Fréttablaðið - 14.03.2004, Blaðsíða 24

Dökk mynd er dregin upp afheilsu og líferni Íslendinga í
nýrri skýrslu um heilsueflingu
sem unnin var fyrir Landlæknis-
embættið og kynnt í vikunni. Ein-
staklingshyggja hefur orðið ofan
á, á kostnað samhjálpar. Sam-
keppni kallar á aukna neyslu sem
aftur kostar meiri vinnu og minni
tíma til að njóta lífsgæða og sinna
og rækta tengsl við vini og vanda-
menn. Fábreytni ríkir í afþreying-
ariðnaði sem skapar menningar-
lega firringu og rótleysi. Fleiri og
fleiri lifa með fylgikvillum öldr-
unar, háðir utanaðkomandi stuðn-
ingi við athafnir daglegs lífs. Fólk
einangrast þrátt fyrir bættar
samgöngur og nýja tækni. Hjóna-
skilnuðum fjölgar.
Heimur versnandi fer?
Og listinn heldur áfram.
Uppalendur eru oft ráðalausir
vegna þess að hlutverk þeirra
verða óskýr og tíminn með fjöl-
skyldunni rýr. Starfsfólk skóla og
vinnuveitendur kvarta undan al-
mennu agaleysi. Einstaklings-
gjaldþrotum, fóstureyðingum og
barnarverndarmálum fjölgar. Um
22 prósent Íslendinga eldri en
fimm ára þjást af geðröskunum af
ýmsu tagi. Andleg vanlíðan eftir
barnsburð er nokkuð algeng en
hefur verið vanmetin. Stöðugt
fleiri börn eru greind með of-
virkni, hegðunarerfiðleika og
þunglyndi og eru í lyfjameðferð
vegna þess. Sjálfsvígum fjölgar.
Aukið framboð skyndibita og gos-
drykkja, ágeng markaðs- setning
orkuríkrar fæðu, ásamt óreglulegu
fæðumynstri þar sem fjölskyldu-
máltíðir eiga undir högg að sækja
hafa slæmar afleiðingar fyrir
mataræði og holdafar. Vélar og
tækni hafa víða breytt líkamlega
erfiðri vinnu í kyrrsetuvinnu og
fólk ver sífellt meiri tíma sitjandi.
Næringu og aðbúnaði barna í
grunnskólum og framhaldsskólum
er enn ábótavant. Börn og ungling-
ar eiga erfitt með að hemja sig í
gósenlandi sælgætis og skyndibita
annars vegar og fyrir framan skjái
afþreyingariðnaðarins hins vegar.
Ungum stúlkum er mikið í mun að
líta vel út og fyrirmyndirnar eru
örgrannar fyrirsætur tískuiðnað-
arins. Alls kyns fæðubótarefnum
er haldið að ungu fólki og þykir
ástæða til að vara við þeirri þróun.
Tóbaksreykingar valda um 400
ótímabærum dauðsföllum á ári.
Misnotkun áfengis- og ólöglegra
vímuefna þykir vaxandi vandamál.
Björtu hliðarnar
Þetta eru sumsé nokkur þeirra
atriða sem sérstakt fagráð Land-
læknis um heilsueflingu dregur
fram og telur vera framtíðarvið-
fangsefni heilsugæslunnar og
mikilvægt að gefa sérstakan
gaum. Þetta er ekki fögur mynd.
En ástandið er ekki bara slæmt,
margt er sagt gott. Til dæmis er
bent á að íslenska þjóðin hafi
aldrei verið hraustari en nú. Þekk-
ing hafi rutt ýmsum heil-
brigðisógnum fyrri kynslóða úr
vegi. Nýbura- og ungbarnadauði sé
mjög fátíður hér á landi. Lífslíkur
einstaklinga séu með því besta
sem gerist. Ýmsum smitsjúkdóm-
um hafi verið útrýmt. Enginn ætti
að þurfa að líða næringarskort.
Bættur aðbúnaður og öryggi á
vinnustöðum hafi dregið úr slys-
um í störfum sem áður voru hættu-
leg. Heilbrigðiskerfið sé talið með
því besta sem gerist. Landsmenn
hafi því alla burði til að lifa heil-
brigðu og innihaldsríku lífi.
Hættan felst í ofgnóttinni
Þorgerður Ragnarsdóttir er for-
maður fagráðsins um heilsueflingu
sem vann skýrsluna fyrir Land-
læknisembættið. Hún tekur ekki
undir að samfélagið sé á heljarþröm
þrátt fyrir þessa löngu upptalningu.
