Fréttablaðið - 15.04.2004, Blaðsíða 20

Þetta var bíltúr af beztu sort.Við fórum sem leið lá frá
Höfðaborg suður á yztu nöf Afr-
íku, þar sem höfin takast í hendur,
Atlantshaf og Indlandshaf. Útsýn-
ið af Góðrarvonarhöfða yfir
Falskaflóa er tignarlegt: þannig
er Suður-Afríka öll.
Hættir að sprengja
Bílstjórinn minn var kapítuli
út af fyrir sig. Hann sagðist vera
fyrrv. hryðjuverkamaður í
„villiarmi“ Afríska þjóðarráðs-
ins, flokks Nelsons Mandela. En
nú er ég hættur að sprengja,
sagði hann. Hann sagði mér
ýmsar sögur úr hryðjuverka-
bransanum og einnig söguna af
því, þegar Mandela var sleppt úr
fangelsinu eftir 27 ára samfellda
refsivist. Þegar Mandela birtist í
fangelsisgættinni, frjáls maður,
sagði hann við vini sína í mót-
tökunefndinni: Nú ætla ég að
fara og heilsa upp á frú
Verwoerd. Hún var ekkja for-
sætisráðherrans, sem hafði látið
loka Mandela inni 27 árum áður.
Ertu genginn af göflunum?
spurðu þeir. Líf-
verðir hennar
munu skjóta þig
eins og hund, ef
þú stígur fæti inn
fyrir hliðið hjá
henni. En Mand-
ela lét sér ekki
segjast. Þegar
hann kom ásamt
föruneyti sínu
heim til háaldr-
aðrar ekkjunnar,
tók hann hana í
faðm sér og sagði:
Frú Verwoerd,
bóndi yðar var merkismaður, en
stjórnarfarið var ekki gott.
Ekkjan grét hljóðum gráti. Jafn-
vel lífvörðunum vöknaði um
augu.
Mandela, fyrsti forseti Suður-
Afríku eftir frelsistökuna 1994,
hefur minnt á það, að ýmsir lýð-
kjörnir þjóðarleiðtogar hafa
fyrr á ferli sínum stutt eða
stundað hryðjuverk. Ofbeldis-
fullar einræðisstjórnir ganga
stundum svo fram af almenn-
ingi, að andstaðan á engra ann-
arra kosta völ en að grípa til
vopna. Þannig var ástatt í Suður-
Afríku árin eftir 1960. Hvíti
minni hlutinn hafði allt til alls,
en blökkumenn bjuggu við sára
neyð. Bilið milli ríkra og fá-
tækra var trúlega breiðara en
nokkurs staðar annars staðar um
heiminn, og friðsamleg mótmæli
meiri hlutans voru barin niður
með morðum og öðru ofbeldi af
hálfu ríkisins. Við reyndum frið-
arleiðina til þrautar, segir Mand-
ela, en hún var ófær. Þetta hefði
Mahatma Gandí að vísu þótt
vera vond afsökun, enda tókst
honum ásamt öðrum að leysa
Indland undan yfirráðum Breta
1947 með friðsamlegu andófi.
Sennilega hafði Gandí að sumu
leyti rétt fyrir sér um Suður-
Afríku, því að lykillinn að frið-
vænum stjórnarskiptum þar
1994, þegar Afríska þjóðarráðið
vann yfirburðasigur í frjálsum
kosningum og myndaði nýja rík-
isstjórn, var einmitt Mandela
sjálfur og sáttfýsi hans og sam-
herja hans. Gagnkvæm hermd-
arverk áttu þó trúlega talsverð-
an þátt í aðdraganda stjórnar-
skiptanna: þau veiktu viðnáms-
þrótt aðskilnaðarstjórnarinnar.
Það er óvíst, hvort sáttfýsin ein
sér hefði nægt til að ryðja
stjórninni úr vegi.
