Tíminn - 12.12.1972, Blaðsíða 13
TÍMINN
Þriðjudagur 12. desember 1972
Þriðjudagur 12. desember 1972
TÍMINN
Magnús H. Gíslason:
,,Jón í Gránu
,,Jón hjá Bríem
Skyldu þeir vera margir ofar
moldu, fslendingarnir, sem
stundað hafa verzlunarstörf leng-
ur en hann? Mér er það til mikils
efs. Tuttugu og fjögurra ára gam-
all hófst hann handa á vettvangi
verzlunarinnar, sjötiu og niu ára
gamall, eða fyrir einu ári, skrif-
aði hann siðustu nótuna. Fimmtiu
og fimm ára varðstaða. Og þó
aldrei unnið fyrir sjálfan sig, allt-
af verið annarra þjónn, en rækt
það hlutverk með þeim hætti, að
trauðla verður betur gert.
Og hver er svo maðurinn? Ja,
hver annar en hann ,,Jón hjá
Briem”, ,,Jón i Gránu”. ,,Jón hjá
Briem” hóf verzlunarstörf hjá
Kristni kaupmanni Briem á Sauð-
árkróki árið 1915 og starfaði þar i
23 ár. Þá réðst hann til Kaup-
félags Skagfirðinga og vann þar i
32 ár, lengstum deildarstjóri i
Gránu, matvöru- og búsáhalda-
deild Kaupfélagsins. Þar hefur
hann verið vakinn og sofinn öll
þessi ár, ávallt jafn traustur og
samvizkusamur , ávallt jafn
hlýr og háttvis, ætið reiðubúinn
að leysa hvers manns vanda, eftir
þvi sem unnt var. Þessvegna
sagði lika Magnús skáld á Vögl-
um eitt sinn þessi orð, sem menn
hafa ekki gleymt siðan:
,,Ytri-búðin”, en svo var Grána
oft nefnd af þvi að hún stóð norðar
af tveimur búðum kaupfélagsins,
en fleiri voru þær ekki um langt
skeið, — ,,Ytri-Búðin, það er
bezta búð i heimi”. Við vorum þá
að fara heim af kaupfélagsfundi,
nokkrir félagar úr Blönduhlið.
Höfðum, að fundi loknum, setzt
að gleðskap heima hjá Stefáni
heitnum Vagnssyni, — en hús
hans á Sauðárkróki mátti heita
einskonar félagsheimili Blönd-
hliðinga, — áttum vörur læstar
inni i Ytri-búð, en nú var kl. orðin
tvö að nóttu. Einhver gat þess, að
varningur okkar kynni e.t.v. að
hafa verið látinn út á tröppur
Gránu áður en lokað var, og þótti
okkur þvi einsætt að athuga það.
En er við komum sunnan götuna
stóð Jón úti fyrir húsi sinu, kvaðst
hafa búizt við, að við vildum hafa
dót okkar með heim og þvi talið
sjálfsagt að vaka eftir okkur. Þá
var það, sem Magnús á Vöglum
gaf Ytri-búðinni framangreinda
ágætiseinkunn. Hér var þó auð-
vitað ekki átt við búðina sjálfa,
sem var nú, sannast að segja, i þá
daga hvorki sérlega hentugt né
veglegt verzlunarhúsnæði, heldur
Jón, sem með árvekni sinni, lip-
urð og greiðasemi gerði Ytri-búð-
ina, þrátt fyrir annmarka hús-
næðisins, að „beztu búð i heimi”.
En nú er Jón hættur störfum i
þessari framúrskarandi búð og
fer þá vel á þvi að eiga við hann
smá spjall og svo byrjum við þá i
hefðbundnum stfl:
— Hvar og hvenær ert þú
fæddur, Jón?
— Ég er fæddur 17. nóv. 1891 i
Hringsdal á Látraströnd i Suður-
Þingeyjarsýslu. Foreldrar minir,
Björn Björnsson, ættaður úr
Svarfaðardal og Guðbjörg Guð-
jónsdóttir frá Hólmavaði i Aðal-
dal, voru þar vinnuhjú. Ekki varð
samt dvölin löng i Þingeyjar-
þingi, þvi að þegar ég var eins og
hálfs árs fluttist ég með foreldr-
um minum af Látraströndinni
yfir i Svarfaðardal, þar sem þau
bjuggu á ýmsum stöðum til ársins
1903. Þá var „setinn Svarfaðar-
dalur” og fengu foreldrar minir
þar hvergi jarðnæði til frambúð-
ar, en voru ýmist i húsmennsku
eða bjuggu á hluta úr jörð. Seinni-
part þessa vetrar, 1903, réð pabbi
sig a bákarlaskip, eins og hann
hafði reyndar stundum áður gert.
