Fréttablaðið - 25.04.2004, Blaðsíða 14

15SUNNUDAGUR 25. apríl 2004
fram að ef þessi leið yrði fyrir
valinu fæli hún ekki í sér neina
beina lagasetningu sem beindist
gegn einkareknum fjölmiðlum.
Sérstök ákvæði í sam-
keppnislög
Nefndin bendir á að einstök
ríki hafi farið þá leið að setja sér-
stök ákvæði í samkeppnislög
sem taka til fjölmiðla. Einkum
ætti að huga að eftirtöldum
möguleikum:
1. Gera ætti ráð fyrir því að fjöl-
miðlafyrirtækjum yrði skylt að
veita nákvæmar upplýsingar
um eignarhald á þeim og fyrir-
tækjum og félögum sem eiga
hlut í fyrirtækjum í fjölmiðla-
rekstri. Ennfremur verði allar
breytingar á eignarhaldi til-
kynningaskyldar.
2. Samkeppnisyfirvöldum verði
fengnar heimildir til að banna
slíkar breytingar leiði þær til
samþjöppunar á eignarhaldi
eða breytinga á gerð markað-
arins sem hamlað gætu fjöl-
breytni. Hægt sé að láta
eignabreytingar ganga til
baka.
3. Samkeppnisyfirvöld geta sett
skorður við því að fyrirtæki í
öðrum rekstri eignist hlut í
fjölmiðlafyrirtæki og banna
mætti slík eignatengsl með
öllu.
Afturvirkni stjórnarskrárbrot
Nefndin telur að ekki eigi að
gera dagblaðaútgáfu leyfis-
skylda. Í því skyni að takmarka
það að sami aðili eigi bæði dag-
blöð og ljósvakamiðla verði sett
sérstök ákvæði um það í lög um
veitingu útvarpsleyfa. Einnig
eru gerðar tillögur þess efnis að
sama fyrirtæki verði bannað að
eiga bæði útvarps- og sjón-
varpsmiðla.
Varðandi eignatengsl milli fjöl-
miðlafyrirtækja og fyrirtækja í
öðrum rekstri segist nefndin ekki
þekkja til þess í öðrum löndum,
„að aðili sem hefur hliðstæð um-
svif í viðskiptalífi annarra landa
og Baugur Group hf. hefur á Ís-
landi, fari jafnframt með ráðandi
hlut í jafnöflugu fjölmiðlafyrir-
tæki og Norðurljósum hf.“
Nefndin kemst að þeirri niður-
stöðu að markmiðum beinna
reglna um takmarkað eignarhald
eða útbreiðslu yrði ekki náð að
öllu leyti nema þær yrðu aftur-
virkar. „Slíkt fæli augljóslega í
sér inngrip hins opinbera í ríkj-
andi markaðsaðstæður, sem gæti
orðið fyrirtækjum þungbært og
kostnaðarsamt, auk þess sem
álitamál gætu risið um þær skorð-
ur sem ákvæði stjórnarskrár um
vernd eignarréttar og atvinnu-
frelsi kynnu að setja í þessu efni.
Af þessum ástæðum yrði því fyrst
og fremst að horfa til áhrifa
þeirra til framtíðar.“
Nefndin telur að besta leiðin til
að stýra þróuninni á eignarhaldi
fjölmiðla til lengri tíma sé í gegn-
um úthlutun leyfa til útvarps-
rekstrar.
Erlent eignarhald
Nefndin tekur eignarhald er-
lendra fyrirtækja eða einstaklinga
á íslenskum fjölmiðlum sérstak-
lega til umfjöllunar. „Nefndin legg-
ur til að hugað verði að því að sett-
ar verði reglur sem setji skorður
við eignarhaldi útlendinga utan
EES-svæðisins á fjölmiðlafyrir-
tækjum. Hefur nefndin einkum í
huga að of sterk ítök erlendra aðila
geti hamlað gegn markmiðum sem
lúta að vernd íslenskrar menningar
og fjölbreytni.“
Sjálfstæði fréttamanna
Lagt er til í skýrslunni að sett
verði í lög um prentrétt ákvæði sem
skyldi fyrirtæki í dagblaðaútgáfu til
að setja sér innri reglur sem miði að
því að tryggja sjálfstæði blaða-
manna og ritstjóra gagnvart eigend-
um. Ennfremur skuli dagblöð setja
sér eigin reglur um stöðu blaða-
manna gagnvart ritstjórn. „Sam-
bærileg ákvæði verði ennfremur
sett í útvarpslög sem tryggi sjálf-
stæði frétta- og dagskrárgerðar-
manna gagnvart eigendum fyrir-
tækja í útvarpsrekstri,“ segir í
skýrslunni.