Svipaða sögu er að segja frá
ýmsum öðrum löndum. Brezka
nýlendustjórnin í Keníu átti t.d. í
höggi við andspyrnuhreyfinguna
Mau Mau 1952-1956. Heima-
menn voru ýmsir orðnir lang-
þreyttir á yfirráðum Breta yfir
landinu, átökin snerust sumpart
um upptöku lands, og þeir gáfust
upp á friðsamlegu andófi og
gripu heldur til hryðjuverka. Af
þessu hlauzt grimmilegt blóð-
bað. Hryðjuverkamenn drápu
100 Evrópumenn og 2.000 fylgis-
menn þeirra úr hópi innfæddra,
en Bretar drápu á móti 11.000
meinta hryðjumenn og sendu
80.000 manns til viðbótar í
fangabúðir. Einn þeirra var
Jomo Kenyatta, sem var sakaður
um að hafa skipulagt hryðju-
verkin. Hann neitaði. Friður
komst á 1956, Bretar bjuggust til
að draga sig í hlé, og flokkur
Kenyattas sigraði síðan í al-
mennum kosningum 1961 og
1963, og landið öðlaðist þá lang-
þráð sjálfstæði. Kenyatta varð
forsætisráðherra og síðan for-
seti landsins til dauðadags 1978.
Hann stjórnaði landinu nokkuð
vel, hafnaði þjóðnýtingu einka-
eignar, og lífskjör fólksins bötn-
uðu jafnt og þétt í skjóli mark-
aðsbúskapar, en Tansanía á
næsta bæ stundaði hálfsovézkan
áætlunarbúskap og komst hvor-
ki lönd né strönd og Úganda var
í hers höndum: þar sat villimað-
urinn Ídí Amín við völd. Kenía
var þá friðsæl fyrirmynd ann-
arra Afríkuríkja, enda þótt
Kenyatta neytti lags til að auðg-
ast ótæpilega og lýðræði væri af
skornum skammti.
Al kaída er annað mál
En hvað þá um Ósama bin
Laden? – ef hann er enn á lífi.
Hann og vopnabræður hans hafa
megna og auðskiljanlega andúð
á einræðisstjórninni í Sádi-Arab-
íu og víðar um Austurlönd nær,
en annað hafa þeir ekki til síns
máls. Trúarofstæki þeirra og
ranghugmyndir um nútímann
hafa því lítinn sem engan hljóm-
grunn meðal siðaðra manna.
Hryðjuverk þeirra vekja andúð.
Þeir myndu varla stjórna Arabíu
betur en núverandi einræðis-
seggir, ef reynslan af stjórn talí-
bana í Afganistan er höfð til
marks. Ekkert af þessu á við um
Nelson Mandela. ■
George Bush Bandaríkjaforseti ergagnrýndur af mikilli hörku
vegna Íraksmálsins, bæði heima fyrir
og úti um allan heim. Einn þeirra sem
hafa kveðið hvað fastast að orði er
Paul Krugman, dálkahöfundur í New
York Times. Hann segir George W.
Bush veruleikafirrtan og sama eigi
við um hans helstu samstarfsmenn.
Krugman rifjar upp að Dick
Cheney, varaforseti Bandaríkjanna,
hafi sagt skömmu fyrir innrásina, að-
spurður hvort hann teldi líklegt að
litið yrði á Bandaríkjamenn sem
landráðendur: „Nei, það held ég
ekki,“ sagði Cheney þá. „Ég trúi því
að okkur verði tekið sem frelsishetj-
um.“ Líklega er svo ekki lengur.
Vissulega virðast ráðamenn vestra
rembast við að telja öðrum trú um að
þeir hafi gert rétt, en þeim fækkar
óðum sem taka undir með þeim.
Krugman, sem auk þess að skrifa í
New York Times starfar sem prófess-
or við Princeton-háskóla, segir að at-
burðir síðustu vikna hefðu átt að leiða
Bush og samstarfsmenn hans í sann-
leikann um stöðu mála í Írak en sú
hafi ekki orðið raunin. Hann bendir á
að ráðamenn vestra reyni sífellt að
persónugera andstöðuna.