„Nei. Samfélagið er hins vegar að
breytast og því fylgja vandamál,“
segir hún. „Hér áður skorti alla
skapaða hluti, t.d. fæði, klæði og
húsnæði og af því hlutust sjúkdóm-
ar. Nú felst hættan í allri ofgnóttinni
sem getur þvælst fyrir okkur.“ Þor-
gerður fagnar ýmsu í nútímanum
og segir möguleikana óþrjótandi.
Hún vitnar til Bjarkar Guðmunds-
dóttur sem eitt sinn sagði í viðtali að
pirringur fólks út í rafmagn og
tækni væri undarlegur þar sem
kostirnir við síma- og tölvutæknina
væru miklu fleiri en gallarnir.
Færumst of mikið í fang
Víkjum nánar að ofgnóttinni,
öllu framboðinu. Ráðum við ekki
við þetta? „Svo virðist sem mörg
þeirra vandamála sem fólk leitar
til heilbrigðiskerfisins með séu
afleiðingar þessa mikla framboðs.
Samkeppnin í lífsgæðakapphlaup-
inu er gríðarlega hörð og reynir á
fólk,“ segir Þorgerður. Hún segir
að fólk hafi almennt færst of mik-
ið í fang: „Fólk er að reyna að
komast yfir allt í einu í lífinu.
Fjölskylduna með öllu því sem
henni tilheyrir, vinnuna, félagslíf-
ið, skemmtanalífið og utanlands-
ferðinar og svo flækist það bara í
þessu. Þetta kostar peninga og
sumir lenda í lánaflækju. Slíkt
getur leitt af sér vöðvabólgu og
svo þunglyndi og það reyna sumir
að leysa með að fá sér bjór eftir
vinnu og við það getur enn einn
vandamálavefurinn spunnist.“
En hvernig í ósköpunum stend-
ur á því að fólk fer svona með
sjálft sig? „Ég veit það ekki al-
mennilega, kannski við séum
svona gráðug á lífið. En þessu
fylgir líka ákveðinn kraftur og
áhugi á að lifa lífinu, þannig að
þetta er ekki allt neikvætt.“ En í
ljósi þess að ástandið er slæmt, er
þá ástæða til að reyna að draga úr
framboði á einhvern hátt þannig
að fólk fari sér síður að voða?
„Nei, við þurfum bara að læra að
umgangast allt sem í boði er.“
Þarf að efla heilsugæsluna
Þorgerður hvetur til þess að
fólk reyni að velja og hafna og
leyfa sér aðeins það sem það hef-
ur ráð og tök á. Og hún telur mik-
ilvægt að efla heilsugæsluna til að
koma til móts við helstu vandamál
fólks. „Það má styrkja það góða
starf sem þegar er unnið innan
heilsugæslunnar. Á stöðvunum
ættu að vera sjúkraþjálfari, sál-
fræðingur, félagsráðgjafi og nær-
ingarráðgjafi svo ráðgjöfin þar
verði breiðari.“
Hún telur að aðgerðir hins op-
inbera séu mikilvægar en segir
nauðsynlegt að þær séu í takti við
það sem gerist í samfélaginu.
„Snarlega hefur dregið úr reyk-
ingum á Vesturlöndum, og þar
með á Íslandi. Ofan í þá þróun
hafa svo verið sett strangari lög
um tóbaksvarnir sem styðja við
þessa jákvæðu þróun. Það er mik-
ilvægt að stjórnvöld taki mið af
þeim sveiflum sem eru í samfé-
laginu og spili með. Að sama skapi
þýðir lítið að setja lög sem ganga
þvert gegn tíðarandanum.“
Einsleitt sjónvarpsefni
Í skýrslu fagráðsins er vikið að
menningu og afþreyingu og gefið
í skyn að sjónvarpsáhorf og tölvu-
leikjaspilun séu fólki miður góð. Í
ljósi þess að margir hafa valið sér
þessar leiðir til afþreyingar er
vert að spyrja hvort eðlilegt geti
talist að líta þessi áhugamál fjöl-
margra hornauga. „Við erum ekki
endilega að því,“ svarar Þorgerð-
ur. „Við erum frekar að vísa til
þeirrar einsleitni sem birtist á
skjánum. Þó mikið framboð sé af
efni virðist það helst af sama eða
svipuðum toga, amerískir þættir
með mjög einsleitum skilaboðum.
Og hvort sem litið er til sjón-
varpsins eða annars þá sýnist mér
sem þorri landsmanna sé að gera
það sama. Úrvalið er talsvert en
valið fremur einhæft.“ Þorgerður
bendir í þessu sambandi á að al-
mennt sé ætlast til að strákar spili
fótbolta. „En meinið er að það
hafa ekki allir gaman af fótbolta.“
Reynir að gera sitt besta
Sjálf reynir Þorgerður að lifa
heilbrigðu og góðu lífi þó hún vilji
ekki gefa sig út fyrir að vera ein-
hver sérstök fyrirmynd. Hún var
áður framkvæmdastjóri Áfengis-
og vímuvarnaráðs en jafnan er
horft til fólks í slíkum stöðum og
ætlast til að það lifi af hófsemi og
dyggð. „Ég er almennt sátt við líf-
ið og líður alla jafna vel. Ég reyni
að hreyfa mig og umgangast mat
og annað gott af hófsemi,“ segir
Þorgerður. Hún leggur áherslu á
að hún reyni alla vega að gera sitt
besta en vissulega gangi það upp
og niður hjá henni eins og öðrum.
