Fréttablaðið - 06.06.2004, Blaðsíða 30

22 6. júní 2004 LAUGARDAGUR
Ásíðustu árum hafa sjö til áttaþúsund einstaklingar átján
ára eða yngri verið kærðir fyrir
lögbrot. Samkvæmt núverandi
lagaumhverfi bíður brotamann-
anna ungu fangelsisvist, fésektir,
skilorðsbundinn dómur, frestun
ákæru eða samfélagsþjónusta –
allt eftir eðli brotanna – verði þeir
fundnir sekir. Nú gæti hins vegar
orðið breyting þar á. Samkvæmt
hugmyndum nefndar sem dóms-
málaráðherra skipaði fyrir þrem-
ur árum og sendi nýverið frá sér
skýrslu verður tekin upp svoköll-
uð sáttaumleitun í íslensku réttar-
kerfi.
Sáttaumleitun
Með sáttaumleitun í sakamál-
um er er átt við þá aðferð að leiða
brotamann og brotaþola saman í
því skyni að koma hinum brotlega
í skilning um þau rangindi sem
hann hefur viðhaft, fá hann til að
friðmælast við brotaþola og skapa
þar með grundvöll fyrir þá að
komast að samkomulagi um mála-
lok án dóms og hefðbundinnar
refsingar. Úrræðið byggir á svo-
kallaðri uppbyggilegri réttvísi
eða „restorative justice“ og hefur
reynst vel víða á Vesturlöndum.
Hringurinn
Í Miðgarði, félagsþjónustu
Grafarvogs, hefur verið rekið til-
raunaverkefnið Hringurinn sem
byggt er á sáttaumleitun. Hringur-
inn er ætlaður ósakhæfum ung-
lingum, þeim sem eru 15 ára eða
yngri. Lögð er áhersla á brot eins
og skemmdarverk og þjófnaði, þar
sem um er að ræða augljósa
þolendur. Ferlið fer þannig fram
að fundað er með geranda og þol-
anda og er brotamaðurinn gerður
ábyrgur fyrir hegðun sinni.
„Markmið Hringsins er að gefa
barni sem hefur framið afbrot
tækifæri á að læra af reynslunni
og leggja sitt af mörkunum til að
gera umhverfið öruggara og bæta
fyrir hegðun sína á uppbyggilegan
hátt,“ segir Ingibjörg Sigurþórs-
dóttir, framkvæmdastjóri Mið-
garðs.
Hringurinn á í samstarfi við
ýmis fyrirtæki og stofnanir í Graf-
arvogi og geta unglingarnir bætt
fyrir brot sín með því að inna af
hendi störf í þessum fyrirtækjum
eða stofnunum í ákveðinn tíma.
Með þessu er lögð áhersla á samá-
byrgð allra íbúa Grafarvogs.
Ingibjörg segir að Hringurinn
hafi gengið mjög vel í þau þrjú ár
sem verkefnið hefur verið starf-
rækt. „Það hafa 34 börn lokið hring
og það eru allir mjög ánægðir með
vinnuna; gerendur, þolendur og
foreldrar,“ segir Ingibjörg, sem er
viss um að úrræðið hafi skilað sér
þótt ekki hafi verið gerð langtíma
rannsókn á því. „Við einbeittum
okkur að skemmdaverkum og
þjófnuðum þar sem það voru al-
gengustu brotaflokkarnir, og þeim
brotum hefur fækkað.“
Ingibjörg er ekki í nokkrum
vafa um að sáttaumleitun sé það
sem koma skal. „Við höfum verið
að vinna með ósakhæfum börnum
en þetta á ekki síður við þá sem
eru eldri. Ég held að það skipti
miklu máli að dusta rykið af göml-
um aðferðum og finna upbbyggi-
legri aðferðir við að beina unga
fólkinu á rétta braut með því að
byggja það upp. Við erum ekki að
taka unglingana inn til að brjóta þá
niður heldur til að byggja þá upp á
jákvæðan hátt.“
Átta þúsund kærur vegna
ungmenna
Samkvæmt málaskrá lögregl-
unnar voru lagðar fram 8.057 kær-
ur vegna einstaklinga átján ára eða
yngri árið 2001. Um 60% kæranna
var vegna umferðarlagabrota,
rúmur fjórðungur vegna hegning-
arlagabrota og rúm tíu prósent
vegna annarra sérrefsilaga. Kær-
um vegna einstaklinga átján ára
eða yngri fækkaði talsvert árið
2002 en þá námu þær 7.188. Piltar
eru í miklum meirihluta þeirra
sem kærðir voru eða um 80% og er
það svipuð kynjaskipting og í öðr-
um aldursflokkum.
Bæði ár voru langflestar kær-
urnar, tæp 95%, vegna einstak-
linga sem voru orðnir sakhæfir.
Skilorð og niðurfelling sak-
sóknar?
Samkvæmt hegningarlögum er
ákæranda heimilt að fresta ákæru
um tiltekinn tíma ef játning liggur
fyrir og brotamaður var ekki eldri
en 21 árs þegar brotið var framið.
Ákærufrestinn má þá binda
ákveðnum skilyrðum sem brota-
maður verður að uppfylla
en unnt er að taka málið
upp að nýju ef sakborning-
ur heldur áfram afbrotum.