„Í júlí spáðu ráðamenn því að upp-
reisninni væri lokið þar sem búið
væri að drepa syni Saddams,“ segir
Krugman. „Í desember spáðu þeir því
að uppreisninni væri lokið þar sem
búið væri að ná Saddam sjálfum. Fyr-
ir sex vikum stóð al-Kaída á bak við
uppreisnina og núna er það al-Sadr.“
Krugman segir að þegar öllu sé á
botnin hvolft sé ljóst að uppreisnin
eigi rætur að rekja til trúar og þjóð-
ernishyggju Íraka. Óánægja og upp-
reisn Íraka sé ekki verk einvers
„slæms manns“ heldur séu það
„slæmir menn“ sem notfæri sér
ástandið og hvetji til uppreisnar.
Þessi staðreynd sé hins vegar utan við
sjóndeildarhring Bush og valdaklíku
hans. Nú hafi Bandaríkjaher lýst því
yfir að al-Sadr verði annað hvort
handtekinn eða drepinn.
„Ef það tekst verður sami söngur-
inn sunginn á ný: ‘Við höfum náð Al-
Sadr og uppreisninni er lokið.’ Mun
einhver virkilega trúa því?“ spyr
Krugman.
Richard Cohen, dálkahöfundur hjá
Washington Post, tekur í svipaðan
streng og Krugman. Hann undrast að
uppreisn stjórnað af al-Sadr skyldi
hafi komið Bandaríkjaher á óvart.
„Það sem skiptir máli er ekki að
hægt verði að koma böndum á upp-
reisnarsegginn heldur fremur það að
honum hafi tekist að hvetja til upp-
reisnar beint fyrir framan nefið á
Bandaríkjaher.“
Cohen segir að líkt og í Víetnam
finni bandarísk stjórnvöld ekki leið-
ina frá vandanum. Hann segir skoð-
anakannanir sýna að meirihluti Íraka
sé þakklátir Bandaríkjamönnum og
því sem þeir hafi gert fyrir landið og
fólkið.
„Samt hvíslaði enginn af þessum
‘þakklátu’ Írökum því að Bandaríkja-
her að al-Sadr væri að skipuleggja
uppreisn.“
„Lærdómurinn af Víetnam var sá
að um leið og fyrstu mistökin hafa átt
sér stað er lítið sem hægt er að gera
eftir á til að leiðrétta þau.“ ■
Ástæða er til að óska Kára Stef-ánssyni til hamingju með vel-
heppnað skuldabréfaútboð fyrir-
tækisins deCODE genetics.
Ástæða er einnig til að óska ís-
lensku þjóðinni til hamingju með
að vera laus við að ganga í ábyrgð
fyrir einkafyrirtæki vegna
áhættufjárfestingar. Með því að
framkvæma skuldabréfaútboð á
eðlilegum viðskiptalegum grund-
velli er fyrirtækið ekki í fylgd
þess pólitíska draugs sem hefur
fylgt því frá því að það haslaði sér
völl hér á landi.
Pólitísk nánd við fyrirtækið
sem fól í sér sértæka lagasetningu
og afskipti ríkisbanka af málefn-
um þess á sínum tíma vakti eðli-
lega tortryggni. Ekkert fyrirtæki
hefur fram til þessa fengið jafn
mikla pólitíska fyrirgreiðslu á síð-
ari árum hér á landi og dótturfyr-
irtæki deCODE genetics, Íslensk
erfðagreining. Fylgjendur tak-
markaðra ríkisaf-
skipta, frjálsræðis
og samkeppni
fagna því nú að
komið skuli hafa
verið í veg fyrir
þau óeðlilegu ríkis-
afskipti sem fólust í
að veita deCODE
genetics allt að 20
milljarða ríkis-
ábyrgð. Einn virðist
samt sitja hnípinn
úti í horni óánægður með að sá
kaleikur skuli tekinn frá ríkinu að
veita 20 milljarða ríkisábyrgð, en
það er forsætisráðherra. Formað-
ur þess stjórnmálaflokks, Sjálf-
stæðisflokksins, sem hefði átt að
standa hvað harðast á móti veit-
ingu ríkisábyrgðar af þessu tagi
kom fram í fréttum og harmaði
það að Eftirlitsstofnun Efta skyldi
ekki hafa afgreitt fyrr hvort ríkinu
væri heimilt að veita umbeðna rík-
isábyrgð, þá sem nú er úr sögunni.
