Tíminn - 10.09.1972, Side 17

Sunnudagur 10. september 1972
TÍMINN
17
töku þegar þær hafa sinnt skyld-
um sinum i starfi og á heimilinu.
Frásagnir af málum kvenna i
dagblööum og timaritum eru gott
dæmi um hvernig fjölmiðlarnir
vinna. þegar þeir koma ekki fram
sem málpipur fyrir stjórnmálaá-
róður. Án þess að ljóstra upp
nokkrum leyndarmálum sagði
Vera mér allt, sem hún taldi sig
geta sagt mér. um starfsemi
blaðs hennar.
Sovézk dagblöð — eins og bæk-
ur. timarit. miðar á niðursuðu-
dósirog allt annað prentað mál —
eru ritskoðuð af opinberum aðil-
um áður en þau koma út. Sú stað-
reynd. að ritskoðun á sér stað
merkir ekki að allt sem birtist i
blöðunum sé samkvæmt stefnu
sovézku stjórnarinnar. Pravda,
málgagn miðstjórnar Kommún-
istaflokksins. og i örlitið minni
mæli Izvestia. blað stjórnarinnar.
eru miðlar fyrir tilkynningar
æðstu stjórnvalda um innanrikis-
og utanrikismál.
önnur blöð en Izvestia og
Pravda túlka allar þær skoðanir i
þjóðfélaginu. sem yfirvöldin telja
leyfilegar. Fjöldi dagblaða og
timarita koma út i hinum ýmsu
kjördæmum. öll stór verkalýðs-
félög eiga sin málgögn; og til eru
blöð fyrir kennara og skólamenn,
rithöfunda og leikara, skipuleggj-
endur i landbúnaði og iðnaði. börn
og foreldra. Flest blöðin eru
leiðinleg á vestrænan mæli-
kvarða, en sum eru minna leiðin
leg en önnur. Vegfarandi sér
sjaldan Moskvubúa lesa Pravda
eða Izvestia, en margir lita i
..Moskvu að kvöldi” til að athuga
biómyndirnar eða lesa smáaug-
lýsingarnar.
Satt er. aö öll dagblöðin verða
að fylgja hinni opinberu stefnu i
vissum málum. Ekkert blað gæti
t.d. birt ummæli hagstæð
Solzhenitsyn eins og stjórnmála*
ástandið er nú. Nafn hans er alls
ekki nefnt i blöðunum nema i
undantekningartilfellum, eins og
i vandlega skipulagðri árás i
blöðunum þegar hann hlaut
Nóbelsverðlaunin i bókmenntum
1970.
Til er ,,svartur listi’' yfir menn,
sem ekki má nefna á prenti,
Vesturlandabúar i Moskvu ganga
út frá þvi visu. aö þessi listi sé til,
og eitt sinn spurði ég Veru hvort
hún hefði séð hann. ,,Já,” sagði
hún i áhyggjutóni. „Segja má að
hann sé nauðsynleg handbók
hvers sovézk blaðamanns. Ég
harma mjög að svoer. Ég tel ekk-
ert efni svo hættulegt, að ekki
komi til greina aö ræða það á
prenti.”
Skyniborinn lesandi getur ráðið
i nöfn vissra manna á „svarta
listanum” af þvi, hverju er sleppt
úr fréttunum. Á blaðamanna-
fundi. sem rithöfundasambandið
efndi til. spurði eiginmaðurinn
minn að þvi. hvort og hvenær nýj-
ar útgáfur verka Mandelstams og
Akhmatovu kæmu út.Starfsmað-
ur rithöfundasambandsins svar-
aði þvi til, að verk Akhmatovu
hefðu verið gefin út á siðustu tiu
árum og heildar útgáfa ljóða
Mandelstams væri væntanleg.
Þvi hefur stöðugt verið lofað
undanfarin 15 ár, að Ijóð Mandel-
stams yrðu gefin út, og sú stað-
reynd að þau hafa ekki komið út
er orðin alþjóðleg skritla i bók-
menntaheiminum. Frásögn af
blaðamannafundinum birtist i
Literaturnaya Gazeta, blaði rit-
höfundasambandsins. Spurning-
unni um Mandelstam og Akhma-
tovu var sleppt. i frétt á ensku um
fundinn frá Tass, hinni opinberu
sovézku fréttastofu, var Akhma-
tovu getið en nafn Mandelstams
er ekki nefnt. Greinilega er
„svarti listi" rússneskra blaða
lengri en listinn, sem enskudeild-
in hjá Tass verður að fylgja.