Mælt er með því að mennta-
málaráðherra semji leiðbeining-
arreglur sem að þessu lúta og
staðfesti jafnframt reglur sem
fjölmiðlar vilji setja sér.
Fjölmiðlastofnun
Nefndinni var gert að ræða
kosti þess að stofna sérstaka
fjölmiðlastofnun sem hafi með
höndum opinber málefni er lúti
að starfsemi fjölmiðla, eignar-
haldi og fleiru. Nefndin tekur
það fram í niðurstöðum sínum
að hún telji ekki rétt að leggja
þetta beinlínis til. Fremur ætti
að nýta þær stofnanir sem fyrir
eru og „kanna hvort þær geti
leyst af hendi þau nýju og/eða
breyttu verkefni sem breyting-
ar á löggjöf á sviði fjölmiðlunar
hefðu í för með sér,“ segir í
skýrslunni og vísar þar til Sam-
keppnisstofnunar eða útvarps-
réttarnefndar. ■
Það er eitt að skýrsla sé ítarlegog annað að hún sé nákvæm.
Það verður ekki sagt að 180 blað-
síðna skýrsla nefndar um eignar-
hald á fjölmiðlum sé ekki ítarleg
og þrátt fyrir að stjórnvöld hafi
enn ekki opinberað skýrsluna þá
hefur hún farið nógu víða til þess
að þeir sem eru til umfjöllunar í
skýrslunni hafi bent á missagnir
og rangtúlkanir.
Rangar upplýsingar
Skarphéðinn Berg Steinarsson,
stjórnarformaður Norðurljósa,
bendir á það í Fréttablaðinu í gær
að ranglega sé farið með stöðu bæði
Norðurljósa og Baugs á markaði.
Þar segir hann að þegar veltutölur
fjölmiðlafyrirtækja séu skoðaðar
þá sé til dæmis veltu Skífunnar, BT
og kvikmyndahúsa Norðurljósa
steypt saman við rekstur dagblaða
og ljósvakamiðla. Niðurstaðan er
því sú að velta Norðurljósa er sögð
tvöföld á við Ríkisútvarpið og Ár-
vakur, sem gefur út Morgunblaðið.
Þarna er því verið að bera saman
ósambærilega hluti. Þá virðast
skýrsluhöfundar falla í þá gryfju að
fjalla ekki um Norðurljós eins og
fyrirtækið er í dag heldur miða þeir
við rekstur Norðurljósa áður en til
sameiningar Fréttar ehf. og Norður-
ljósa kom.
Það er ljóst að skýrsluhöfundar
hefðu komist hjá slíkum misskiln-
ingi hefðu þeir þekkst boð stjórnar
Norðurljósa um að eiga fund þar
sem farið yrði yfir stöðu félagsins.
Ætla mætti að slíkt tilboð um fund
gæti hentað nefnd sem fjallar um
fyrirtæki á borð við Norðurljós sem
er á fyrstu mánuðum starfsemi
sinnar en þann 1. maí verða þrír
mánuðir frá því Íslenska útvarpsfé-
lagið og Frétt ehf. voru sameinuð
undir hatti Norðurljósa.
Draga má ólíkar ályktanir
Eins og vænta má af svo langri
skýrslu sem fjölmiðlaskýrslan er
er lítið mál að draga nokkurn veg-
inn þær ályktanir sem mönnum
hugnast. Og það verður ekki af
skýrsluhöfundum tekið að í af-
rakstri vinnu þeirra er að finna
býsna greinargóðar og handhæg-
ar upplýsingar um þróun á ís-
lenskum fjölmiðlamarkaði.
