Tíminn - 05.12.1972, Blaðsíða 11
10
TÍMINN
Priðjudagur 5 desember 1972
— Vélar eru óþarfi, segir Eliasbet, og hefst
liauda vift aö mala maismjöl i kvöld-
grautinn. Ilún hellir korninu á stein, sem er
mcft laut i miftjunni. Siftan nuddar hún þaö
fram og aftur meft minni steini. Þessi kvörn
þarfnast aldrei viftgerftarmanns.
BURRA
á heima
í Tanzaníu
Burra er átta ára. Ilún á heima i
Tanzaniu i Afriku. Pabbi hennar
heitir Moshi. Hann á bóndahæ og
akra, þar sem hann ræktar hveiti,
mais og baunir. Hann á tutiugu
kýr og tuttugu og fimm geitur,
þrjá kálfa og marga litla kiftlinga
suma svo nýfædda að þeir kunna
ekki einu sinni aft ganga.
Burra á fjóra hræftur. Þrir eru
eldri en hún og einn yngri. Hann
heitir Menge. llann hleypur og
siekkur um allt. næstum eins og
kiftlingarnir. Burru langar til aft
ganga i skdla. þvi þar fær maftur
einkennishúning og bækur meft
Þá fer Burra aft hugsa um. aft
ekki eru mjög morg ár þangaft til
einhver kemur til pabba hennar
og segist vilja fá hana fyrir konu
Þá fær pabbi hennar margar kýr
og geitur og kannske peninga
lika. þvi hann sleppir ekki einka-
dótturinni l'yrir ekki neitt. Vin-
konur hennar prýða þd heimili
hennar og fylla meft blómum.
Siftan^ dansa allir. og trumbur
verfta* slegnar. ef til vill i marga
daga. En þar sem enginn vill gift-
ast latri stúlku. ákveftur Burra aft
hjálpa íoreldrum sinum i staft
þess aft fara i skóla.
myndum i. Börnin i skólanum fá
lika að leika sér og syngja. Þetta
er ákaflega freistandi. En pabbi
og mamma Burru segja, aft þau
þurfi á henni aft halda heima við.
Hvaft eiga stúlkur eiginlega aft
gera meft aft ganga i skóla? Þær
giftast bara.
Meftan Elisabet og litla-manima mjólka, hrærir
Burra i potlunum. Litla-mamma er aft sjófta kjöt.
Pabbi og bræðurnir borfta út af fyrir sig og kvcn-
fólkift saman. A eftir sezt öll fjölskvldan saman og
talar um þaft sem gerzt hefur yfir daginn.
Pabbi Burru á raufta dráttarvél, sem stendur
l'yrir utan Inísift. Vélin er vandamál, þvi í hverjum
■nánufti þarf aft greifta pcninga fyrir liana. Svo er
hún biluft og fer ekki i gang, livaft sem pabbi Burru
gerir. Enginn viftgeröarmaöur á heima i ná-
grennin n.
Pabbi Burru á tvær konur, þvi konur eru svo dug-
legar aft vinna vift landbúnaftinn. Bóndi, sem á tvær
konur. getur átt helmingi stærri akra, en sá sem á
bara eina. Mainnia Burru lieitir Eliasbet og þaft er
hún, sem er liægra megin á myndinni. Hin konan
lieitir Majuma og Burra kallar hana litlu-mömmu.
Þriftjudagur 5 desember 1972
TÍMINN
11
A kvöldin kemur Burra lieim til kálfana og
sækir þa vatn i lækinn. Hún þarf nefnilega
aft þvo kiftlingana. þvi þeir liafa fengift á sig
bitflugur. Þeim finnst ekki gott aft láta þvo
sér, en þeim liftur betur á eftir.
Þegar Burra er búin aft þvo kiftlingana,
kallar lilla-mamma á liana og biftur hana aö
sleyta hirskorn i mjöl. Burra hlýftir strax, þvi
litla-mamma á enga stúlku og verftur þess
vegna aft fá Burru lánafta, þegar hún
þarfnast hjálpar vift verkin.
Pabbi Burru og litla-mamma, allar kýrnar
og geiturnar eiga hcinta i stóru, kringlóttu
húsi, úr trjástofnum og leir. Þakift er úr
grasi. scm er svo þétt, aö þaft lekur ekki i
rigningu. Eliasbet og börnin liennar eiga
lieima i öftru liúsi, næstum eins, nema þaö er
ferkantaft.
