Fréttablaðið - 21.04.2004, Blaðsíða 36

Nýlega hafa dómstjóri Héraðs-dóms Reykjavíkur og for-
stjóri Barnaverndarstofu tekist á
um það opinberlega hvernig best
verði staðið að skýrslutökum af
börnum sem grunur leikur á að
hafi orðið fyrir kynferðisbroti.
Málið er fjölþætt en meðal annars
er tekist á um staðsetningu
skýrslutökunnar þannig að hags-
munir barnsins séu í fyrirrúmi.
Bæði hefur Héraðsdómur Reykja-
víkur á að skipa sérútbúinni að-
stöðu fyrir skýrslutöku af börnum
en slík aðstaða er jafnframt fyrir
hendi í Barnahúsi. Í ljósi þeirrar
umræðu sem hefur skapast mætti
ætla að eingöngu væri tekist á um
staðsetningu skýrslutökunnar en
svo er ekki. Forstjóri Barna-
verndarstofu hefur bent á að ekki
væri síður mikilvægt að hafa í
huga framkvæmd hennar, eða
hvernig eigi að tala við börn
vegna ætlaðs brots gegn þeim.
Dómarar við Héraðsdóm Reykja-
víkur hafa nýtt sér aðstoð lögregl-
unnar í þessu samhengi og telur
dómstjóri árangur af þeim
skýrslutökum vera góðan. For-
stjóri Barnaverndarstofu hefur
hinsvegar bent á að starfsmenn
Barnahúss séu sérþjálfaðir í
skýrslutökum af börnum og dreg-
ur í efa að þjálfun lögreglunnar sé
nægjanlega sérhæfð til slíkra
verka.
Lagalegur grundvöllur
skýrslutöku
Jónas Jóhannesson, héraðsdóm-
ari við Héraðsdóm Reykjaness,
hefur nýlega lagt orð í umæðuna
og ritað grein undir heitinu
„Gleym mér ei“. Þar fjallar hann
um þann lagalega grundvöll sem
býr að baki framkvæmd skýrslu-
tökunnar. Með breytingu á lögum
um meðferð opinberra mála sem
tóku gildi 1. maí 1999 færðist
framkvæmd skýrslutöku í hendur
dómara en var áður í höndum lög-
reglu. Með þeirri lagasetningu var
það sett í hendur dómara að velja
staðsetningu skýrslutökunnar,
ennfremur að nýta sér heimild
sem hann hefur um að kveðja sér
kunnáttumann til að framkvæma
skýrslutökuna. Dómara er því í
sjálfvald sett að ákveða hvar
skýrslutakan fari fram og hann
hefur einnig um það val hvort
hann tali sjálfur við barnið eða
kveðji kunnáttumann til þess. Þeg-
ar kunnáttumaður tekur skýrslu af
barni er það sem áður segir undir
stjórn dómara sem getur beint til
hans spurningum meðan á skýrslu-
töku stendur. Markmið með þess-
ari lagabreytingu var margþætt en
eitt þeirra var að draga úr líkum á
að börnum væri íþyngt með endur-
teknum yfirheyrslum. Með því að
færa skýrslutöku undir stjórn
dómara, er gengið út frá því að að-
eins einu sinni sé rætt við barnið.
Framburður þess er tekinn upp á
myndband og má leggja mynd-
bandið fram fyrir dóminn við aðal-
meðferð málsins í stað þess að
kalla barn aftur fyrir, þótt for-
dæmi séu fyrir því að slíkt hafi
verið gert. Vegna þessa fyrir-
komulags er mjög mikilvægt að
rétt sé staðið að skýrslutökunni
þannig að frjáls frásögn barnsins
af eigin reynslu komi fram, skýr
og ómenguð. Rannsóknir sýna að
skýrslutaka af barni er einn vand-
meðfarnasti og viðkvæmasti hluti
hvers máls þegar kynferðisbrot
eru rannsökuð. Er það ekki síst
vegna þess að framburður barns
er oft það eina sem hægt er að
byggja framhald máls og lyktir á
og sjaldan er annarri sönnun fyrir
að fara.