Af lestri skýrslunnar má ráða
að staðan á ljósvakamarkaði sé sú
að Ríkisútvarpið beri ægishjálm
yfir einkareknu stöðvarnar, svo
notað sé orðalagið sem skýrslu-
höfundar velja Norðurljósum.
Reyndar kemur fram í skýrslunni
að aldrei hafi fleiri einkareknar
stöðvar verið starfræktar en í
fyrra en þá voru þær tíu og stóðu
fimm aðskildir rekstraraðilar að
þeim. Í töflu á skýrslunni má sjá
að aldrei fyrr hafa svo margar
einkareknar stöðvar verið starf-
ræktar og aldrei hafa fleiri aðilar
komið að rekstri sjónvarps.
Skýrsluhöfundar telja að tilkoma
Skjás 1 hafi brotið upp „tvíveldi“
Ríkissjónvarpsins og Stöðvar 2 á
þessum markaði. Ekki verður
annað ráðið af skýrslunni en að
þróun á sjónvarpsmarkaði á síð-
ustu misserum hafi verið í átt að
meiri fjölbreytni og samkeppni.
Rúv stærst í útvarpi
Um útvarpsrekstur gildir hið
sama og um sjónvarp. Ríkisútvarp-
ið er þar langöflugast. Rás 2 hefur
mesta hlustun, Bylgjan er í öðru
sæti og Rás 1 í þriðja. Alls er mark-
aðshlutdeild þessara stöðva, mæld í
hlustun, 76%. En hlutdeild Ríkisút-
varpsins á útvarpsmarkaði er 52%,
stöðvar Norðurljósa hafa 44% hlut
miðað við könnun í nóvember árið
2003. Í skýrslunni segir að með fyr-
irvara um samanburðarhæfni á
gögnum megi draga þá ályktun að
hlustun á útvarp sé dreifðari á milli
stöðva hér á landi en víðast erlend-
is. Helsta niðurstaða skýrslunnar
verður því að teljast sú að tveir að-
ilar, Ríkisútvarpið og Norðurljós,
hafi haft mikla yfirburðastöðu á út-
varpsmarkaði á síðustu misserum.
Ekki tekið tillit til hraðrar
þróunar
Um dagblaðamarkaðinn segir
að samanblögð útbreiðsla Fréttar
ehf., sem gefur út Fréttablaðið og
DV sé 66% en Morgunblaðið hafi
34% hlutdeild. Hér er einungis
miðað við lestur dagblaða ekki um-
fang þeirra, stærð eða veltu og
ekki er tekið tillit til þess að Frétta-
blaðinu er dreift án endurgjalds og
er því líklegt til þess að vega mjög
hátt í slíkum samanburði.
Það verður að teljast nokkuð
áhugavert að í vinnslu skýrslunn-
ar sé því enginn gaumur gefinn
hversu óstöðugur dagblaðamark-
aðurinn hefur verið á undanförn-
um árum. Bæði Fréttablaðið og
DV hafa farið í gegnum gjaldþrot
og eigendaskipti á undanförnum
þremur árum. Skýrsluhöfundar
virðast hins vegar algjörlega líta
framhjá þessum raunveruleika
þegar þeir draga ályktanir um
stöðuna á markaðinum nú. Í ljósi
sögu dagblaða á Íslandi er svip-
mynd af markaðsstöðunni hæpinn
grundvöllur til ályktana um þróun
hans í framtíðinni.
Tjáningarfrelsi verndað
Í skýrslunni eru færð allítarleg
rök fyrir þeirri niðurstöðu að
stjórnvöld á Íslandi beri þjóðrétt-
arlega skyldu til að tryggja fjöl-
breytni á fjölmiðlamarkaði.
Mannréttindasáttmálar kveða
mjög skýrt á um tjáningarfrelsi
og þurfa sterk rök að liggja fyrir
því að stjórnvöld hlutist til um
rekstur fjölmiðlafyrirtækja.
Skýrsluhöfundar rekja dóma
Mannréttindadómstóls Evrópu og
komast að þeirri niðurstöðu að
þjóðréttarleg skylda hvíli á
stjórnvöldum að grípa til aðgerða.