En áður en veiðar hófust bárust
honum orð um laust jarðnæði
vestur i Skagafirði. Lagði hann þá
þegar fölur á það og fékk jákvætt
svar. Vera má, að honum hafi
ekki verið sársaukalaust að yfir-
gefa ættbyggð sina, Svarfaðar-
dalinn, en hann var búinn að fá
nóg af húsmennskunni og að hinu
leytinu hálfgerðum hornrekpbú-
skap. Greiðlega gekk honum áð fá
sig lausan úr skiprúminu, enda
var bróðir hans stýrimaður á há-
karlaskipinu. Fréttirnar um
lausu jörðina i Skagafirðinum og
loforð um að fá hana til ábúðar
reyndist örlagarikt, þvi eftir að
hákarlaskipið lét úr höfn spurðist
aldrei til þess meir. Þannig
spinna örlögin sinn óræða vef.
— Hvaða jörð var þetta i Skaga-
firði, sem foreldrar þinir fengu til
ábúðar?
— Það voru Hrafnsstaðir, —
sem nú heita raunar Hlið. — i
Hjaltadal. Enn sem fyrr voru þau
þó leiguliðar, enda læt ég ósagt,að
þau hefðu getað keypt jörðina,
þótt föl hefði verið. A Hrafnsstöð-
um bjuggu foreldrar minir i 5 ár,
eða til ársins 1908. Þá áttu þau
kost ábúðar á Unastöðum i Kol-
beinsdal og fluttu þangað. Mun
mestu hafa ráðið um þá ákvörðun
þeirra, að Unastaðir væru stærri
jörð en Hrafnsstaðir. Eftir sjö ára
búskap á Unastöðum brugðu þau
búi og hugðu ekki á búskap upp
frá þvi.
Þessi ár var ég hjá foreldrum
minum.þótt ekki væri ég að stað-
aldri heima. Mig langaði alltaf til
að menntast eitthvað. En það var
hægar sagt en gert. Sjálfur var ég
eignalaus og foreldrar minir
fátækir. Fyrir ferminguna fékk
ég sem svarar hálfsmánaðar
kennslu og svo litilsháttar viðbót
hjá heimiliskennara. En það var
sárt að hafa skóla á næsta leyti,
Hólum, og geta ekki notið hans.
Vorið 1910 fékk ég vinnu á Hólum,
við að byggja fjós og hlöðu. Um
sumarið var ég svo hér og þar i
vinnu. Og um haustið taldi ég mig
hafa þau auraráð, að ég sótti um
skólanna og fékk inngöngu. f
skólanum dvaldist ég svo tvo
næstu vetur og brautskráðist það-
an vorið 1912. En sumarið milli
námsvetranna vann ég i gróðrar-
stöðinni á Hólum sem, eins og
kunnugir vita, er norðan við
gamla túnið. Setti ég þarna niður
trjáplöntur, rófur, kartöflur og
ýmislegt grænmeti.
— Hver var skólastjóri á Hólum
um þetta leyti?
— Það var Sigurður Sigurðsson
frá Draflastöðum, siðar búnað-
armálastjóri.
— Einhverjar sérstakar minn-
ingar frá skólaárunum, sem þú
vildir segja frá og eru þér hug-
stæðar?
— Eg á margar góðar minning-
ar frá Hóladvölinni og held, að
allir hafi getað haft mikil not af
kennslunni þar. Sigurður skóla-
stjóri var frekar skapstór maður,
en á hinn bóginn mjög fljótur til
sátta. Hann var mikill áhuga-
maður og duglegur. Stjórnsamur
var hann og kennari i búfræði, að
mér fannst, með afbrigðum
góður. Hann var vel undir starfið
búinn, hafði numið við landbún-
aðarháskóla i Danmörku og
kynnt sér vel þróun dansks land-
búnaðar. Þá voru Danir að græða
upp Jótlandsheiðarnar. Sigurður
dáðist mjög að þeim fram-
kvæmdum, sem þar áttu sér stað
og áleit vandalaust að rækta is-
lenzkar jarðveg, svo miklu betri
væri hann en jarðvegur józku
heiðanna.