Rannsóknarviðtalið
Sálfræði er vísindagrein sem
byggir á ríkri rannsóknarhefð. Ein
undirgreina hennar er réttarsál-
fræði en rannsóknir sem snúa að
börnum og réttarkerfinu fjalla
meðal annars um getu barna til að
bera vitni frammi fyrir dómi og
hvað þurfi að hafa í huga þegar
tekin er af þeim skýrsla. Sú aðferð
sem sérfræðingar Barnahúss nota
við skýrslutökur af börnum og
hafa hlotið mikla þjálfun í kallast
„rannsóknarviðtal“ og er þýðing á
enska heitinu „forensic intervi-
ew“. Þetta er viðtalstækni sem
nota má hvort sem barn er álitið
vera þolandi brots eða hefur orðið
vitni að refsiverðu athæfi. Þess má
geta að sérfræðingar Barnahúss
eru þeir einu hér á landi sem hafa
fengið þjálfun í notkun viðtalsins.
Rannsóknarviðtal er annars eðlis
en meðferðarviðtal. Með rann-
sóknarviðtali er upplýsinga aflað í
lagalegum tilgangi. Markmið þess
er að afla áreiðanlegra og ná-
kvæmra upplýsinga frá barni um
staðreyndir málsins. Spyrjandinn
á að vera hlutlaus og aðferðirnar
sem notaðar eru byggja á fjölda
rannsókna á atriðum sem stuðla að
áreiðanleika vitnisburðar barna.
Þær taka meðal annars mið af
áhrifum spyrjanda á börn, er þá
átt við þóknunaráhrif og áhrif leið-
andi spurninga og er viðtalið hann-
að með það í huga að koma í veg
fyrir það.
Uppbygging viðtalsins
Í byrjun viðtals byrjar spyrj-
andi á að kynna sig og kannar
hvort barn geri greinarmun á
sannleika og ósannindum. Það er
beðið um að skilgreina hvað felist í
því að segja satt og í framhaldi af
því gerir spyrjandi samning við
barn um að það segi einungis satt
og rétt frá. Í rannsóknarviðtali
gilda ákveðnar reglur og eru þær
kynntar barni. Börn hafa tilhneig-
ingu til að svara öllum spurningum
fullorðinna jafnvel þótt þau viti
ekki svarið. Það er því látið vita að
„ég veit ekki“ er gilt svar. Einnig
ef spyrjanda verður á að endur-
taka spurningu þá er barni sagt að
það sé vegna gleymsku en ekki
vegna þess að hann sé að krefja
barnið um annað svar en það gaf í
upphafi. Að síðustu er barnið beðið
um að leiðrétta spyrjandann hafi
hann rangt eftir því. Rannsóknir
sýna að hafi reglur viðtals verið
kynntar barni, hjálpar það því að
sporna gegn misvísandi og leið-
andi spurningum.
Að þessu loknu er farið fljótt
í gegnum atriði sem kanna þros-
ka og hugtakaskilning barnsins.
Þetta er nauðsynlegt til að hægt
sé að átta sig á hvar barn er
staðsett í þroska með tilliti til
reynslu og þekkingar. Það er
spurt um litina, um röð daga og
mánuða, árstíðir og hvort það
kunni á klukku svo dæmi séu
tekin. Þegar hugtakaskilningur
er kannaður er spurt um eigin-
leika og afstöðu hluta. Þetta eru
hugtök á borð við þurrt/blautt,
hart/mjúkt, fyrir framan/fyrir
aftan og utan á/innan í. Eins og
gefur að skilja er mikilvægt að
kanna skilning barns á þessum
hugtökum áður en lengra er haldið
því skýri barn frá að brotið hafi
verið gegn því eru miklar líkur á
að einhver þessara hugtaka komi
við sögu síðar í viðtalinu. Áður en
umræða um hugsanlegt kynferðis-
brot er opnuð er mikilvægt að
kanna getu barns til að koma með
frjálsa frásögn og minni þess af
liðnum atburðum er kannað. Er
það beðið að segja frá hlutlausum
atburði svo sem venjulegum skóla-
degi, afmælisdegi sínum og þess
háttar. Þegar umræðan er færð að
hugsanlegu broti er barnið spurt
hvort það viti af hverju það sé
mætt til skýrslutökunnar. Ef það
veit það ekki er nauðsynlegt að
gefa vísbendingar. Dæmi um það
er að segja: “...sum börn koma
hingað vegna þess að eitthvað hef-
ur komið fyrir þau, viltu segja
mér frá því?“ Er það gert án þess
að um leiðandi spurningar sé að
ræða, en með leiðandi spurningu
er átt við spurningu sem felur í
sér væntingar um eitthvert
ákveðið svar.
