Tíminn - 10.10.1972, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Þriðjudagur 10. október 1972.
TÍMINN
Þriðjudagur 10. október 1972.
11

Einstefna
var
„Eg lauk við þessa mynd í morgun, en kannski byrja ég strax á henni aftur”.
— Spurðu mig heidur um sjáift
málverkið. Ævisaga min er hvort
sem er svo lygileg, að það trúir
henni ekki nokkur maður. En
Þingeyingur er ég og ekkert ann-
að.
Þessi orð sagði Valtýr Péturs-
son listmálari við blaðamann
Timans i forvitnisferð i vinnust.
hans við Vesturgötu nú fyrir
skömmu. 1 þessu húsi hefur
Valtýr starfað um 20 ára skeið og
stofan er full af myndum. Þær
nýjustu eru i brúnum og gulum
litum, sem ýmist blossa upp eða
hverfa nær alveg. — Þetta er einn
myndaflokkur, segir Valtýr. —
Ég var að ljúka við þessa mynd i
morgun, — en það getur svo sem
vel verið að ég byrji á henni aftur
á morgun.
Þarna er lika annar flokkur
mynda, þar sem sama stefið i
formi og litum birtist á mismun-
andi hátt.
Mósaik mikil vinna
Úti i horni eru tvær mósaik-
myndir og það minnir mig á, að
Valtýr á mikið mósaikverk i
Kennaraskóla tslands.
— Jú, það heitir Kosmos og er
stærsta verk, sem eftir mig ligg-
ur, segir Valtýr. Þetta var geysi-
lega mikil vinna, og ég var nærri
þvi búinn að drepa mig á þessu.
Þetta eru einar 10-11 myndir, sem
ég gerði um það leyti, þegar
mennirnir voru að byrja að fara
út i geiminn, og er þær undir
áhrifum af þvi. 1 anddyri skólans
er stór mynd 19 fermetrar af
himingeimnum og mitt i honum
er deyjandi fugl. Þannig komu
viðbrögð náttúrunnar við
umstangi mannanna i himin-
geimnum mér fyrir sjónir. Nú
þegar allir óttast megnun, kemur
i ljós að ég hef hitt furðu rétt nagl-
ann á höfuðið. í skála er siðan
önnur stór mynd og á göngum
skólans allmargar minni.
— Gerirðu mósaikmyndir þin-
ar úr islenzkum steinum?
— Nær eingöngu. Og efnisöflun
og vinnsla er svo erfið, að ég er að
heita má hættur að vinna mósaik.
Streittist við
Þótt Valtýr fjölyrði ekki um ævi
sina, get ég þess hér, að hann
fæddist i Grenivik en fluttist niu
ára gamall suður til Reykjavikur
og ólst hér upp. Hann var
smástrákur, þegar hann byrjaði
að mála, en streittist lengi á móti
þvi að snúa sér alveg að myndlist.
Vann ýmis störf, stundaði sjó-
mennsku, skrifstofustörf, var i
Bretavinnu við gerð Reykjavik-
urflugvallar.
— Ég hafði gaman af þvi að
vera til og vildi prófa ýmislegt, og
ég sé ekki eftir þvi.
Fyrstu myndlistarfræðslu sina
hlau,t Valtýr á kvöldnámsskeiði
hjá Birni Björnssyni föðurbróður
Björns Th. Björnssonar. — Björn
var elskulegur maður og gott að
„Sanu stefið birtist á mismunaiidi liátt”
Þessi mynd fra 1954 cr olik myndum Valtys nu
vera hjá honum. Þeir Baldvin og
Björn Björnssynir voru báðir
málarar. Baldvin var þó virkari
sem slikur. Björn var fyrst og
fremst teiknari. Það var annar
hvor þeirra, sem gerði myndir úr
tslendingasögunum, sem fylgdu
Teofanisigarettupökkunum i
þann tið.
Fyrir hagnaðinn af flugvallar-
vinnunni fór Valtýr á siðari
striðsárunum til verzlunarnáms i
Bandarikjunum, en stundaði
jafnframt listnám.
Grænlandsbakteria
Um þetta leyti snéri Valtýr sér
að fullu að myndlistinni. Nú tók
við timi náms og ferðalaga. En
undanfarin 20 ár hefur Valtýr bú-
ið i Reykjavik þótt hann ferðist
alltaf mikið. Undanfarin ár hefur
hann t.d. verið leiðsögumaður i
Grænlandsferðum um hásumar-
ið.
— Ég verð alveg eins og
nýsleginn túskildingur að koma
þangað og breyta alveg um
andrúmsloft. Ég mála daglega og
er nokkuð harður við sjálfan mig.
Þegar ég er búinn að vera við all-
an veturinn er ég búinn að fá
nokkuð nóg.