Hefði Eftirlitsstofnunin afgreitt
þetta fyrr, sætu íslenskir skatt-
greiðendur uppi með ábyrgð sem
að áhættufjárfestar gera í dag. Af
hverju er forsætisráðherra ekki
frá sér numinn af fögnuði yfir því
að markaðurinn skuli hafa trú á
því fyrirtæki sem hefur verið póli-
tískt gæluverkefni hans? Er ekki
eðlilegt að markaðurinn leysi
svona mál? Er e.t.v. svo komið að
pólitísk nýhyggja forsætis- og
dómsmálaráðherra byrgi þeim
sýn.
Ríkisábyrgð fyrir einkafyrirtæki á
ekki að veita
Stjórnmálamenn hafa sýnt að
þeir eru ekki bestu dómararnir um
það hvaða atvinnurekstur og
hvaða fyrirtæki eru líklegust til að
skapa mestan hagvöxt og stuðla að
aukinni velmegun. Þetta er ekki
sérkenni íslenskra stjórnmála-
manna heldur vandamál á heims-
vísu. Af þeim sökum hefur þeim
ríkjum farnast best sem losað hafa
um tengsl stjórnmála og atvinnu-
starfsemi, þar sem að ríkisvaldið
hefur sem minnst afskipti af
markaðnum að öðru leyti en því að
tryggja að ákveðnar leikreglur
gildi og virkt eftirlit sé haft með
því að aðilar markaðarins virði
nauðsynlegar og sjálfsagðar leik-
reglur markaðarins. Veiting ríkis-
ábyrgðar fyrir einkafyrirtæki er
sértæk aðgerð sem á ekki að eiga
sér stað í markaðsþjóðfélagi. Af
þeim sökum var það með ólíkind-
um að Alþingi skyldi samþykkja að
veita deCODE genetics ríkis-
ábyrgð sem hefði haft gríðarleg
áhrif á efnahagslega framvindu
mála hér hefði ábyrgðin fallið á
þjóðina.
Með því að samþykkja ríkis-
ábyrgðina voru þeir sem það gerðu
að brjóta gegn grundvallaratriðum
nútíma markaðsþjóðfélags, hafa
afskipti af markaðnum sem minnti
á gamalt haftatímabil og afskipti
sem einungis ættu að vera þóknan-
leg mönnum sem trúa því enn að
bjargræðið og hagsældin komi frá
ríkinu. Enn er til hópur manna sem
halda þessu fram í veröldinni. Þeir
eru almennt kenndir við þann arm
alræðishyggju sem nefndir eru
stalínistar. Einsdæmi er hins vegar
að stjórnmálaflokkur sem kennir
sig við frjálsa markaðsstarfsemi
og frelsi einstaklingsins eins og
Sjálfstæðisflokkurinn, skuli vera
svo heltekin af ríkishyggju að þing-
flokki hans skuli hafa dottið það í
hug að veita einu fyrirtæki sér-
staka ríkisábyrgð vegna áhættu-
fjárfestingar. Stuðningsmenn rík-
isábyrgðarinnar fyrir deCODE á
sínum tíma ættu nú að tileinka sér
þau sannindi að fyrirtæki sem er á
vetur setjandi þarf ekki ríkis-
ábyrgð vegna áhættufjárfestingar.
Forsætisráðherra ætti að þakka
fyrir að þátttaka okkar í Evrópu-
samvinnu skyldi hafa komið í veg
fyrir glópsku hans í stað þess að
ausa úr skálum reiði sinnar yfir
þann aðila sem varð til að bjarga
málinu. ■
20 15. apríl 2004 FIMMTUDAGUR
Útgáfufélag: Frétt ehf.
Ritstjóri: Gunnar Smári Egilsson
Fréttastjóri: Sigurjón M. Egilsson
Ritstjórnarfulltrúar: Steinunn Stefánsdóttir
og Jón Kaldal
Auglýsingastjóri: Þórmundur Bergsson
Ritstjórn, auglýsingar og dreifing:
Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík
Aðalsími: 515 75 00
Símbréf á fréttadeild: 515 75 06
Rafpóstur: ritstjorn@frettabladid.is
Rafpóstur auglýsingadeildar:
auglysingar@frettabladid.is
Setning og umbrot: Frétt ehf.