Frjáls frásögn
Framvinda viðtals veltur á getu
barnsins til að koma með frjálsa
frásögn. Rannsóknir sýna að best
sé að nota opnar spurningar í stað
sérhæfðra til að fá fram frjálsa frá-
sögn barnsins. Dæmi um það er:
„...getur þú sagt mér betur frá því,
...hvað gerðist svo“ og svo framveg-
is. Sérhæfðar spurningar eru not-
aðar í kjölfar opinna spurninga í
því skyni að fá fram nánari upplýs-
ingar um atriði sem þegar hafa
komið fram. Rannsóknir sýna að
frásögn barna sem orðið hafa fyrir
kynferðisbroti er oft og tíðum
brotakennd og er það með aðstoð
spyrjanda sem skýr og heildstæð
mynd fæst. Má þar nefna atriði eins
og tímasetning, tímaröð, staðsetn-
ing og ekki síst eðli brots.
Þegar spyrja þarf nánar um at-
riði er það gert án þess að um leið-
andi spurningar sé að ræða og
reynir á þjálfun spyrjandans hér.
Eins og alltaf þegar ræða á við börn
þarf að ganga úr skugga um að þau
skilji hverja spurningu og að ein-
ungis sé spurt einnar spurningar í
einu. Einnig er mikilvægt að barni
sé gefinn nægur tími til að koma
með frásögn sína. Algeng mistök
spyrjanda eru að spyrja sérhæfðra
spurninga fyrr en æskilegt er og
áður en fullreynt hefur verið að fá
fram frásögn barnsins með eigin
orðum þess í kjölfar opinna spurn-
inga.
Þekking á rannsóknum
nauðsynleg
Titill þessarar greinar er „Það
geta allir talað við börn“. Víst er
það svo en mikilvægt er að hafa í
huga í hvaða samhengi það er
gert. Ef taka þarf skýrslu af barni
í þeim tilgangi að fá fram rétt-
mætar upplýsingar um ætlað kyn-
ferðisbrot gegn því, er farsælast
að aðilar sem til þess hafa fengið
sérhæfða þjálfun sjái um fram-
kvæmdina. Sú þjálfun felur ekki
aðeins í sér þekkingu á viðtals-
tækninni sem slíkri heldur einnig
þekkingu á þeim kenningarlega
bakgrunni sem aðferðirnar bygg-
ja á og þeim aragrúa rannsókna
sem til er um börn í réttarkerfinu.
Þær gefa ljósa mynd af getu
barna til að skýra frá reynslu
sinni frammi fyrir dómi, út frá
aldri, almennum þroska, þroskun
minnis, frásagnarhæfni og al-
mennri þekkingu svo fátt eitt sé
nefnt. Þekking á ofantöldum at-
riðum ásamt þjálfun í aðferðum
viðtalsins, veitir spyrjanda nauð-
synlegar forsendur til að mæta
sérhverju barni sem boðað er til
skýrslutöku af fagmennsku og
hlutleysi, ásamt því næmi sem
nauðsynlegt er þegar börn eiga í
hlut. ■
24 21. apríl 2004 MIÐVIKUDAGUR
UMRÆÐAN
www.bilanaust.is
Alkahólmælir
2.990
Alkahól-
mælir
þessi á alltaf að vera með í bílnum
Dalvegi 16b • 201 Kópavogur • Sími 544 5570
• Fax 544 5573 • www.rsh.is • rsh@rsh.is
Radíóþjónusta Sigga Harðar
RSH.is
VERSLUN • VERKSTÆÐI
Taktu enga áhættu
1
6
0
8
/T
A
K
T
IK
BARNAHÚS Í TEXAS
Greinarhöfundur segir að sérfræðingar Barnahúss séu þeir einu hér á landi sem hafi feng-
ið þjálfun í notkun rannsóknarviðtals við börn sem hafa orðið þolendur kynferðisbrots.
Umræðan
JÓHANNA KRISTÍN JÓNSDÓTTIR
■ framhaldsnemi í sálfræði við HÍ sem
hefur stundað rannsóknir á framburði
barna í rannsóknarviðtali – skrifar:
„Það geta allir talað við börn“