Þessar ferðir eru ágætisfri. Ég
lyftist allur upp á að koma til
Grænlands. Landslagið er stór-
kostlega fallegt. Fólkið vekur
sifellt meiri áhuga eftir þvi sem
maður kynnist þvi betur. Á Græn-
landi er eins og maður standi með
annan fótinn i steinöldinni en hinn
i þeirri tuttugustu. Þetta um-
hverfi er mjög örvandi. Mér er
nær að halda, að Grænl. hafi oft
á tíðum bjargað mér. Ég hef
komið þangað algerlega niður-
bældur, en þá er eins og maður
blossi upp á nýjan leik. Já, ég er
sannarlega kominn með Græn-
landsbakteriu.
Eins og áður sagði vill Valtýr
ekki fjölyrða um ævi sina, en seg-
ir aðeins: — Ég hef átt ljómandi
skemmtilega ævi og vildi ekki
skipta á henni fyrir neitt annað.
Lifandi listaverk
Við snúum okkur því að þvi að
ræða um málverkið.
— Areiðanlega er það mest
mitt eigið sálarlif, sem gerir það
að verkum að ég hef skipt um
myndastil. Ég er dálitið flöktandi
að eðlisfari og get aldrei gert
sama hlutinn tvisvar.
Listaverk er heldur ekki fyrst
og fremst still. Ef það er ekki
sprelllifandi er það einskis virði.
En þótt listaverk sé lifandi þarf
það ekki endilega að þýða, að það
séaðgengilegtfyrir aðra en þann,
sem gerir það. Þó verða alltaf við
og við verk, sem hitta alveg i
mark, — eru þannig að fjöldi
manna getur ekki hugsað sér
annað en lifa i meiri eða minni
tengslum við þau.
Listamaðurinn er alltof upptek-
inn við það, sem hann er að vinna
að hverju sinni, til að hann geri
sér grein fyrir hvort verk hans
hefur þennan eiginleika til að
bera. Verkið á hug hans allan frá
þvi fyrsta hygmyndin er komin á
pappírinn eða léreftið. Og það er
aldrei hægt að vita hvort hún
verður að einhverju. Það er ekki
hægt að skýra það i orðum
hvenær ein mynd er búin. Það er
ekkert hugtak til yfir það.
Listamenn verða til
á löngum tima
— Það tekur mig alltaf lengri
og lengri tima að ljúka við mynd-
ir. Ég er með þær mánuðum og
árum saman. Þegar ég var yngri
var ég fljótari að vinna. En eftir
þvi sem árin færast yfir fylgja
meiri vandamál minni mynd-
sköpun.
Það er m.a. vegna þessarar
reynslu minnar, að ég hef ekki trú
á að myndlistarmenn verði til
nema á nokkuð löngum tima.
Vissulega geta byrjendur gert
aðlaðandi verk og búið yfir þó
nokkuð mikilli reynslu. En ég get
ekki neitað þvi, að þegar ég hef
skoðað verk, sem ég gerði fyrir ,
kannski 20 árum, hef ég oft orðið
alveg hissa á þvi að maður skyldi
komast upp með þetta. Þó hef ég
orðið ennþá meira hissa, þegar ég
hef lesið sumt, sem hefur verið
skrifað um þessi verk, og þá sér-
staklega erlendis, og hef hugsað
með mér, hvað er maðurinn
eiginlega að fara? Hitt er annað
mál, að mér þótti lofið gott. Og
þessi verk voru móðins. Það olli
þeim góðu viðtökum, sem þau
hlutu. Maður skildi heldur ekki ef
maður var skammaður. Og til
þess var full ástæða.
Var þrúgaður af
myndlistarkenningum
— Ég get ekki neitað þvi, að ég
var i eina tið nokkuð mikið
þrúgaður af myndlistarkenning-
um, sem ég er búinn að sjá fyrir
löngu að voru ágætar að sinu
leyti, en stóðu mönnum fyrir þrif-
um. Nú hef ég friast af þessu, en
hvort það er betra eða verra læt
ég ógert að dæma um.
Nú vinn ég þannig, að ég hugsa
alls ekki um hvort myndir mínar
eru nýtizkulegar eða gamaldags.
Þannig er ekki hægt að vinna
nema vera mjög harður við sjálf-
an sig og reyna að kryfja allt til
mergjar. Þaðkemuralltbetur og
betur i ljós eftir þvi sem maður
vinnur meira.
Hreinsunareldar
— Finnst þér þá þessi gömlu
verk þin alls ónýt?
— Ekki segi ég það beint. Ég
finn ýmislegt i þeim sjálfur.