Að slepptum nöfnum og mál-
efnum, sem eru á bannlista, er
töluverð breidd i blaðaskrifum
um mál, sem varða almenning,
einkum þau. sem eru efnahags-
legs eða félagslegs eðlis. Ihald-
samari blöðin lofsyngja ástandið i
Sovétrikjunum. Þegar þau gagn-
rýna eitthvað. er það venjulega
borgaraleg villa, sem þau telja
sig hafa fundið innan hins sanna
kerfis kommúnismans. Frjáls-
lyndari blöð beina athyglinni að
menntamálum. stöðu kvenna og
þörfum neytenda. þau ræða ekki
aöeins það sem vel fer heldur
einnig mistökin. Literaturna Ga-
zeta og Komosomolskaya Pravda
birta tugi greina árlega um vöru-
skort og önnur neytendamál og
Ömmurnar ala upp börnin, meðan mæðurnar vinna að uppbyggingu hins sósíaliska þjóðfélags.
gagnrýna kostnaðinn við skrif-
stofubákn stjórnarinnar. Frétta-
menn Literaturna Gazeta gerðu
lróðlegar rannsóknir og birtu töl-
ur um, hve hægt væri að prenta
margar kennslubækur fyrir pen-
ingana, sem spöruðust, ef eyðu-
blöð stjórnarinnar væru ekki út-
fyllt i þririti. Einnig voru birtar
skammir um útgefendur fyrir að
prenta bækur án tillits til notkun-
ar þeirra. Árið 1969 var meira en
45.000 pundum af bókum, sem
enginn leit við, ekið á haugana.
„Allir ungir blaðamenn vilja
skrifa slikar greinar.” sagði
Vera. „Min skoðun er sú, að við
ættum að birta færri langar ræður
eftir leiðtogana i blöðunum, en
gera meira að rannsóknarblaða-
mennsku.”
Flokksráðamenn, ritstjórar,
blaðamenn, sérfræðingar og jafn-
vel lesendur koma með hug-
myndir að greinum. Lesenda-
bréfadálkar eru mikilvægir i
sovézkum blöðum. Þeir eru eini
opinberi vettvangurinn fyrir
kvartanir vegna reksturs ýmissa
stofnana. Bréf um viðkvæm, póli-
tisk mál eru ekki birt. En bréf um
hversdagsleg vandamál i sovézku
þjóðfélagi birtast og vekja stund-
um blaðaherferðir.
Haustið 1970 takmarkaði ráð-
herrafundur Sovétrikjanna með
lögum. hve mikla heimavinnu
kennarar máttu setja börnum
fyrir. Hún mátti taka minnst hálf-
tima á dag i neðstu bekkjum
barnaskóla, en mest 4 tima i
framhaldsskólum. Mikil heima-
vinna barna hefur lengi verið við-
kvæmtmál hjá foreldrum, en hún
var liður i ósveigjanlegu mennta-
kerfi Stalinstimans. Blöð fengu
hundruð bréfa frá foreldrum, sem
kvörtuðu yfir þvi að kennarar
virtu að vettugi fyrirmælin frá
1970. Al' sumum unglingum var
krafizt átta til niu stunda heima-
vinnu daglega. Blöðin tóku mál-
stað foreldranna, og kennarar,
sem skeyttu ekki um nýju tak-
markanirnar. hlutu harða gagn-
rýni i blaðagreinum.
Aukin blaðaskrif um mál
kvenna á milli 1969 og 1971 áttu
rætur að rekja til vaxandi áhuga
almennings og stjórnvalda. Vera
sagði mér að áhugi ritstjórnar
blaðs hennar á blaðaefni, sem
snerti stöðu konunnar, hafi tekiö
að vaxa eftir þvi sem lesenda-
bréfum um sama efni fjölgaði.
