Fréttablaðið - 13.06.2004, Blaðsíða 30

22 13. júní 2004 SUNNUDAGUR
Á síðasta ári leiddi heimilis-
ofbeldi til nærri sjötíu dauðsfalla
á Spáni. Morðin segja þó aðeins
hluta sögunnar, því þau eru nær
alltaf lokapunktur á löngu ferli
ofbeldis; það er ekki algengt að
karlmenn vakni upp einn daginn
og ákveði að drepa konuna sína án
nokkurs undanfara.
Ástandið í þessum efnum á
Spáni er orðið það slæmt að fyrir
þingkosningarnar síðastliðið vor
setti José Rodriguez Zapatero, nú-
verandi forsætisráðherra Spánar,
baráttuna gegn heimilisofbeldi
sem eitt af forgangsatriðum
flokks síns á yfirstandandi kjör-
tímabili.
Nú í byrjun júní samþykkti rík-
isstjórn Zapatero drög að lögum
sem miða að því að koma í veg
fyrir heimilisofbeldi og sendi í til-
efni þess frá sér svohljóðandi orð-
sendingu: „Ríkistjórnin vill fara
fyrir algerri byltingu samfélags-
ins gegn þessu meini.“ Reiknað er
með að lögin verði samþykkt fyrir
árslok, en þau taka á þessu ofbeldi
á mjög breiðum grundvelli með
fyrirbyggjandi aðgerðum, allt frá
því að koma inn skylduáfanga um
siðfræði og jafnrétti kynjanna í
barnaskólum til lengingar fang-
elsisdóma yfir þeim sem valdið
hafa mökum sínum skaða.
Samkvæmt Sameinuðu þjóðun-
um er heimilisofbeldi mest faldi
glæpur í samfélagi mannanna.
Það sem gerir málið sérstaklega
snúið er að hér eru á ferðinni
flóknir tilfinningalegir og félags-
legir þættir sem hafa með samlífi
þeirra sem í hlut eiga að gera.
Fórnarlambið er bundið árásar-
manninum tilfinningalegum og
oftast efnahagslegum böndum.
Hræðsla við viðbrögð árásar-
mannsins getur komið í veg fyrir
að viðkomandi fórnarlamb leiti
réttar síns.
Það sem gerir stöðuna á Spáni
sérstaklega óhugnanlega er að
þrátt fyrir aukna meðvitund um
tilvist heimilsofbeldis hafa dauðs-
föll af völdum þess aukist þar ár
frá ári síðastliðinn áratug. Hvaða
sögulegu og félagslegu þættir
gera þetta að verkum?
Feðraveldið Spánn á tímum
Francos
Francisco Franco ríkti sem ein-
ræðisherra á Spáni í 36 ár, 1939-
1975. Á þessu tímabili lét Franco
taka af lífi 192.684 manns og enn
er ekki vitað um afdrif 30.000
manns.
Franco vildi halda spænsku
samfélagi hreinu og lausu við úr-
kynjun samtímans. Ríki Francos
og kaþólska kirkjan mynduðu í
sameiningu valdaöxul sem ríkti
yfir öllum þáttum spænsks þjóð-
lífs. Prentfrelsi var afnumið. Á
var komið tvöfaldri ritskoðun
ríkis og kirkju. Grunnmenntun
var byggð upp í kringum trúna.
Fundahöld voru bönnuð. Náms-
menn voru hræddir við að hittast
á kaffihúsum og skiptast á glósum
af ótta við að vera vændir um
ólögleg fundahöld. Kynslóðin sem
hefði getað orðið spænska 68-kyn-
slóðin ólst upp við fasisma, ein-
ræði og kaþólskan trúarofsa. Það
var engin hugarfarsbylting sem
skilaði sér í róttækum samfélags-
breytingum. Enginn Kvennalisti.
Spænskt samfélag var í spenni-
treyju og konan innan þess í gapa-
stokki.
Samfélag Francos miðaði að
algerri drottnun karlmannsins
yfir fjölskyldu sinni. Lagalega var
hann höfuð fjölskyldunnar, innan
hennar einráður. Ekki var litið á
konuna sem sjálfstæðan einstak-
ling eða henni ákvarðaður eigin
vilji frammi fyrir lögunum heldur
var hún lítið annað en framleng-
ing á eiginmanni
sínum. Hlutverk
konunnar var að
mestu bundið við
heimilið, hún var
húsmóðir, upp-
alandi og eigin-
kona.
Þ á t t t a k a
kvenna í atvinnu-
lífinu var tak-
mörkuð alla
s t j ó r n a r t í ð
Francos. Hjá hinu
opinbera, sem á
síðustu áratugum
hefur verið einn
helsti starfsvett-
vangur spænskra
kvenna, unnu
sautján konur
fyrir hverja
hundrað karl-
menn árið 1964. Árið 1991 var
þessi tala komin upp í sjötíu.
