Tíminn - 18.10.1972, Síða 8
8
TÍMINN
Miövikudagur 18. október. 1972
Sigvaldi Hjálmarsson:
EINS OG FÓLKIÐ í DALNUM
ÞAÐ GERÐIST rétt fyrir seinni
heimstyrjöldina, liklega 1938, aö
tveir könnuðir hugðust rannsaka
hálendi Nýju-Guineu úr flugvél.
Þcir fundu dal, sem byggður var
steinaldarfólki. Það hafði aldrei
séð mannlega veru utan dalbúa
og „vissi”, að dalur þessi var
allur hcimurinn!
Nú verður það næst, að þeim
félögum tekst að lenda i dalnum
og hyggjast ná einhverjum sam-
skiptum við fólkið. En hegðan
þessvar furðuleg. Ef þeir mættu
einhverjum tók hann á sig stóran
krók til að verða ekki á vegi
þeirra, en ef ekki varð undan þvi
komizt, að þeirfærusthjá, kreysti
dalbúi aftur augun, eða leit i
aðra átt.
Svo varð allt i einu snögg
breyting á framkomu dalbúa.
Þeir tóku að venja komur sinar
til þess staðar þarsem mennirnir
tveir voru með flugvél sina og
létu i ljósi vinsemd og virðingar-
merki.
Allt hefur sýnar skýringar. Og
flugmennirnir komust siðar að á-
stæðunni fyrir skringilegu fram-
ferði þessa einfalda og ljúfa
frumfólks.
Þegar þeir komu fyrst, skipti
fólk sér ekkert af þeim, af þvi þeir
voru ekki tiL Menn, sem komu
utanfyrir endimörk tilverunnar
voru auðvitað ekki til. Fólkið
vildi ekki sjá það, sem hlaut að
vera blekking, eða annað verra,
og lokaði þvi augunum, eða gekk
úr vegi.
En loks varð reynslan sterkari
en hinn „viðurkenndi sann-
leikur”. En samt mátti hinn
„viðurkenndi sannleikur” ekki
lúta i lægra haldi. Og einhvers
konar visindamaður eða guðfræð-
ingur dalbúa (annaðhvort hlýtur
hann að hafa verið) fann skýr-
inguna (en skýring er notuð þegar
brúa þarf bilið milli reynslunnar,
sem löngum er ólygnust, og þess,
sem okkurerheilagt) Þetta voru
tveir guðir sem komu til fólksins
með hús sitt(flugvélina) með
sér!
Þarmeð var heimsmyndin úr
allri hættu. Fólk gat haldið áfram
að „vita” að dalurinn var öll til-
veran, það hélt áfram að vera
jafn fávist og það hafði verið,
þrátt fyrir stórkostlega nýja
reynslu — og sælt i sinni skoðun
(eða trú).
Hvað gerðist þarna I dalnum:
Ofur einfalt. Hið nýja, sem
kom, var skilið og skýrt sam-
kvæmt hinu gamla — og þess
vegna kom ekkert nýtt!
Mig grunar, að dalbúarnir á
Nýju-Guineu séu ekki einir um að
gera þessa skyssu. Trúarbrögð
eru yfirleitt öll með þvi marki
brennd að skýra allt nýtt út frá
þvi gamla, og visindi nútimans
eru lika búin að skapa sér sinar
reglur um hvað er sannleikur og
stiga treglega út fyrir þau mörk.
Sagan greinir frá óteljandi til-
fellum, þegar ráðamenn mennta
og menningar börðu sinu gáfaða
höföi við stein frammi fyrir
ólygnum vitnisburði reynsl-
unnar. Frægasta dæmið er bar-
áttan fyrir þvi að fá það viður-
kennt að jörðin væri kúla en ekki
flöt — þvi það var guðlast að
segja að hún væri kúla.
En nú langar mig til að spyrja:
Hvaða firra i viðhorfum okkar i
dag er sambærileg við þá firru að
halda að jörðin væri flöt (jafnvel
eftir að annað var komið i ljós),
hvaða misskilningur rikir i dag,
sem á sama hátt lokar fyrir
réttari sjónarmið á eðli manns og
heims?
Eða eigum við að vera svo for-
hert að halda að við séum búin að
leiðrétta íyrir fullt og allt grund-
vállar sjónarmið okkar við-
vikjandi manninum og heimi
hans?
Það held ég ekki. Vonandi er
fram undan álika byltingarkennd
uppgvötun á einhverjum sviðum
og sú var einu sinni, að jörðin
væri hnöttur og svifi um geiminn.
Vonandi á mannkynið framundan
álika yfirþyrmandi reynsla og þá,
sem dalbúarnir margnefndu
urðu fyrir, ekki einu sinni heldur
oft, og þá er skynsamlegra að
leggja það gamla alveg til hliðar
og skoða það nýja einsog það sé
nýtt.
Ég er ekki með þessar að-
finnslur að tilefnislausu. Visinda-
menn okkar, æðstu prestar
mannkynsins i dag, eru i þeirri
hættu að lenda niður i troðnar
brautir.
Nýlega las ég grein um nála-
stungu lækningar i „Science”.