Þarna liggur kannski grunnurinn
að verkum minum nú. Ýmislegt
er það sama hjá mér nú og þá, en
gert á allt annan hátt. Þannig
hafa kánnski orðið ýmsar stil-
breytingar á löngum tima. Og ef
ég er eitthvað i dag byggist það
áreiðanlega á fyrri verkum. Það
er nauðsynlegt að ganga i gegn-
um alls konar hreinsunarelda til
að átta sig á hlutunum. Og ég sé
ekkert eftir þvi að hafa verið
dálitill einstefnumaður á tima-
bili. Það þurfti.
— En still gerir eitt listaverk
hvorki vont né gott, heldur fyrst
og fremst það, hvaða árangur
felst I verkinu sjálfu.
Stiltegundir i listaverkum hafa
óneitanlega þvælzt svolitið fyrir
almenningi. En ég veit ekki betur
en búin hafi verið til ágætis lista-
verk i öllum stilum.
Við getum tekið leikhúsið sem
dæmi. Fjarstæðu- eða absúrdleik-
verk eru kannski mestu raun-
sæisleikritin. Það þarf ekki annað
en að ganga á götu og heyra á tal
fólks til að komast að raun um
það. Og hér á ég ekki við neina
sérstaka götu eða sérstakt fólk,
þetta er alls staðar i kringum
mann.
— Hvað áttu við með að það
hafi verið nauðsynlegt að vera
einstefnumaður?
Septembersýningin
— Jú, sjáðu til. Nú eru t.d. 25
ár liðin siðan fyrsta september-
sýningin var haldin. Þær urðu alls
fjórar og höfðu geysilega mikil
áhrif, sem enn gætir i islenzku
menningarlifi. Við ættum
áreiðanlega ekki eins fjölskrúð-
uga myndlist nú og raunin er, ef
við hefðum ekki staðið i þessu
braski.
— Hverjir voru það?
— Það voru Gunnlaugur
Scheving, Nina Tryggvadóttir,
Snorri Arinbjarnar, Sigurjón og
Tove Ólafsson, Jóhannes
Jóhannesson, Kristján Daviðs-
son, Kjartan Guðjónsson og ég.
Einhverjir bættust i hópinn
seinna, Hjörleifur Sigurðsson,
Karl Kvaran og Guðmunda
Andrésdóttir.
Það gekk mikið á út af þessum
sýningum, ekki sizt þeirri fyrstu
og kom til alls konar átaka. Við
vorum taldir mestu óþurftar-
menn.
Þetta er gömul saga og þaö var
eðlilegt að fólk gæti ekki tekið
þessu. Sýningarnar brutu alger-
lega I bága við þær hugmyndir,
sem fólk hafði um myndlist.
Þarna hófst alveg nýtt timabil i
Islenzkri myndlistarsögu, sem
ekki er útrunnið enn.
Almenningur var á þessum
tima mjög ánetjaður landslagi I
málverkum. Það gekk jafnvel svo
langt, að menn vildu ekki sjá
mynd eftir Kjarval nema hún
væri máluð á staðnum, sem hún
var af. Snorri Arinbjarnar átti i
erfiðleikum með að koma út báta-
myndum sinum. Þær þóttu
„afstrakt”. Eins var um Gunn-
laug Scheving, sem var að byrja
að mála sjómennina sina. Og hús
máttu helzt ekki sjást á myndum.
Landslagsmálararnir
höfðu ómetanlega þýð-
ingu fyrir íslenzkt
menningariif
— Var þessi landslagsdýrkun
islenzkt fyrirbrigði?
— Eiginlega ekki, þó einna
mest hafi borið á henni hér. Á
Norðurlöndum voru t.d. alla tið
málaðar uppstillingar og innan-
hússmyndir.
En það hefur alltaf verið búið
mjög mikið til af landslagi I
myndlist. Og fyrstu málarar okk-
ar á þessari öld unnu gott verk
þegar þeir bentu þjóðinni á, að
hún byggi i fallegu landi. Þetta
hafði geysimikla þýðingu fyrir
islenzkt menningarlif. Málararn-
ir kenndu þjóðinni að meta sitt
eigið land og hafi þeir eilifa þökk
fyrir.
Hinsvegar gekk landslagsdýrk-
unin nokkuð langt á tima. Og var
jafnvel slæmum landslagsmynd-
um hossað meira en góðu hófi
gegndi.
— Hvað telur þú hafi valdið, að
þessir málarar máluðu fyrst og
fremst landslag?
— Islenzk náttúra er afar
áhrifamikil og ég býst við, að
þegar þeir voru búnir að vera er-
lendis, hafi þeir kunnað betur að
meta hana en áður. Óneitanlega
er landslag hér lika myndrænt,
hraunin, lögun fjallanna, o.s.frv.
I sumum löndum er náttúran
hinsvegar þannig, að ég skil ekki
að hún geti haft þau áhr. á nokk-
urn mann að hann langi til að búa
til mynd.
— Máluðu kennarar þessara
manna landslag?