Lagasetning, eins og vitnað er í
hér til hliðar, er byggð á þeirri
hugmynd að konan sé á einhvern
hátt eign mannsins. Kokkáluðum
eiginmanni var nánast gert kleift
að drepa konu sína og elskhuga
með því að hafa refsingar vægar.
Svipuð lagasetning þekktist í sögu
margra samfélaga fortíðarinnar
fyrir innleiðingu frelsis- og jafn-
réttishugmynda nútímans.
Og svo dó Franco
Franco dó 1975. Síðustu dauða-
dómarnir yfir pólitískum andstæð-
ingum hans eru frá því stuttu áður
en hann dó. Einræði Francos náði
fram yfir andarslitrin. Samfélag-
inu var ekki bylt að neðan.
Einvaldurinn dó saddur lífdaga í
rúmi sínu eins og níutíu prósent
mannanna. Við tóku breytingar í
lýðræðisátt. Ákvæðin fyrrnefndu
um karlmanninn sem höfuð fjöl-
skyldunnar voru numin úr gildi.
Kona mátti nú
opna bankareikn-
ing án leyfis föð-
ur síns eða eigin-
manns, sækja um
vegabréf og ráða
yfir eigin fjár-
hag. Með stjórn-
arskránni 1978
var komið á laga-
legu jafnrétti
kynjanna sem
batt enda á laga-
lega kúgun kon-
unnar. Skilnaðir
urðu svo löglegir
1981. Konan var
nú formlega orð-
in sinn eigin
herra.
Þær lagalegu
og félagslegu
breytingar sem
hafa átt sér stað á Spáni á síðast-
liðnum þremur áratugum eru
liður í algerri umbreytingu
spænsks samfélags á sjálfu sér.
Eðlilega eymir þó eftir af þeirri
hugmyndafræðilegu arfleið sem
stjórnartíð Francos innrætti
spænsku samfélagi. Spánverjar
eru í stöðugri baráttu við þennan
draug fortíðarinnar, sem þó er
eiginlega ekki draugur því hann
hefur enn ekki dáið og birtist sem
hluti af hinum daglega veruleika í
þeim kynslóðum sem ólust upp í
fasísku kerfi Francos. Kynslóðir
sem bera nauðugar viljugar eitt-
hvað af innrætinu sem er svo
mjög andstætt þeim hugmyndum
sem lýðræðissamfélag leitast við
að innræta þegnum sínum.
Spænska þjóðarsálin er með klof-
inn persónuleika.
Vitundarvakning en þó aukið
ofbeldi
Allt þar til 1984 voru ekki til
opinberar tölur yfir tilkynningar
um heimilisofbeldi á Spáni. Litið
var á heimilisofbeldi sem einka-
mál þeirra sem áttu í hlut. Árið
1989 var ákvæði í hegningarlög-
unum um eðli heimilisofbeldis
endurskilgreint. Fljótlega eftir
það tók að bera á gagnrýni á lögin
því þau tóku eingöngu til líkam-
legs ofbeldis, ekki sálræns. Breyt-
ingar á þessu ákvæði árið 1995
minnkuðu ekki tíðni heimilis-
ofbeldis.
Segja má að spænskt samfélag
hafi vaknað til meðvitundar um
alvarleika heimilisofbeldis í árs-
lok 1997 í kjölfarið á morði konu
sem hét Ana
Orantes. Hún
kom fram í sjón-
varpi og lýsti því
yfir að hún væri
f ó r n a r l a m b
heimilisofbeldis
en var svo drep-
in af eiginmanni
sínum nokkru
síðar. Eftir það
vaknaði upp um-
ræða um hvort
ekki væri hægt
að gera eitthvað
til að vernda
f ó r n a r l ö m b
heimilisofbeldis
með fyrirbyggj-
andi ráðstöfun-
um.
Í kjölfarið á gríðarlegri aukn-
ingu tilkynninga um heimilis-
ofbeldi 1997 tók spænska ríkis-
stjórnin í taumana með því að
samþykkja átak gegn því í apríl-
mánuði 1998. Inntak átaksins var
meðal annars að heimilisofbeldi
væri árás á lýðræðið. Sama ár, í
tilefni af því að fimmtíu ár voru
liðin frá birtingu Mannréttinda-
yfirlýsingarinnar, sendi spænska
þingið frá sér yfirlýsingu þar sem
kom fram að karlmenn hefðu í
gegnum árin notað lagalega stöðu
sína til að brjóta á mannréttindum
kvenna, sem voru formlega virt
að vettugi á Spáni fram yfir dauða
Francos.
Þrátt fyrir þessa auknu með-
vitund um útbreiðslu heimilis-
ofbeldis jókst tala þeirra kvenna
sem myrtar voru af mökum sín-
um. Frá 35 árið 1998 í 42 árið 1999.
Það ár voru samþykkt lög sem enn
frekar bættu við grein hegningar-
laganna um heimilisofbeldi og
aukinn þungi lagður á fyrirbyggj-
andi áhrif laganna, með það í huga
að koma í veg fyrir stigmögnun
ofbeldisins sem gæti endað með
morði. Lagabreytingarnar fólu í
sér að nú var hægt að dæma árás-
armann til fangelsisvistar ef sýnt
þótti að hann hefði ógnað lífi
fórnarlambs síns með orðum eða
gjörðum.