Sjálfsábyrgðin mikilvæg
Aginn er sagður á undanhaldi í
samfélaginu og í skýrslu fagráðs-
ins er bent á að breytt fjölskyldu-
mynstur leiði af sér aukið aga-
leysi. Starfsfólk skóla og vinnu-
veitendur eru sagðir kvarta und-
an minnkandi aga og bent á að for-
eldrar treysti sér ekki til að setja
börnum sínum mörk. Hólmfríður
Bára Bjarnadóttir hefur kennt
siðfræði og sálfræði í Fjölbrauta-
skólanum við Ármúla í átta ár.
Hún kannast við agavandamál
meðal nemenda. „Alltaf eru ein-
staklingar innan um sem virðast
ekki hafa nægan sjálfsaga til að
stunda nám svo vel sé og það birt-
ist þá í slakri mætingu, litlum af-
köstum og stopulum verkefnaskil-
um.“ Hólmfríður giskar á að tíu til
tuttugu prósent nemenda fylli
þennan flokk, aðrir séu með sitt á
þurru. Hún er hins vegar ekki
hlynnt járnaga í skólastofunni
sinni: „Ég vil að nemendur tjái
sig, séu frjálslegir og segi sínar
skoðanir. Það er ekkert skemmti-
legt að kenna krökkum sem stein-
þegja allan tímann og segja ekki
neitt.“ Hún leggur hins vegar
áherslu á að hún verði ekki vör
við dónaskap. „Enda er það mín
reynsla að sýni maður ungu fólki
virðingu og setur reglur sem mað-
ur framfylgir af sanngirni þá
hlýtur maður virðingu nemenda á
móti. Auk þess tel ég mikilvægt
að ýta undir sjálfsábyrgð krakk-
anna.“
En heldur Hólmfríður að aginn
hafi minnkað með árunum, t.d.
síðan hún sjálf var í framhalds-
skóla? „Ég held að ungt fólk í dag
sé frjálslegra og framhleypnara
en var og það finnst mér mjög já-
kvætt.“
Mikið unnið með námi
Við Íslendingar virðumst hefja
lífsgæðakapphlaupið mjög
snemma. Hólmfríður verður vör
við það í starfi sínu. „Ég veit að
mjög margir nemendur vinna
24 14. mars 2004 SUNNUDAGUR
Fólk er að reyna að
komast yfir allt í
einu í lífinu. Fjölskylduna
með öllu því sem henni til-
heyrir, vinnuna, félagslífið,
skemmtanalífið og utan-
landsferðinar og svo flækist
það bara í þessu. Þetta
kostar peninga og sumir
lenda í lánaflækju. Slíkt get-
ur leitt af sér vöðvabólgu og
svo þunglyndi og það reyna
sumir að leysa með að fá
sér bjór eftir vinnu og við
það getur enn einn vanda-
málavefurinn spunnist.
,,
ÞORGERÐUR RAGNARSDÓTTIR
Hún er formaður fagráðs um heilsu-
eflingu. „Hér áður skorti alla skapaða hluti,
t.d. fæði, klæði og húsnæði og af því
hlutust sjúkdómar,“ segir hún. „Nú felst
hættan í allri ofgnóttinni sem getur þvælst
fyrir okkur.“
HÓLMFRÍÐUR BÁRA BJARNADÓTTIR
Hún kennir siðfræði og sálfræði í Fjöl-
brautaskólanum í Ármúla. „Ég held að
ungt fólk í dag sé frjálslegra og fram-
hleypnara en var og það finnst mér mjög
jákvætt,“ segir hún. Hún segist þó talsvert
verða vör við þunglyndi nemenda.
Þunglynd og stres
Í nýrri skýrslu sem unnin hefur verið fyrir Landlæknisembættið er dregin upp dökk mynd af sálarlífi Ís-
lendinga. Því er haldið fram að mikil fábreytni, streita, þunglyndi, neysluhyggja, rótleysi, agaleysi og ein-
staklingshyggja, svo eitthvað sé nefnt, sé meðal þess sem standi í vegi fyrir heilsueflingu þjóðarinnar.
FR
ÉT
TA
B
LA
Ð
IÐ
/V
IL
H
EL
M