Prentvinnsla: Ísafoldarprentsmiðja ehf.
Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuð-
borgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er
hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands-
byggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar; kr. 1.100 á mánuði.
Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni
blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum
án endurgjalds.
ISSN 1670-3871
Umræðan
JÓN
MAGNÚSSON
■
fagnar því að þjóðin
sé laus við að ganga
í ábyrgð fyrir einka-
fyrirtæki vegna
áhættufjárfestingar.
Hryðjuverk
■ Af netinu
Rétta leiðin
Mun einhver trúa því?
■
Stjórnmála-
menn hafa sýnt
að þeir eru ekki
bestu dómar-
arnir um það
hvaða atvinnu-
rekstur og
hvaða fyrirtæki
eru líklegust til
að skapa mest-
an hagvöxt.
■
Hryðjuverka-
menn drápu
100 Evrópu-
menn og 2.000
fylgismenn
þeirra úr hópi
innfæddra, en
Bretar drápu á
móti 11.000
meinta hryðju-
menn og sendu
80.000 manns
til viðbótar í
fangabúðir.
Ráðherraleg óhlýðni
Í vestrænum ríkjum hefur skapast
sú hefð að þegar borgarar eru ósáttir
við lög eða önnur fyrirmæli stjórn-
valda þá mótmæla þeir lagasetning-
unni með því að virða ekki lögin á
táknrænan hátt. Þetta hefur verið
kallað borgaraleg óhlýðni. Viðbrögð
[Björns Bjarnasonar dómsmálaráð-
herra] voru hins vegar einhvers kon-
ar ráðherraleg óhlýðni. Í hnotskurn
þá hefur málsvörn hans grundvallast
á því að lögin séu vitlaus og því hafi
hann ekki farið eftir þeim. Hann hef-
ur sagt eitthvað á þá leið að jafnrétt-
islög hafi sett ósanngjarnar kvaðir á
hann við ráðningu hæstaréttardóm-
arans, þau séu barn síns tíma og því
hafi hann ekki virt þau þegar hann
réð hæstaréttardómara á síðasta ári.
Að auki hefur hann lýst því yfir að
það þurfi að breyta lögunum.
ANDRI ÓTTARSSON Á DEIGLAN.COM
DDT útrýmdi malaríu
Notkun DDT útrýmdi malaríu meðal
iðnvæddra þjóða. DDT er enn sem
komið er ódýrasta, skjótvirkasta og
varanlegasta efnið gegn moskító-
flugunni sem ber sjúkdóminn með
sér. Eftir útkomu bókarinnar Silent
Spring eftir Rachel Carson árið 1962
átti DDT sér hins vegar ekki við-
reisnar von því umhverfisverndar-
sinnar tóku að berjast gegn notkun
þess með þeim árangri að efnið var
bannað í hverju landinu á fætur
öðru. Efnið var bannað í Bandaríkj-
unum árið 1972. DDT er eitt af svo-
nefndum þrávirkum lífrænum efnum
sem við óhóflega notkun, til dæmis
stórfellda notkun í landbúnaði, getur
safnast upp í náttúrunni. Það er hins
vegar ekkert sem bendir til að tak-
mörkuð notkun til sjúkdómavarna
leiði til hörmunga í náttúrunni.
VEFÞJÓÐVILJINN Á ANDRIKI.IS
Björn í stólinn
Nú getur forsætisráðherra loksins
hætt og pakkað saman. Það er búið
að finna arftaka fyrir hann. Loksins
er fundinn afundnari stjórnmálamað-
ur sem er jafnvel enn veruleikafirrt-
ari en Davíð. Við búum nefnilega svo
vel að hafa dómsmálaráðherra sem
telur sig ekki bundinn af lögum.
JÓHANN HJALTI ÞORSTEINSSON Á SELLAN.IS
ÞORVALDUR
GYLFASON
■
skrifar um hryðju-
verk fyrr og nú.
Um daginnog veginn
Mál manna
SIGURJÓN M. EGILSSON
■ skrifar um gagnrýni á stjórn Bush
vegna Íraksmálsins.