Eg minnist verunnar á Hólum
sem einhvers skemmtilegasta
timabils ævi minnar. Skólafélag-
ar minir voru prýðispiltar, ungir,
léttir i lund og stundum til með að
gera smá „hasar”. Get ég nefnt
héreittaf uppátækjum okkar. Við
sváfum 13 eða 14 i stóru svefnlofti
og þar var margt brallað. Rúmin,
sem við sváfum i, voru járnrúm,
á háum fótum. Ljós máttum við
hafa i herbergjunum frá kl. 9-10 á
kvöldin. Nemendur áttu að sjá
um það til skiptis að öllum settum
reglum væru fylgt. Eitt sinn tóku
fjórir piltar sig til og skriðu undir
sitt rúmið hver, áður en i þau var
háttað. Biðu þeir undir rúmunum
þar til þeir bjuggust við, að þeir,
sem i þeim lágu, væru sofnaðir.
Risu þá drengir á fætur með rúm-
in á herðunum og hvolfdu þeim
við. Varð nú, sem nærri má geta,
mikill hávaði og gauragangur,
strákarnir veltust á gólinu, ýmist
berir eða i nærfötunum, en brúna-
myrkur vari herberginu og þvi illt
að fá fangstað á sökudólgunum.
Allt i einu stóð skólastjóri i dyrun-
um, með ljós i hendi og leit yfir
vigvöllinn. Fengum við harða
áminningarræðu fyrir framferðið
og voru drengir niðurlútir i fyrsta
timanum hjá skólastjóra morg-
uninn eftir. Hann var hinsvegar
jafn ljúfur og kátur og venjulega
og minntist ekki á óeirðirnar
kvöldið áður.
öðru atviki man ég eftir, sem
mér finnst sýna vel^hve Sigurður
lagði sig fram um að venja okkur
á að hlýða réttmætum fyrirmæl-
um og skipunum. Hann mun hafa
tekið eftir þvi, að við hreyfðum
okkur litið útivið. Einn daginn
kallaði hann okkur alla út og fór
með okkur i gönguför út og niður i
svokallað Viðines, sem er nokkuð
fyrir utan Hóla. Urðum við að
ganga i takt og bera okkur her-
mannlega. Mörgum piltunum
mun hafa fundizt þessi göngutúr
nokkuð erfiður, sökum þess, hve
hratt var gengið og kannski eink-
um þvingandi. Daginn eftir mætt-
um við á sama stað og lögðum
upp i gönguna öðru sinni. En nú
brá svo við, að nokkra vantaði i
hópinn. Skólastjóri sagði ekkert
við þvi. Þriðja daginn, er við vor-
um að fara i skjólflikur i her-
bergjum okkar, leit skólastjóri
inn i herbergin, en nokkrir strák-
ar, sem ætluðu sé að komast hjá
þvi að fara i gönguna, lágu i rúm-
unum og breiddu yfir höfuð, og
var svo frá gengið, að litt eða ekki
bar á þvi, að þar væri nokkur
maður. Þar sem hann sá ekkert
athugavert fór hann út og gekk
með þeim sem mættu, en nú vant-
aði um helming strákanna. Þótti
okkur skólastjóri þungur á brúrv
en ekkert sagði hann. Og gangan
fór fram eins og venjulega. Dag-
inn eftir kom skólastjóri inn i
svefnloftin i þvi að leggja átti af
stað og nú gekk hann rakleitt að
rúmunum, kippti upp sængunum
og komu þá strákar i ljós
alklæddir undir sængurfötunum.
Rak Sigurður þá þegar á fætur, út
ogi gönguna. Þar sem vant var að
snúa við heim staðnæmdist skóla-
stjóri með hópinn og sagði okkur
að hlaupa i hring, töluvert stóran,
umhverfis sig. Urðum við að
hlaupa þannig hratt marga
hringi, unz hann mælti fyrir um
að halda heimleiðis. Þannig gekk
þetta i þrjá daga. Eftir það var
göngunni hagað eins og i upphafi,
en allir mættu eftir þetta.
— Hvað tók svo við hjá þér eftir
skólavistina?