Þrþir eldri bræftur Burru skiptast á um aft
gæta kúnna og geitanna. Stundum fara þeir
lika og hjálpa nágrönnunum. En Burra hefur
þann starfa aft gæta kálfanna og sjá um, aft
þeir stökkvi ekki burt, svo aö hýenurnar nái
þeim.
Þórður Tómasson:
Hugað að
örnefnum
árbók og
Athugasemdir vift Árbók Ferfta-
félags íslands 1972.
Árbók Ferðafélags íslands um
Rangá.rvallasýslu austan
Markarfljóts kom út snemma á
þessu ári. Varla verftur um hana
sagt, að verkift lofi meistarann.
Undarleg ráftstöfun má það heita
hjá Ferftafélaginu að fela þessa
árbókargerð mönnum, sem ekki
hafa alizt upp meft landinu, sem
þeir eiga að lýsa. Dr. Haraldur
Matthiasson, höfundur byggftar-
lýsingar, mátti heita ókunnugur
Éyjafjöllum, er hann kom þar
fyrst i þeim erindum að efna til
hennar. Gestur Guöfinnsson, höf-
undur afréttalýsingar, nauftþekk-
ir aft sönnu landslag á Þórsmörk
og nálægum afréttum en örnefni
þeirra og sögu þekkir hann miklu
miftur, og hlýtur þaft aft bitna á
verkinu.
Byggftalýsing Haralds er að
minu viti mun verri fyrir vöntun
en villur. Lýsing afrétta er aft
flestu mun betri, og lýsing Guft-
mundar Kjartanssonar á Steins-
holti og Steinsholtshlaupinu er
um flest ágæt.
Hér verfta fram talin nokkur
atrifti i lýsingum Gests Guðfinns-
sonar, sem leiftrétta þarf ef ekki á
aft gera villu aft sannfræfti.
Þungamiftjan i ritun hjá Gesti
er Þórsmörk, landslag, örnefni,
saga, dýralif, flóra, gönguleiðir.
Hér eru þaö aðeins fyrstu
þættirnir, sem gefa tilefni til at-
hugasemda. i greinargerft ör-
nefna er sitthvað óljóst efta rangt.
Utast á Merkurrana eru aft sönnu
Eggjar (bls. 104) en þar heitir
Ranatá. Slyppugilsból efta Glugg-
hellir (bls. 112) heitir Gatból. Lit-
lendi og Stórendi (bls. 112) er rétt
aft nefna svo skv. gömlum fram-
burfti (ekki Litliendi og Stóri-
endi). Neftarlega milli Litlenda
og Stórenda eru Tvistæftur, ekki
ofan vift Litlenda (bls. 112). Ör-
nefnift Tvistæftur er viftar á þess-
um afréttum, eins og undir Éyja-
fjöllum, og krefst vissra auft-
kenna i landslagi. Þess ber aft
geta, aft um Tvistæftur i Litlenda
mun skrásetjari fara eftir ör-
nefnaskrá, sem enn getur horft til
bóta.
Ekki verftur séft, aft skrásetjari
viti, hvar Uglur eru: „Austur af
Stöng er enn forkunnarfagurt
skógargil, Góftagil, þar uppi undir
brún eru klettanibbur, örn og
Uglur og draga nafn af lögun
sinni, segir á bls. 114. Hér er furftu
mikið óljóst efta úr vegi. Góftugil
eru tvö, uppi undir brún, sunnan i
Þórsmörk og innan við Stöng, og
mun nafn dregið af þvi, hve auft-
velt er þar uppgöngu. örn hef ég
aö sönnu ekki heyrt nefnda, en
Uglur erú framan i Stöng. Ekki
veit ég, hvað höfundur á við meft
þvi, aft örn og Uglur dragi nafn af
lögun sinni, en visast á hann vift
hift rétta um Uglur, að þær dragi
nafn af uglum i húsi. Hér virtist
sjálfgefift aft geta um visur Þor-
steins Erlingssonar um Uglur og
Ellend. Erlendur Erlendsson á
Hliftarenda lenti i ógöngum i Ugl-
um. Um þaft orti Þorsteinn þessar
gamanvisur:
Upp til hæða gólið gekk,
gramdist lýftum öllum,
þá Ellendur á Uglum hékk
undir tók i fjöllum.
Upp til hæða öskrið gekk,
ærðust heiftartröllin,
Ellendur á Uglum , hékk,
undir tóku fjöllin.