Ekki verður þó séð að sú skylda
veiti stjórnvöldum opna heimild
til þess að skilgreina frjálslega
hvenær takmarkanir á tjáningar-
frelsi, eða fjölmiðlaútgáfu, megi
leiða í lög. Skýrsluhöfundar segja
að af dómafordæmi leiði „að í
ákvæðinu [felist] vissar skyldur
til að grípa til ráðstafana til að
vernda fjölbreytni skoðana sem
fram kom[i] í fjölmiðlum og ef
nauðsynlegt er, að grípa til sér-
stakra aðgerða í því skyni.“
Ekkert sem bendir til heftr-
ar umræðu
Ekkert í skýrslu nefndarinnar
gefur til kynna að réttindum borg-
aranna til að koma á framfæri
skoðunum sínum sé ógnað miðað
við núverandi aðstæður á fjöl-
miðlamarkaði. Því er heldur ekki
haldið fram að íslenskir fjölmiðl-
ar hafi brugðist þeim skyldum
sem á þá eru lagðar samkvæmt
þessum ákvæðum. Einungis er
vísað til mögulegrar hættu þar
sem meðal annars er stuðst við
kolrangar upplýsingar um stöðu
stærsta eiganda Norðurljósa.
Þá er ekkert tillit tekið til þess
að eignarhald á Norðurljósum
hefur dreifst mjög á allra síðustu
mánuðum og yfirlýst markmið
stjórnar félagsins er að setja það
á almennan hlutabréfamarkað.
Þessar augljósu veilur í umfjöllun
nefndar menntamálaráðherra
hljóta að hafa vægi þegar þing-
menn meta hvort lagasetning,
sem haft getur mjög truflandi
áhrif á heilan atvinnuveg, skuli
samþykkt með litlum fyrirvara í
lok yfirstandandi Alþingis.
Skerðing á eignarrétti
Það verður því að teljast í
meira lagi hæpið að stórlega
íþyngjandi löggjöf um eignar-
hald á fjölmiðlum sé í raun og
sanni réttlætanleg miðað við þá
stöðu sem nú ríkir á fjölmiðla-
markaði. Slík lagasetning, sér-
staklega væri hún afturvirk,
hlyti að túlkast sem brot á sjón-
armiðum um meðalhóf í laga-
setningu sem kveður á um að
stjórnvöld eigi að fara þá leið til
markmiða sem minnst íþyngj-
andi eru fyrir borgarana, auk
þess sem líklegt er að eignar-
réttarákvæði stjórnarskrárinn-
ar væru brotin. Þetta sjónarmið
kom meðal annars fram hjá Sig-
urði Líndal lagaprófessor í út-
varpsfréttum í gær. Í þessu
samhengi er einnig vert að
minnast þess að Haraldur
Sveinsson, stjórnarformaður út-
gáfufélags Morgunblaðsins,
segir í Fréttablaðinu í gær að
lögin geti verið varasöm fyrir
framtíð fjölmiðla á Íslandi.
Hugmyndir um lög um eignar-
hald á fjölmiðlum, sem lagðar eru
fram af forsætisráðherra hljóta að
skoðast í samhengi við þær yfir-
lýsingar sem hann hefur látið frá
sér fara um þau fyrirtæki sem í
hlut eiga. Það er umhugsunarvert
að á vordögum ársins 2004 skuli
vera lagðar fram í lýðræðisríkinu
Íslandi hugmyndir um lög sem
beinlínis er beint gegn fjölmiðlum
sem forsætisráðherra telur sér
óvilhalla. Spyrja má hvort slíkt
verklag geti á nokkurn hátt sam-
rýmst yfirlýstum markmiðum um
að hlutverk stjórnvalda sé að
tryggja stöðu óháðra fjölmiðla? ■
Er verið að vernda lýðræðið?
Skýrsla nefndar um eignarhald á fjölmiðlum vildi ekki hitta stjórn
stærsta einkarekna fjölmiðlafyrirtækis landsins. Skýrslan staðfestir yfir-
burði RÚV á markaðinum.
Baksviðs
ÞÓRLINDUR KJARTANSSON
■ skrifar um fjölmiðlalög.