Höfundurinn, sem kvað vera
heims-kennivald um sársauka,
telur að þetta hljóti að vera dá-
leiðsla, afþvi staðirnir, sem
stungið er i, svara ekki til þekk-
ingar sérfræðinga um tauga-
kerfið.
En ég, alger glópur i tauga-
kerfinu, spyr i minni takmarka-
lausu fávisi:
Er endilega vist, að þessi að-
ferð, sem ég veit nákvæmlega
ekkert um, lúti lögmáli okkar
þekkingar? Þarf ekki lika að gera
ráð fyrir, að kannski sé eitthvað
allt annað er taugakerfið, sem
skiptir máli?
Þetta er algeng villa: Fyrst
finnur maður upp „lögmál”. Svo
neitar hann að taka nokkuð til
greina, sem ekki má skýra sam-
kvæmt þvi lögmáli.
t trú og siðum hljómar sama
villa á þennan hátt: Fyrst finnur
maður upp kenningu, siðan er
öllu ýtt til hliðar, sem ekki lýtur
kenningunni.
Fyrirnokkrum árum kom fram
i Bandarikjunum maður sem
virtist gæddur þeim undarlega
hæfileika að geta, stundum að
minnsta kosti, hugsað myndir
inná filmu i myndavél. Menn urðu
efasamir um þetta sem von var.
Einhver vildi rannsaka málið, en
visindin vildu hvergi nærri koma.
Svonalagað var ekki á
prógrammi neinnar rannsóknar-
stofnunar! Flestir lokuðu
augunum og gengu úr vegi einsog
dalbúar, þvi þetta var ekki til.
Samt skildi maður ætla, að vilji
hefði verið á að afsanna, að þetta
væri hægt.
Ég heyri, að dýrafræðingur hafi
einhverju sinni sagt, þegar
honum var sýnt furðulegt og
sjaldgæft dýr:
— Svona skepna er ekki til.
Við vitum að ýmsar „skepnur”
eru til, en þá vitneskju útfærum
við yfir það að vita lika hvaða
„skepnur” eru ekkitil.
Heimurinn er fullur af fyrir-
bærum, sem ekki eru tekin með i
reikninginn — menn loka
augunum.
Hvað eftir annað hafa komið fyrir
banaslys, eða hvað sem það skal
kallast, þarsem fólkið brann til
bana innan i fötum sinum, sjálf-
ikveikja virðist hafa orðið i
skrokknum.
Lögregluskýrslur greina frá
þessu viða um heim — en menn
gleyma svona tilfellum. „Orsök
ókunn” er skýringin, afþvi þetta
passarekki við hina viðurkenndu
mynd af tilverunni. Sjálfikveikja
verður ekki i fólki, rétt eins og
þegar franskir visindamenn
rifust við bændur uppi i sveit i
þvi landi um hvort steinar gætu
komið úr loftinu, loftsteinar væru
hjátrú, þvi ekkert grjót væri
þarna uppi!
Mikið er lika um mannhvörf,
sem ekki er unnt að skýra, Til eru
jafnvel ófá dæmi um, að menn
hafi horfið einsog þeir yrðu að
engu á punktinum, jafnvel fyrir
augunum á öðru fólki.
Ég veit sjálfur ekkert um slik
tilfelli, þótt ég hafi heyrt um þau,
en mér fin’nst jafn fávislegt að
játa þeim og neita að óathuguðu
máli.
Það er ekki nóg að vita, maður
verður lika að vita, að maður veit
ekki.
Nú veit ég, að þeirri mótbáru
verður hreyft, að allir viti, að
þekkingu okkar sé áfátt.
En það er ekki nóg að efast um
þekkingaratriðin. Við verðum
lika af efast um aðferðirnar, sem
við notum til að afla þekkingar.
Eitt sinn voru vestræn nútima-
visindi ekki til. Tilkoma þeirra
olli byltingu. En vitum við fyrir
vist, að þeirra vinnubrögð nái
yfir allt?
Þarf kannski ekki að finna upp
ný visindi?
ódysseifsferö 2001
Leikst jóri: Stanley
Kubrick
Bandarisk frá 1968
Sýningarstaður: Gamla
bió, isienzkur texti
„Svikult er seiðblátt hafið,
og siglingin afar löng.”
Þannig kvað Jóhann Sigur-
jónsson um Ódysseif. 2001
rætast þessi orð en nú er það
ekki hafið, heldur geimurinn
sem menn eigra fram og aftur
i til þess að kanna það
óþekkta. Kubrick hefur tekist
að skapa afar sérstæða mynd
sem er vönduð til hins itrasta.
Bæði byrjunin og endirinn
táknar hina eilifu könnun sem
mannshugurinn glimir sifellt
við. Að visu er byrjunin heldur
hæg, meiri klippingar hefðu
bætt um i byrjuninni, en það
fyrirgefst allt af þeim
snilldartökum, sem Kubrick
hefur á viðfangsefninu.
Kubrick er ákaflega fjölhæfur,
hann hefur samið handrit,
kvikmyndað og klippt sjálfur
nokkrar af myndum sinum.