Þaðanafvartekiftaft nefna þetta
Ellendaruglur.
Alveg er sleppt að geta um hin
svokölluðu drápsból áÞórsmdrk,
en svo voru þau ból nefnd, þar
sem sauðfé gat lokast inni i að-
fenni og soltift til dauös. Drápsból
var i Litlenda, annaft á hryggnum
vestan vift Búftarhamar. Hlaðið
var fyrir drápsbólin á haustin.
Litift fer fyrir þætti þjóftsagna og
þjófttrúar i lýsingu Þórsmerkur.
Ekkert er sagt frá einfætlingnum,
sem þar átti heima og ýmsir sáu,
þjóftsagan um Snorrariki er ekki
tilfærft. Mun meira mátti segja
frá Sóttarhelli, m.a. meft
Biskupaannála sr. Jóns Egilsson-
ar aft bakhjarli. Ekki koma held-
ur beztu kurl til grafar i sögnum
um búsetu Sæmundar rika og
Magnúsar Árnasonar i Húsadal
1801-1802.
Á bls. 142 segir: ..Eftir aft lrá-
færur lögftust niftur, var farift aft
nýta afréttinn á annan hátt. Þeir,
sem áttu beitarréttindi i Þórs-
mörk, rák,u þangaft fé samkvæmt
fastákveftinni itölu, sem gekk þar
siðan sjálfala sumar og vetur.”
Þetta eru hæpin fræfti. Vetrar-
ganga sauftfjár á Þórsmörk er
auftvitaft miklu eldri en nifturfall
fráfærna. Um miðja 19 öld setur
Páll Sigurðsson alþingismaftur i
Árkvörn út i Þórsmörk hvert haust
sauftu, ær, hrúta og gemlinga.
Þetta fé er látift bjarga sér
vetrarlangt. Ærnar fæfta lömb sin
um sauftburð aft vori og ganga
meft þau sumarlangt á Mörkinni.
Heima átti Páll auðvitaft sitt kvi-
fé, vetrarbeitin á Þórsmörk er
svosem aukabúgrein, oft meft
áföllum, en stundum gengur allt
að kalla vel fram. Hæfileg vetrar-
beit á Þórsmörk þótti fyrir 240
fjár.
Um söfnun fjár á Þórsmörk
segir á bls. 145: ,,Hana smöluftu
Fljótshliðingar.” Þaö er nú svo.
Þetta fór auftvitaft eftir þvi, hver
haffti hluta Oddakirkju á leigu.
Oft voru þaft Fljótshliftingar,
stundum Eylellingar efta aftrir og
þá unnu þeir einnig aft smölun.
Þetta gerftist i manna minnum en
einnig i eldri tift. Um 1840 haffti sr.
Markús Jónsson i Holti undir
Eyjafjöllum leyfi til afnota af
Oddaeign i Þórsmörk aft fjórfta
hluta.
Til er leigubréf PálsiArkvörn
fyrir beitarafnotum i Þórsmörk,
útgefift af sr. Ásmundi Jónssyni i
Odda 1. júni 1840. Gjald fyrir
vetrarbeitina frá Mikjálsmessu
1839 var 3 fjórftungar smjörs efta 3
spesiur en siftan 4 fjórftungar
smjörs árlega. Ljóst er af bréfum
frá lokum 19. aldar, aft gjaldift var
enn hift sama fyrir hálfa Þórs-
mörk, 4 fjórðungar af smjöri, en
peningagildift var auftvitaft
breytilegt eftir verftlagsskrá.
Átelja ber orðaval höfundar i
sambandi vift fjallleitir (bls. 145
o.v.). Rangæingar töluftu ætiö um
fjallferft, ekki göngur, um íjall-
kind efta fjalllamb, ekki leitar-
lamb (sbr. að skera á fjallift).
Aldrei var slátur fjallkindar haft
á fjalliö skv. málvenju og merk-
inu þess orfts, afteins kjötiö.
Aldrei vap talaft um gangnamenn
heldur fjallmenn. „Gangna-
mennirnir”, sem um getur á bls.
102, voru aft koma af Almenning-
um, ekki Þórsmerkurafrétti.
Auftvitaft var aftbúnaftur fjalla-
manna bágborinn, en alltaf var
þó sjálfsagt aft hafa þykkt og voft-
fellt brekán meö sér á fjallift.