— Ég var i vinnu hér og þar,
eftir þvi sem tækifæri buðust. Mig
langaði alltaf til þess að fara úti
búskap, enda má segja, að ég hafi
menntað mig til þess, þó að námið
á Hólum gæti reyndar komið að
notum við ýmis önnur störf. En
það var ekki álitlegt, jafnvel þá,
að hefja búskap með tvær hendur
tómar. Og þar kom, að árið 1915,
sem var annað ár heimsstyrjald-
arinnar fyrri, var eg mjög farinn
að hugsa til Amerikuferðar. Ef til
vill hefur það að einhverju leyti
stafað af ævintýraþrá, en jafn-
framt bjóst ég við, að mér mundi
ekki ganga lakar að brjóta mér
braut þar en hér heima. En sem
ég nú var i þessum Amerikuhug-
leiðingum, barst mér bréf frá
Kristni P. Briem, kaupmanni á
Sauðárkróki, þar sem hann falaði
mig til starfa við verzlun sina,
það skipti sköpum. Eg lagði alla
utanfarardrauma á hilluna og
réðist til Briems vorið 1915.
— Og þar slóstu ekki tjöldum til
einnar nætur?
— Nei raunar ekki. Eg var af-
greiðslumaður i verzlun Briems
samfleytt i 23 ár.
— Og kunnir vel við þig?
— Já, ágætlega. Starfið féll mér
vej.og Briem var ágætur húsbóndi
og þau hjónin bæði. Þetta var,
eins og ég sagði áðan, i öndverðri
fyrri heimsstyrjöldinni. Innflutt-
ar vörur fóru mjög hækkandi i
verði og var það tilfinnanlegt fyr-
ir fólk þvi að kaup hækkaði ekki
né heldur innlendar framleiðslu-
vörur, a.m.k. ekki landbúnaðar-
afurðir. Verðhækkanir voru svo
örar árið 1917, að t.d. sykur fór úr
1 kr. kg upp i 4-5 kr. eftir þvi,
hvort um melis eða strásykur var
að ræða. Mér finnst undravert, nú
þegar eg lit til baka, hvernig
menn hér i Króknum fóru að þvi
að lifa á þessum árum. Atvinnu-
leysi mátti i raun og veru heita al-
gert hér yfir veturinn. Nú, á vorin
var það svo fuglaveiðin við
Drangey og einnig dálitið um
róðra. Menn gátu lagt inn ögn af
fiski og söltuðu svo ofurlitið
handa sér til vetrarins. En yfir-
leitt var mjög erfitt fyrir fjöl-
skyldufólk og mundi vera kölluð
hrein neyð nú. En, — eins og þar
stendur: Neyðin kennir naktri
konu að spinna. Er fastast svarf
að, tóku menn að leita nýrra
lifsbjargarleiða. Og fangaráðið
varð að fá sér kýr. Þar var þó
mjólkurdropinn. Og smátt og
smátt komu menn sér upp nokkr-
um bústofni, kúm og sauðfé. En
heyskapur var þvi miður ekki
nærtækur, sizt til að byrja með.
Menn fengu lánaðar engjar
frammi á Eylendi og var þar oft
fjöldi manna héðan úr Króknum
við heyskap, lengri eða skemmri
tima. Svo fóru menn að fá út-
mælda bletti hér i nágrenninu og
brutu til túnræktar. Raunar voru
það nú kannski einkum hinir
efnaðri þorpsbúar, sem á þvi
höfðu ráð. Eg tel engan vafa á
þvi, að þetta framtak, þessi bú-
skapur, bjargaði mörgum frá
hreinum sulti á þessum árum.
Peninga höfðu menn yfirleitt
enga handa á milli. En menn
höfðu i sig og á. Kröfurnar voru
litlar og menn sýndust hafa það
furðu gott. Í5g kom viða á heimili
manna á þessum dögum og var
viða kunnugur og ég held ég geti
nokkuð um þetta borið. En hús-
næði var viða hörmulegt, einkum
tóku þrengslin útyfir. Ekki var
ótittað heilar fjölskyldur byggju i
einu herbergi og elduðu þar jafn-
vel einnig. Okkur finnst ótrúlegt
nú, að þetta skyldi geta gengið.