Skilorð stendur ekki
skemur en eitt ár og ekki
lengur en fimm ár.
Niðurfellingu saksókn-
ar hefur talsvert verið
beitt hjá ungum brota-
mönnum þar sem það get-
ur talist heppilegra úrræði
í sumum málum. Ungling-
urinn kemst þar með hjá
sakfellingu og refsingu
sem annars gæti haft
skaðlegri áhrif.
Sáttaumleitun á Norður-
löndum
Noregur var fyrst Norðurland-
anna til að taka upp sáttaumleitun
árið 1981. Það var ekki síst fyrir
tilstilli norska afbrotafræðingsins
Nils Christie sem hafði mótandi
áhrif á að úrræðið væri tekið upp
á Norðurlöndunum. Úrræðið þótti
gefa það góða raun að það var fest
í lög í Noregi árið 1991. Aðrar
Norðurlandaþjóðir fylgdu svo í
kjölfarið. Í Danmörku kemur
sáttaumleitun þó ekki í stað refs-
ingar heldur er viðbót við hana, en
það hefur ekki gefið jafn góða
raun.
Alvarlegri brot
Egill Stephensen, saksóknari
hjá Lögreglustjóranum í Reykja-
vík, hefur kynnt sér sáttaumleit-
unarferlið í Noregi en hann var
einn af þeim sem skipaði nefnd
dómsmálaráðherra. Egill segir
sáttaumleitun í Noregi hafa tekið
litlum breytingum frá því hún var
tekin upp og að hún hafi gengið
það vel að búið sé að taka hana
upp á landsvísu.
„Þar tekur kerfið fyrst og
fremst á ungum brotamönnum og
minniháttar brotum. En það er
ekki útilokað að það taki til stærri
og alvarlegri brota og jafnframt
til eldri brotamanna eins og dæmi
eru um,“ segir Egill.
Þolandi hittir geranda
Með sáttaumleitunarkerfinu
koma bæði gerandi og brotaþoli að
málinu ólíkt því sem gerist þegar
venjulegum refsingum er beitt. Þá
er þolandi frekar notaður sem
vitni til að sanna sök gerandans en
með sáttaumleitunarkerfinu er
jafnframt reynt að rétta hlut hans.
„Það hefur sýnt sig að þessir að-
ilar eru flestir ánægðir með að
taka þátt í sáttaumleitun. Það
skiptir miklu máli að þolandinn fái
tækifæri á að tala við ger-
andann. Hefðbundna leið-
in, að refsa, þykir ekki hafa
skilað nægilega góðum ár-
angri,“ segir Egill, en bæt-
ir jafnframt við að slíkir
fundir geti verið mikið til-
finningamál, sem reyni á
báða aðila. „Gerandinn
hefur kannski aldrei áður
þurft að horfast í augu við
þá sem hann hefur brotið
gegn. Sömuleiðis er auð-
velt að setja sig í spor þol-
andans sem hefur kannski
orðið fyrir tilfinningalegu
SÁTTAUMLEITUN
Sáttaumleitun byggir á hugmyndafræði sem hefur verið nefnd uppbyggileg réttvísi
eða „restorative justice“. Markmiðið með úrræðinu er að gerandi, fórnarlamb og full-
trúar samfélagsins komi saman og meti skaðann sem hlaust af afbrotinu, hvað þurfi
að gera til að bæta fyrir skaðann og hver sé ábyrgur fyrir því að hann verði. Þetta úr-
ræði er hægt að nota í stað réttarhalda, í stað fangelsunar eða í framhaldi af því að
manneskju er sleppt úr haldi. Eins er hægt að nota þetta úrræði í fjölskyldu- og
barnaverndarmálum sem og í vinnustaðadeilum.
Dæmi um vinnu í þessum anda væri að ef unglingur stelur úr búð væri haldinn fund-
ur með honum, búðareigandanum, foreldrum, lögreglu og ef til vill fleiri tengdum
aðilum. Farið væri yfir málið, hver og einn fengi að tjá sína hlið og leitað væri lausna
til að hægt væri að bæta fyrir skaðann og koma í veg fyrir frekari brot. Með þessu
móti væri hinum unga brotamanni gerð augljós grein fyrir alvarleika málsins frá öll-
um hliðum og myndað væri ferli til varnar því að sambærileg brot endurtækju sig.
SAKHÆFISALDUR
Sakhæfisaldur er tilgreindur í hegningarlögum þannig að ekki skuli refsa manni fyrir
verknað sem hann hefur framið fyrir fimmtán ára aldur. Í undantekningartilvikum get-
ur barn þó þurft að sæta refsikenndum viðurlögum.
Eftir að fimmtán ára aldri er náð verður barn sakfellt og refsing dæmd. Þess ber þó
að geta að sérreglur má finna um meðferð sakamála á hendur ungum afbrotamönn-
um sem taka tillit til aldurs þeirra.
Sátt í stað refsingar
Nýtt úrræði verður tek
samkvæmt hugm
málaráðherra
EGILL
STEPHENSEN
Saksóknari hjá Lög-
reglustjóranum í
Reykjavík segir að
brotamaðurinn sé
síður en svo að
sleppa við að
gjalda fyrir brot sitt.