Alveg er fráleitt aft stefna sam-
an frásögn Njálssögu um Björn
hvita og eign Holtskirkju á
skógareigum i Þórsmörk eins og
gert er á bls. 134. Þeir eru án efa
komnir aft kaupi efta gjöf i eigu
Holtsverja efta Holtskirkju. Nöfn-
in Gamlanautur og Loftsnautur á
skógarteigum benda til ákveö-
inna manna, sem þá hafa gefift.
Ekki er fjarstætt aft ætla, aft
Loftsnautur bendi til Lofts
Sæmundarsonar i Odda. Nafnift
Ormsnautur á einum skógarteigi
Stóradals i Þórsmörk bendir ótvi-
rætt til Orms á Breiftabólstaft,
sonarsonar Lofts i Odda. Rétt er
aft geta þess i sambandi vift varð-
veizlu Þórsmerkurskóga, aft þeir
voru um sinn alfriftaftir um 1820.
Eftir eyftingu skóga i Merkurnesi
(Langanesi) á 18. öld varð ásókn i
Þórsmerkurskóga gengdarlaus
og haffti nær eytt þeim meft öllu.
t lýsingu Almenninga er sagt,
aft Kápa sé dálitil skógartorfa
suftvestur af Gráfelli ,(bls. 116).
Kápa heitir allt svæftift suðvestur
lrá Gráfelli milli Ljósár og
Þröngár og endar i Kápurana. Á
bls. 129 segir, aft bæjarrústir hafi
fundizt austan vift Grautarlág á
Almenningum, en bæjarrústin er
vestan vift Grautarlág. Sakna ber
þess úr lýsingu Almenninga, aft
ekki skuli minnzt á Steftja i
Fljótsgilinu.
Meginklúftur þessara afrétta-
lýsinga er greinargerðin um
Teigstungur, Múlatungur og
Hruna. Þar er augljóst, aft skrá-
setjari botnar ekkert i örnefnum
efta afstöftu örnefna. Ekki veit ég,
hvaft veldur ruglingi, en afrétta-
kort Árbókarinnar er i samræmi
vift lýsinguna, og veftur hér allt i
villu og svima. Meginvillan er sú,
aft Múlatungur eru fluttar úr staft,
yfir á Goftaland og lirunar á
Goftalandi látnir vera hluti af
Múalatungum. Þetta er raunar
svo alvarleg villa, aft ekki verftur
vift unaft. (innur örnefni eru svo
færfttil i samræmi vift þetta og ný
búin til út i hött.
Hér skal þessu slegift föstu:
Teigstungur og Múlatungur
liggja milli jökulsporftanna, sem
Árbók nefnir Krossárjökul og
Tungnakvislarjökul. Sá siftari
a.m k. ber nýnefni og ætti aft rétlu
aft neínast Hrunárjökull efta
Hrunajökull, þvi undan honum
fellur Hruná eystri. Þessir og
aftrir skriftjöklar áttu þó aldrei
nein eiginnöfn. Um þá voru ætift
notuft orftin falljökull efta jökul-
fall.
Teigstungur eru þriskiptar.
Nyrzti hlulinn nefnist Teigstung-
ur, sunnan vift þær eru Guftrúnar-
tungur og innar Teigstungnaháls
efta Tungnaháls, sem skrásetjari
virftist kalla Eggjar, ef hann á
þar ekki vift Guftrúnartungur.
Eggjar eru á allt öftrum staft, uppi
á Teigslungum, innan vift Fyrir-
sátir og Stóraskarft. Frá þeim
hluta Teigstungna sakna ég ör-
nefna eins og Bleikálul'latar,
Uppgöngugils og Innstavers.
Tungnakvisl skilur Guftrúnar-
tungur og Múlatungur. Lýsing og
kort Árbókar gera Múlatungur aft
Guftrúnartungum. Moldi er settur
á alrangan slaft og Bláfell á
Múlatungum vantar meft öllu,
enda komift veslur á Goftaland og
heitir þar öftru nafni Bláhaus,
sem á vist aft vera i. betra sam-
ræmi vift stafthætti.Umsögnin um
Guftrúnu á Guftrúnartungum :
„eldstygg orftin eins og versta
íjallafála” (bls. 120) er auftvitaft
tilbúningur skrásetjara. Þetta
stóft aldrei i gömlu þjóðsögunni,
en ekki skiptir þaft máli. Hrunar
eru, sem fyrr segir, hluti af Gofta-
landi og heita Stóri-Hruni og Litli-
Hruni. Hrunár eru tvær og liggja
sitt hvorum megin við Stóra-
Hruna.