Seint á árinu 1969 birtist i
mánaðarritinu Nvoy Mir stutt
skáldsaga, „Aðeins venjuleg
vika”, eftir unga skáldkonu,
Natalyu Barnskayu. Skáldsagan
birtist meöan Aleksandr Tvar-
dovsky var enn aðalritstjóri
blaösins. Siðar knúðu afturhalds-
sinnar hann til að hætta störfum,
en það höfðu þeir verið að reyna
frá þvi hann fylgdi Solzhenitsyn
að málum upp úr 1960.
„Aðeins vejuleg vika” var
óvenjulega hreinskilnisleg lýsing
á vandamálum konu, sem reynir
að ala tvö litil börn án aðstoðar
ömmu eða ráðskonu, vinna fulla
vinnu utan heimilis, fylgjast með
nýjungum i visindagrein sinn og
haída einnig ástum eiginmanns
sins. Söguhetjan er visindakona
að nafni Olga, sem á tvö börn á
leikskólaaldri.
í furðulega ljósum kafla á
mælikvarða sovézkra bók-
mennta, rifjar Olga upp áhyggjur
sinar þegar hún uppgötvaöi að
hún var vanfær i annað sinn. Hún
pantaði fóstureyðingu (þær eru
löglegar og nú algengasta
getnaðarvörnin i Sovétrikjunum)
en eftir að hún hafði rætt við
mann sinn fann hún, að hún
treysti sér ekki til að gangast
undir fóstureyðingu. Með tvö
börn innan við þriggja ára aldur
varð Olga að hætta að vinna úti og
maður hennar varð að fá sér aðra
vinnu til að sjá fyrir fjölskyld-
unni. Kvöld eitt elskuðust Olga og
maður hennar og gleymdu að
stilla verkjaraklukkuna. (Þótt
kynmök væru ekki nefnd á nafn
var augljóst hvað átt var við i
þessum kafla. Eitt af hlutverkum
ritskoðunarinnar er að halda uppi
opinberum tepruskap hvað kynlif
snertir.) Olga svaf yfir sig, og hún
lýsir ringulreiðinni á heimilinu
næsta dag. Hún og eiginmaðurinn
urðu bæði of sein til vinnu. f asan-
um gleymdi hún að segja honum
frá pólitiskum skyldufundi á
vinnustað hennar um kvöldið.
Hún gat ekki náð sambandi við
hann i vinnunni, og þegar hún
kom heim var hann bálreiður,
börnin grátandi og svöng.
öfugt við megnið af skáldskap,
sem birtist i sovézkum timarit-
um, var „Aðeins venjuleg vika”
saga, sem vakti deilur. i veizlum
deildu menn og konur um hlut-
skipti Olgu. Þótt sagan birtist i
Novy Mir fengu önnur blöð bréfa-
flóð um hana. Viðbrögð fólks
sýndu að Baranskaya hafði hreyft
við málefnum, sem skipta rúss-
neska karlmenn og konur miklu.
Fósturcyðingar i stað
gctnaðarvarna „Ég köm inn á
skrifstofuna skömmu eftir að
heftið af Novy Mir með sögunni
kom út og hafði ekki enn lesið
hana.” sagði Vera.
„Fyrst hróp og köll — þrir
blaðamenn, tveir karlar og ein
kona deildu. Mennirnir sögðu, að
vandræði Olgu væru henni sjálfri
að kenna — enginn hefði þvingað
hana til að eignast siðara barnið.
Konan andmælti þeim. „Ekkert
nema samvizkan. Það mætti
halda að konan yrði vanfær án
þess að karlmaðurinn kæmi þar
nærri. Ég hélt að menn tryðu ekki
á meyfæðingar eftir Byltingu.”
„Þannig gekk það allan daginn.
Kitstjórinn sagði, að engin von
væri til að neinn ynni nokkurn
hlut. Þegar ég kom heim var ég
búin að lesa söguna og mér til
undrunar hafði maðurinn minn
lesið hana á jannsóknarstofunni.
Yuri (rpaðúr hennar) sagði, að
ein.af konunum, sem vinna með
honum, hefði komið með eintak af
Novy Mirá rannsóknarstofuna og
hefði verið að rifast um sögu
Barnaskayu við aðra konu, svo
hann fékk heftið lánað, til að fá að
vita um hvað þær voru að þræta.