Ogauðvitað var þetta ekki heilsu-
samlegt. En þrátt fyrir peninga-
leysi og húsnæðisskort finnst mér,
að fólkið hafi ekki aðeins verið
furðulega ánægt, það var hreint
og beint glaðlegt, miklu glaðara
en nú. Eg heyri t.d. fólk þvi nær
aldrei hlæja eins hjartanlega né
mikið og það gerði þá. Fólkið var
fátækara,en glaðara. Bezt gæti eg
trúað að áhyggjurnar vaxi með
velmeguninni.
— Hvaða verzlanir voru i
Króknum, þegar þú byrjaðir hjá
Briem?
— Þegar ég kom hingað, voru
hér Höfnersverzlun, sem Tómas
Gislason veitti forstöðu,
Gránufélagsverzlun, er Baldvin
Jónsson var fyrir og siðar Jóhann
Möller, Kristján Gislason, Sigur-
geir Danielsson verzlaði hér lika
og svo Briem. Mikkelsen stundaði
úrsmiði og hafi einnig dálitla
verzlun. Þremur árum eftir að ég
fluttist hingað byrjaði svo
Haraldur Júliusson, og um svipað
leyti, að mig minnir. Jón Heiðdal
frá Kimbastöðum. Nú, ísleifur
Frá Sauðárkróki.
Gislason rak alltaf ofurlitla verzl-
un.
— Var ekki litið um peningavið-
skipti?
— Jú, mjög litið fyrstu árin.
Þetta voru aðallega vöruskipti.
Flestar verzlanir tóku landbún-
aðarafurðir og svo tóku menn út á
innleggið. Briem og Sigurgeir
voru i félagi með sauðfjárafurð-
irnar.
— Vöruúrval hefur liklega verið
minna en nú?
— Já, mikil ósköo, og þó var
þetta furðu fjölbreytt og vörur oft
góðar. Briem hafði sérstaklega
góðar vörur og seldi ekki dýrt.
Hann hafði verið i þrjú ár hjá
stóru firma i Englandi, fékk
vefnaðarvörur þaðan og þær lik-
uðu mjög vel.
— Var ekki vinnutiminn langur
hjá verzlunarfólki?
— Jú, liklega mundi hann þykja
það nú. Verzlanir voru opnar frá
kl. 8 á morgnana til kl. 8 á kvöldin,
og I kauptiðinni þótti ekki tiltöku-
mál þótt opið væri til kl. 9. Það
var talið sjálfsagt,ef svo stóð á og
fannst engum mikið.
— Svo hafa peningarnir farið að
koma?
— O-já, smátt og smátt. Fyrstu
árin min hjá Briem var kaupið 25
aurar á klt, eða kr. 2,50 fyrir 10
tima vinnu. En það, sem telja má
upphafið að þvi að menn fóru að
hafa einhverja peninga handa á
milli hér i þorpinu, var vegavinn-
an, — landssjóðsvinnan, sem svo
var stundum kölluð, — þegar
hennar fór að gæta að nokkru
ráði. Þá fór einnig smám saman i
vöxt að bændur greiddu kaupa-
fólki i peningum, og eitthvað var
um það, að fólk hér I bænum réði
sig i kaupavinnu yfir sumarið. Og
loks fóru svo alltaf einhverjir
suður á vertið á hverjum vetri.
— Hvenær fórstu svo til kaup-
félagsins?
— Það var 1938. Þá var Sigurð-
ur Þórarinsson orðinn kaup-
félagsstjóri. Hann tók við þvi
starfi af tengdaföður sinum, sr.
Sigfúsi Jónssyni, sem féll frá i
kosningabaráttunni vorið 1937.
Ég átti ailtaf dálitið erfitt að losa
mig til fulls við þá hugmynd að
verða bóndi, og þó að eg væri orð-
inn meira en hálffimmtugui;
þegar ég hætti störfum hjá
Briem, þá var það m jög ofarlega i
mér að fara að búa. En Sigurður
kaupfélagsstjóri lagði mjög fast
að mér með að koma til sin, sagði,
að karlarnir heimtuðu það af sér
að hann réði mig, ef eg færi frá
Briem. Svo að ég lét til leiðast,
enda búskapardraumarnir
kannski ekki beinlinis raunhæfir.