Við höfum séð hérna
„Spartacus” frá árinu 1960
„Lolita", gerð eftir hinni þá
umdeildu sögu Nabukovs, frá
1962 og „Dr. Strangelove, or
how I learned to stopWorrying
and love the bomb” frá 1963,
sem var sú siðasta á undan
þessari. Þetta viðfangsefni
hefur sýnilega verið Kubrick
hugleikið þar sem hann gerir
þvi aðdáanlega skil i tveimur
myndum. Hann gerir engan
greinarmun á hvort
manneskja eða tölva hefur
einhverra hluta vegna fengið
völd yfir lifi og dauða, hvort-
tveggja er jafn vitfirringslegt.
Bæði Dr. Strangelove og
Odysseifur gætu þessvegna
kallast hryllingsmyndir, þó að
meira bæri á gamni i hinni
fyrrnefndu. För manna til
annarra hnatta hefur alltaf
verið draumur mannkynsins,
„en sá sem eykur þekking
sina, eykur kvöl sina” segir
Prédikarinn og það sannast
rækilega i framtiðarmynd
Kubrick. Þetta er ein þeirra
mynda þar sem efnið segir
ekkert, en myndin sjálf allt
sem segja þarf. Þessvegna er
fólk eindregið hvatt til að
missa ekki af þessari frábæru
mynd, sem er þar að auki af-
burða vel og tæknilega kvik-
mynduð, enda marg verð-
launuð fyrir. p l.
A myndinni sést geimskipið á leiö til fjarlægrar stjörnu
Ingólfur
Davíðsson:
Aldinfegurð haustsins.
Reyniviður skartar með
rauðum berjum á haustin. Hann
er þá að halda sér til fyrir
þröstum o.fl. fuglum, sem
þykja berin girnileg til fróðleiks
og eta þau. Fuglarnir launa
greiðann óafvitandi með þvi að
dreifa fræjunum, sem ganga
ómelt niður af þeim. Stöku
sinnum lenda fræin, sem fugl-
arnir láta frá sér, uppi i holum
eða sprungum i trjám og spira
þar og verða jafnvel að dálitlum
hrislum. Ræturnar ná næringu
úr moldarryki, sem vindurinn
beruppi trén. Slikan flugreyni
hef ég einstöku sinnum séð,
bæði hér heima og erlendis.
Reynihrislur vaxa allviða uppi i
klettum og munu fuglar hafa
flutt fræin þangað. Margar
rósirbera mjög fögur, æt aldin,
auðug af C fjörefni. Myndin
sýnir aldingrein af fjallarós,
öðru nafni bergrós, sem þrifst
hér ágætlega i görðum. Sjást hin
fagurrauðu, flöskulaga aldin
hér allviða nú i byrjun október.
Fjallarós vex villt i fjöllum Mið-
og Suður-Evrópu og skreytir
klettastalla með fjöldamörgum,
en litlum, ljósrauðum blómum.
Hér i görðum eru þessir rósa-
runnar oft alsettir blómum i júli
og ágúst og mjög fagrir. S.l. vor
nöguðu skógarmaðkar sumar
rósir og tré svo mjög, að blóm-
gun var lítil, eða tafðist unz lauf
og blóm tóku að vaxa að nýju.
Fjallarósin er oft um 1 m á hæð
og er sérkennileg að þvi leyti, að
venjulega er litið um þyrna á
henni, miklu minna en á flestum
öðrum rósum. Auðvelt er að
fjölga henni með rótarsprotum
og græðlingum og ætti að auka
mjög ræktun hennar, þvi að hún
ér bæði falleg og harðgerð. A
hVaða rósategundum öðrum
hafið þig séð aldin nú i haust?
Sjálfsagt á hinni algengu garð-
rós igulrósinni og kannski á
llH A ' J III I I '
iiiiiiiiiiHhiiliilliiiliiiiiiiikiillLiiiiJII
fleiri, t.d. meyjarósinni frá
hálendi Kina. Islenzku berin,
bláber, aðalbláber, krækiber,
hrútaber og jarðarber eru lika
haustfögur, girnileg og góð til
matar mönnum og dýrum.
Flestir hafa séð hrafn á berja-
mó o.fl. fugla. Hagamúsin er
lika sólgin i ber og safnar þeim i
holu sina til vetrarforða.
Kindur, refir, jafnvel sumir
hundar eta ber með góðri lyst.
En berin „láta ekki eta sig” fyrr
en rétti timinn er kominn og
fræin i þeim orðin þroskuð.
þangað til eru þau súr eða
beisk, svo að ekki sé litið við
þeim.
Haustlitir i laufi hafa verið
heldur daufir i haust, a.m.k. á
sunnanverðu landinu viðast
hvar, þau gera dimmviðrin og
bleytan. Ber mest á brúnum
litum og gulleitum. Þó roðnaði
lyngið sums staðar og i görðum.
t.d. gljámispillinn, sem þrifst
hér vel, þó kominn sé um langan
veg frá fjöllum Asiu. Við
ræktum runna, tré og blóm frá
furðu mörgum löndum.
Ingólfur Daviðsson.