Maðurinn minn skildi sjónarmið
höfundarins. Hann hjálpar mér
mikið á heimilinu, einkum með
Sasha, en hann er þeirrar skoðun-
ar. að flestir rússneskir karlmenn
ætlist til þess að konurnar geri
allt, sem gera þarf á heimilinu
jafnlramt þvi að þær vinni út.
„Yuri trúir ekki á fóstureyðing-
ar. svo það var ekki hans skoðun
að engin kona þurfi að eignast
barn ef hún vill það ekki. Hann er
efnafræðingur, og hefur lesið um
vestræna getnaðarvarnapillur.
Honum finnst skelfilegt, að Rúss-
ar skuli hafa notað fóstureyðing-
ar sem getnaðarvarnir siðustu
áratugina.”
Nokkra siðusut mánuðina áður
en ég fór frá Moskvu hafði Vera
verið að reyna að la birta blaða-
grein, sem m.a. fjallaöi um þær
úreltu getnaðarvarnaaðferðir.
sem tiðkast i Sovétrikjunum.
Henni tókst það ekki vegna púri-
lansks hugsunarháttar yfirvald-
anna, sem vilja, að sem minnst sé
um kynlif talað i blöðum og bók-
um. (í engum öðrum þætti
sovézks mannlifs varð ég vör við
slikt hyldýpi milli hegðunar al-
mennings og hinnar opinberu
stel'nu.) Allsherjarbannið við að
nel'na kynlif á prenti kemur i veg
lyrir birtingu staðreynda og
fræðslu. sem mikil þörf er á og
einnig erótisks skáldskapar og
kláms. Umræða um. hvort
fræðsla um kynlif i skólum sé
æskileg eða ekki er að fara af stað
i blöðunum. Ekki er þó komið
beint að efninu heldur einkennisl
hún af orðskrúði eins og „fræðsla
um likamlega og andlega heil-
brigði. " En það cr ekkert fint orð
til yfir getnaðarverjur. Það er
hægt að kalla morð Stalins
„persónudýrkun”, en hvernig á
rithöfundur að linna annað orð yf-
ir smokk eða hettu'.' „Allir
þekkja ástandið”, sagði Vera. I
Sovétrikjunum eru framleiddir
smokkar. sem eru svo þykkir aog
klunnalegir að þeir eyðileggja
kynferðislega ána'gju. Enginn vill
nota þá. Hettur eru aðeins fram-
leiddar i tveim stærðum, þú ræð-
ur hvort þú trúir þvi eða ekki. Svo
þeim er ekki svo mjög treystandi.
()g heilbrigðisyl'irvöld okkar telja
getnaðarvarnapillur skaðlegar.
Káeinir kvensjúkdómalæknar fá
að gefa sjúklingum sinum „pillu
na” - ég nota hana — en þeir
geta aðeins hjálpað fáum (Annað
dæmi um forréttindi sovézku yfir-
stéttarinnar.) Þær ættu að fást i
læknamiðstöðvum rikisins.
Sovézkar konur eru sióléttar.
Meirihluti kvenna, sem fá fóstur-
eyðingu, er giftar konur. Hugsaðu
þér, hvað það hlýtur að vera
hræðilegt að láta drepa barn
manns, sem þú elskar. En hug-
leiddu einnig hvernig er fyrir hjón
með eitt barn i einsherbergisibúð
að eiga von á öðru afkvæmi. Mig
langar ekki til að þurfa að velja.
Mér finnst ekki heilbrigöisyfir-
völd geta sagt: „Pillan er hættu-
leg”, þegar þau hafa ekkert betra
að bjóða sovézkum konum.
Vera sagði, að yfirmaöur sinn
væri henni sammála um að þörf
væri á umræðum um getnaðar-
varnir og fóstureyöingu, en málið
væri enn of viðkvæmt til að blöðin
gætu tekið það til meðferðar. „Ég
held að ritstjórinn hafi viljað
birta eitthvað um málið, en hafi
l'engið skipun frá æðri stöðum um
að það væri ekki hægt. Við blaða-
mennirnir vitum oft ekki hvar
ákvarðanirnar eru teknar um
hvað skuli birtast i blaðinu. Ég
veit aðeins að svarið var „Nei”.
Framhald á bls. 19