöður var bannaður á Íslandi í 77 ár, og hafa án efa
margir Íslendingar lent í því að útskýra fyrir útlendingum hverju
það sætti. Enda vakti 1. mars 1989, eða bjórdagurinn, mikla
athygli erlendra fjölmiðla á sínum tíma. Fólk átti erfitt með að
skilja af hverju Íslendingar leyfðu allt áfengi nema bjór.