Þessi lagabreyting leiddi af sér
tvo sögulegu dóma árið 2000. Ann-
ar þeirra yfir manni sem dæmdur
var til fjórtán mánaða fangelsis-
vistar, eftir að sannað þótti að
hann hafði með látbragði gefið í
skyn að hann hygðist drepa maka
sinn. Hinn yfir manni sem dæmd-
ur var til eins árs fangelsisvistar
eftir að hafa hótað að drepa konu
sína með hamri og síðar haldið
andliti hennar ofan í klósettskál.
Það þótti sýnt í báðum tilfellum
hvert stefndi og því gripu lögin
inn í til að koma í veg fyrir það.
Hefnd og heiður
Þrátt fyrir skýra viðleitni
spænskra stjórnvalda til að koma
í veg fyrir heimilisofbeldi og þau
mannslíf sem það eyðileggur eða
bindur enda á, hefur bætt laga-
setning og aukin meðvitund um
heimilisofbeldi enn ekki fækkað
dauðsföllum milli ára. Samkvæmt
könnunum berast einungis til-
kynningar um fimm til tíu prósent
alls heimilisofbeldis til yfirvalda,
sú tala fer þó hækkandi ár frá ári
með aukinni meðvitund sam-
félagsins sem meðal annars má
þakka fjölmiðlum í landinu. Frá
rúmlega 24.000 tilkynningum árið
2001 til 50.000 tilkynninga árið
2003.
Með ríkari meðvitund kvenna
um að þær eigi að leita réttar síns,
sæti þær ofbeldi
af hendi maka
síns, eykst tala
þeirra kvenna
sem ákveða að
skilja við maka
sína. Skilnaðar-
þátturinn er
geysilega mikil-
vægur í umfjöll-
uninni um þetta
heimilisofbeldi.
Samkvæmt hin-
um ýmsu athug-
unum 1997-2003
um ráðahagi
þeirra kvenna,
giftra og ógiftra,
sem fallið hafa
fyrir hendi maka
sinna, var yfir-
gnæfandi meirihluti þeirra á leið-
inni að skilja, eða búnar að skilja
við eiginmenn sína eða sambýlis-
menn. Þetta sýnir fram á að í
langflestum tilvikum er ekki um
ástríðuglæp að ræða heldur glæp
þar sem morðinginn hefur nú
þegar, eða er í þann mund að glata
viðkomandi manneskju sem
maka. Í þessu sambandi koma
Heimilisofbeldi er mest faldi glæpur mannkynsins. Ástandið er óvíða verra en á Spáni þar sem 68 konur féllu
fyrir hendi maka sinna í fyrra. Aukin umræða hefur ekki haft þar neitt að segja og ofbeldið stigmagnast ár frá
ári. Ingi Freyr Vilhjálmsson skoðar hér hvað veldur.
Fórnarlömb breyttra
hugsunarhátta?
HEIMILISOFBELDI
Laia Marull og Luis Tosar í hlutverkum sínum í spænsku verðlaunakvikmyndinni Te doy mis ojos sem fjallar á áhifaríkan hátt um orsök
og afleiðingar heimilisofbeldis. Nýkjörin stjórn José Rodriguez Zapatero hefur skorið upp herör gegn heimilisofbeldi sem hefur farið
vaxandi á Spáni undanfarin ár þrátt fyrir aukna meðvitund um vandann.
ÞRJÁR GREINAR
BORGARARÉTTAR
(CIVIL CODE)*
Grein 57
Eiginmanninum ber að vernda kon-
una og skal hún hlýða honum.
Grein 60
Eiginmaðurinn er talsmaður konu
sinnar og skal hún ekki, án hans
leyfis mæta fyrir dóm.
Grein 62
Konan má aðeins, án leyfis, festa
kaup á hefðbundnum neysluvörum
heimilisins. Kaup á skartgripum,
húsgögnum eða öðrum dýrum
munum skulu borin undir eigin-
manninn.
*Þessi ákvæði voru ekki afnumin fyrr en
1975, árið sem Franco dó.
FRUMSTÆÐ
HUGMYNDAFRÆÐI
Á Spáni voru í gildi allt til ársins
1963 hegningarlög sem enn frekar
undirstrika hugmyndafræðina sem
samfélagið var byggt á. Þetta var
frumstæð hugmyndafræði sem tók
mið af heiðri karlmannsins og nátt-
úrlegum rétti hans til að bregðast
við væri þessum heiðri hans ógnað:
Grein 428
Eiginmaður sem kemur að konu
sinni njótandi ásta annars manns,
og í framhaldi drepur þau, eða ann-
að hvort þeirra, eða vinnur þeim al-
varlegt mein skal refsað með út-
legð. Vinni hann þeim minni háttar
mein skal hann losna við refsingu.