Þá var kaupfélagið bara með eina
búð og þar ægði öllu saman. En
nú var félagið búið að festa kaup
á Gránu. Þangað voru fluttar
matvörur, byggingavörur, járn-
vörur, búsáhöld o.fl. og rýmkað-
ist nú mjög i Syðri-búðinni, sem
svo var nefnd. Við þetta batnaði
mikið öll vinnuaðstaða og af-
greiðsla varð greiðari. Það varð
nú úr, að við Þórður Blöndal sett-
ust að i Ytri-Búðinni. Þórður var
þar þó ekki lengi,en var bráðlega
fluttur upp i skrifstofu. Kaup-
félagið smá færði svo út kviarnar,
eftir þvi sem umsetning óx. Bær-
inn smá stækkaði og auðvitað all-
ur suður á við þvi að til annarra
átta voru ekki stækkunarmögu-
leikar. Sigurður Þórðarson var nú
horfinn frá kaupfélaginu og flutt-
ur til Reykjavikur/en Sveinn Guð-
mundsson, tekinn við. Honum
fannst nauðsyn á að auka þjón-
ustu við fólkið i suðurbænum með
þvi að opna þar nýja matvörubúð.
Henni var komið fyrir i gamla
sláturhúsinu þvi að nú var nýtt
sláturhús komið upp úti á Eyri.
Þetta létti enn á okkur i Ytri-búð-
inni, sem nú varð, að meiri hluta
til, verzlun fyrir bændur. Mjólk-
urbilstjórarnir lögðu pöntunar-
lista inn i búðina,þegar-þeir komu
að morgninum, við tókum til vör-
urnar, bjuggum um þær og
merktum og léturr) i bása inni i
pakkhúsi,en þar tóku svo bilstjór-
arnir þær og er þetta fyrirkomu-
iag enn notað, enda til mikils hag-
ræðis fyrir alla, sem hlut eiga að
máli. Nú, svo kom bilaverkstæðið
og þá fóru þangað þær vörur, sem
tilheyrðu bilum og vélum. Þegar
kjörbúðin kom upp i suður-bæn-
um, var hætt að verzla með mat-
vöru i sláturhúsbúðinni. Þegar
svo byggingavörudeildin kom
rýmdist enn um okkur i Ytri-búð-
inni og þar kom, að við Ytri-búð-
armenn fórum að tala um hvort
við myndum bráðum hafa nokkuð
til að verzla með. En við þurftum
ekki að kvarta, Gránumenn.
Vörumagnið óx og peningaráð,
almennings,og fólkið tók að veita
sér meira en áður. — Nú, er svo
ástæða til að rekja þessa sögu öllu
lengra? Hún er öllum kunn.
— Og nú ert þú hættur að ráða
rikjum i Gránu.
— Já, ég hætti i fyrra. Fannst
mál til komið. Eg var búinn að
stunda verzlunarstörf i 55 ár, —
og loksins hættur að hugsa til bú-
skapar. Hugmynd min var sú að
Iáta af störfum, þegar ég var sjö-
tugur og sagði þá upp. En Sveinn
kaupfélagsstjóri lagði svo fast að
mér með að halda áfram, að ég
guggnaði fyrir honum. Nú, ég var
heilsuhrautur og hafði eiginlega
ekki aðra afsökun fyrir uppsögn
minni en þá, að mér fannst eg
vera búinn að standa forsvaran-
lega lengi á teignum.
— Mér heyrist á þér, að þú viljir
fara að slá botninn i þetta spjall
okkar. Viltu kannski segja eitt-
hvað sérstakt að siðustu?
— Nú, eg veit ekki hvort ástæða
er til þess nema eg vil þakka
öllum samstarfsmönnum minum,
yfirboðurum og þeim öðrum, sem
eg hefi átt skipti við fyrir góða
kynningu og samstarf. þótt þeir
séu nú ekki allir i kallfæri lengur.
Eg hef verið ánægður með mitt
hlutskipti i lifinu, þó að verksviðið
hafi orðið annað, en eg átti von á.
Það er eríitt að meta hvað mikil
áhrif rikjandi ástand hefur á
æskuár manns. Eg minnist þess
sem barn, hve ánægður eg var
með tilveruna. En svo langaði
mig til að læra, mig langaði til að
ferðast og mig langaði til þess að
fást við ýmis viðfangsefni, sem
þá blöstu við sjónum. En mögu-
leikarnir til þess að fullnægja
þessum þrám á þann hátt sem eg
óskaði, voru ekki fyrir hendi, og
þá greip eg það eina tækifæri til
menntunar, sem mér bauðst: að
fara i búnaðarskólann á Hólum.