Rætt við Valtý Pétursson málara,
formann Félags íslenzkra
myndlistarmanna

>
Valtýr Pétursson i vinnustofu sinni
— Jón Stefánsson lærði hjá
Matisse, sem málaði sáralitið af
landslagi. Ég veit ekki um kenn-
ara hinna, Kjarvals, Ásgrims og
Þórarins B. Þorlákssonar. Senni-
lega hafa þeir málað i gamla aka-
demiska stilnum, sem var að
deyja um þetta leyti. Hann var
eins konar eftirlegukind frá
natúralisma Rousseau.
Samkvæmt honum var landslags-
málverk háð föstum reglum og
skorðum. Það var eins konar
brún sósa, sem hver iðnaðarmað-
ur, sem kunni sitt fag hefði getað
gert.
En á námstima þeirra var
impressionisminn að koma fram
og málarar farnir að brjóta öll
lögmál. Þá var sagt við einn mál-
ara: „Eruð þér einn af þeim, sem
mála hvitt?” af þvi að hann
málaði ekki i brúna stilnum.
Þau forréttindi að
hlaupa fyrir björg
List þarf að taka snöggum
breytingum ef hún á að lifa. Þró-
unin leiðir af sér hinn eina rétta
sannleik og án hennar næst eng-
inn árangur. Þessvegna eru öfga-
stefnur nauðsynlegar. Þær vekja
fólk af dvalanum. Og þetta siast
allt á sinum tima. Það er engin
listastefna til svo vitlaus, að hún
hafi ekki leitt af sér eitthvað gott.
Annað mál er hve margar þeirra
lifa lengi. En það þarf að hræra i
hafragrautnum svo hann brenni
ekki við.
Ég hef lítið gaman af þvi, sem
margir þeir, sem kenna sig við
myndlist, hafa verið að gera á
siðustu árum og tel verk þeirra
ekki myndlist. En það kemur
eflaust til með að hafa þýðingu
þótt það höfði ekki til min.
Ýmislegt annað hefur verið
gert, sem mér finnst ágætt, þótt
það sé enginn endanlegur sann-
leikur. Það er mjög langt frá þvi.
Það eru mestu forréttindi, sem
hægt er að hugsa sér, sem lista-
menn njóta, að hafa leyfi til að
hlaupa fyrir björg. En þeir verða
bara að koma standandi niður.
Þeir listamenn, sem aldrei
stökkva fyrir björg, — hreyfa sig
aldrei, — þeir eru farnir að eldast
anzi mikið og farið úr þeim
mesta púðrið.
Mér finnst harla fáránlegt
þegar listamenn á seinni hluta 20.
aldar halda, að starfsbræður
þeirra hafi eyðilagt orðstir
þeirra. Við skulum taka
Rembrandt sem dæmi. A hans
dögum voru um 6000 aðrir málar-
ar i Amsterdam einni. 1 gegnum
alla myndlistarsögu Hollands,
sem þó er geysi-glæsileg, þekkir
maður engin 6000 nöfn. Og hvað
skyldu mörg tónskáld hafa skrif-
að músik við hliðina á Mozart.
Það er hinsvegar ekkert við þvi
að segja að ungir listamenn séu
óánægðir. Þeir eiga að vera það.
Annars væri ekkert, sem ræki þá
áfram til að róta upp I tilverunni.
Listamaðurinn á ekki að vera dús
við þjóðfélagið, og samtiðin á
ekki heldur að vera i sátt við
hann. En þetta batnar allt saman
eins og sjúklingi sem fer til
tannlæknis. Eftir skúr kemur
skin.
Timamyndir Gunnar.
Agnúar smá-
þjóðfélags
— Þú hefur skrifað myndlistar-
gagnrýni, hvernig féll þér það?
— Siöur en svo vel. Það var
ekkert gamanmál. En ástæðan
var sú, að einhver þurfti að gera
þetta. Það er hérumbil ógerning-
ur að skrifa gagnrýni i svona litlu
þjóðfélagi, en það verður nú aö
gerast samt. Ef fólki llkar ekki
eitthvað, sem gagnrýnandi skrif-
ar, er það oft skoðað sem árás á
heila ætt. Og oft hef ég rekið mig
á, að menn gera sig bókstaflega
að fifli vegna skrifa ritdómara.
Ég hef verið mjög ánægður með
að vera á annarri skoðun en
margir aðrir. Ég tel eðlilegt að
gagnrýnandi sé það og hann eigi
að vera það.
— Þú ert íormaöur Félags
islenzkra myndlistarmanna, er
ekki svo?
— Jú, ég er það núna, og hef
verið I stjórn félagsins i yfir 20 ár.
Það er alltaf verið að skamma
Framhald á bls. 19
Kosmos, stærsta verkið i myndskreytingu Valtýs í Kennaraskólanum