Ranglega er sagt um Goftaland,
aft þar hafi verift 30 kinda hæfileg
vetrarbeit, talan var 60. Röng er
skilgreiningin um Fimmvöröu-
háls á bls. 124. ..hálendisslakka,
sem verftur milli Eyjafjallajökuls
og Mýrdalsjökuls.” Nafnift á aft-
eins vift þverhálsinn, sem skáli
Fjallamanna stendur á. Þar voru
og eru 5 vörftur, sem vegvisir, en
3 vörftur voru á Þrivörftuskeri
norftur i jöklinum, örugg kenni-
merki i myrkaþoku efta byl.
Móti málvenju er aft segja um
Morinsheifti (bls. 124): ,,Þar sem
heiftin skagar lengst lram, heitir
lleiftarhorn.” Hér táknar
fram norftur.en i máli Rangæinga
táknar fram suftur. Rangt er þaft
einriig á sömu bls., aft fráfæru-
lömb hai'i siftast verift rekin um
Fimmvörftuháls i Goftaland 1896.
Siftast var þaft gert 1917 og munu
einhverjir rekstrarmennirnir enn
ol'an moldar.
Um Alfakirkju á Goftalandi
hel'fti átt aft geta þess, aft örnefnift
er Irá þessari öld. Úthólmar, sem
ncfndir eru lil Merkurtungna á
bls. 125, eru á Goftalandi, neftan
og framan vift Útigönguhöffta. Of-
an vift þá aft sunnan er Sand-
hryggur. Merkurtungur eru
kenndar vift Stóru-Mörk, sem átti
þar afrétt. Þær eru nú innan
skógræktargirftingarinnar.
í lýsingu Stakksholts tbls. 125)
er sagt, aft Stakkur á Stakkholti
sé stundum kallaftur Stakur. Sú
málvenja fyrirlannst hvergi, en
ég man, aft Sæmundur Einarsson
i Stóru-Mörk áleit al' hyggju einni
saman, aft svo ætli aft rila. Aldrei
varsagt Fagraskógarból (bls. 127
o.v.) heldur Fagraskógsból og
svo skyldi rita. Skilgreining um
Rjúpnaféll og Skaratungur á bls.
127 er röng. Skaratungur eru
innsl á framafrétti Slakkholts.
Rjúpnafell eri Skaratungum. Tvi-
stæftur eru neftst i Skaratungum,
niftur vift Slakkholtsgjá.
.Jöldusteinn, sem um getur á
bls. 104, var aft sönnu ætift i seinni
tift nelndur Lausalda, og mjög er
hæpift, aft þar s<5 Jöldusteinn
Landnámu. Fremur myndi þaft
Oldusteinninn i Hoftorfu, sem
Steinsholt er vift kennl.
Ekki skal ég elta ólar vift fleiri
atrifti Árbókar, en vona, aft enn
vilji islendingar l'remur sjá þaft á
bókum, er sannara reynist.
Þórftur Tómassori.
Kmi í'ást tvær aí' átta úrvals
bókum Félagsmálastofnunarinnar
Lýðræðisleg f'élagsstörf
eftir Hannes Jónsson, félagsfræfting, er grundvallarrit um félags- og
l'undarstarfsemi lýðræftisskipulagsins. Falleg bók i góftu bandi, 304
blaftsíftur, rituft af skarpskyggni, þekkingu og fjöri fyrir alla þá, sem
áhuga hafa á virkri þátttöku i félagsmálum.
Klnið, andinn og eilifðarmálin
eftir 8 þjóftkunna höfunda, er ein athyglisverftasta bókin. Fjallar á
fróftlegan, djarfan og forvitnilegan hátt um dýpri gátur tilverunnar I
ljósi nútilna þekkingar.
Sigildar jólagjafir fyrir yngri sem eldri.
Kynnift ykkur verft og gæfti — Fást hjá bóksölum og beint frá útgef-
#FELAGSMALASTOFNUNIN
Pósthólf 31 — Reykjavík — Sími 40624
Pöntunarseðill
Sendi hér meft kr. fyrir eftirtaldar bækur, sem óskast póstlagftar
strax:
O Lýftræftisleg félagsstörf, innbundinn, kr. 500,00
O Efnift, andinn og eilifftarmálin, heft, kr. 200.00