Ekki svo sem mér væri vandara
um en öðrum. Og frá Hólum á eg
margar góðar endurminningar.
Þessi aðstaða á æskuárunum
hefur vafalaust mótað mikið lif
mitt. En hvernig hefði það orðið,
ef önnur skilyrði hefðu verið fyrir
hendi? Við vitum það ekki og við
þvi fæst ekki svar, hvernig sem
spurt er. Við vitum bara,,að jarð-
arkrilið þýtur með okkur um
ómælisgeiminn og við reynum að
gera okkar bezta meðan staðið er
þar við.
Fjárhagsáætlun Reykjavíkurborgar
Kristján
Benediktsson:
Afkoma borgarsjóðs
1972
Nýjasta yfirlit um áætlaða
rekstrarútkomu borgarsjóðs árið
1972 sýnir, að tekjur munu skila
sér vel. Fasteignagjöld munu
verða 15 millj. hærri en áætlað
var, ýmsir skattar 1 millj. hærri
og aörar tekjur 2 millj. kr. hærri.
Aðstöðugjöld ná hins vegar ekki
áætlun. Vantar 4.5 millj. Lækkun
á liönum „Arður af eignum” er
ekki raunveruleg , heldur
breyting á færslum, arður af hús-
eignum færður á móti ko.stnaði
við sömu fasteignir. Þannig virö-
ast tekjuliðir skila sér vel I heild.
Einnig virðist að innheimta verði
ekki lakari en áður, útsvarsinn-
heimtan a.m.k. 81%.
Er þetta góö reynsla af hinum
nýju tekjustofnalögum, sem sam-
þykkt voru hinn 17. marz s.l.
Tekjustofnalögin nýju
Sú fjárhagsáætlun, sem fyrir
liggur, bendir lika ótvirætt til
þess, að tekjustofnalögin muni
ekki hamla tekjuþörf borgarinnar
á næsta ári.
Þessi lög fengu þó heldur óblíð-
ar viðtökur hjá fyrrverandi
borgarstjóra og arftaka hans i þvi
embætti. Og þar sem borgarstjóri
vitnaði I fyrirrennara sinn i þessu
sambandi, vona ég,að mér leyfist
slikt hið sama.
Mbl. 14/4 hefur eftirfarandi eft-
ir borgarstjóra: „Þaö fer ekki
milli mála, að með hinum nýju
tekjustofnalögum er alvarlega
vegið að sjálfstæði sveitarfélag-
anna i landinu..En þó er ástæða til
að ætla, að markmiöið með
samningu þeirra hafi ekki sizt
verið aö koma Reykjavikurborg
og Reykvikingum á kné”.
„Tekjustofnalögin eru spor i þá
átt, aö fella úr gildi sjálfsákvörð-
unarrétt sveitarfélaga”.
Þannig var hljóðið i borgar-
stjóranum i marz s.l.,þegar tekju-
stofnalögin voru samþykkt. Aður
hafði Mbl. i fyrirsögn kveðið fast-
ar að orði. Hinn 4. marz s.l. mátti
lesa:
„Verið að þrengja kost Rvk. —
draga fjármagn og vald til Rikis-
ins — Skerða sjálfsákvörðunar-
rétt borgaranna”.
Áætlun 1973
Fjárhagsáætlun borgarsjóðs og
stofnana og fyrirtækja borgarinn-
ar 1973 hefur verið lögð fram til
fyrri umræðu. Ég hef ekki tekið
saman heildarniðurstöður þeirra
reikninga, sem um er að ræða, en
fljótt á litið virðist, sem niður-
stöður teknamegin séu um 5000
milljónir. Fjármunafærsla að til-
hlutan borgarinnar er þvi geysi-
mikil og hefur mikil áhrif á
þjóðarbúskap okkar tslendinga i
heild.
Tekjur borgarsjóðs sjálfs eru
áætlaðar 2572.1 millj. króna.
Hækkun frá fyrra ári er 449.2
milljónir, eða 21.2%. Af þeirri
upphæð eru útsvörin áætluð 1375
milljónir. Nemur hækkun þeirra
frá fyrra ári 27%. Hins vegar mun
Efnahagsstofnunin telja.að tekju-
aukningin milli ára verði allt að
29%. Þarna ætti þvi að vera var-
lega áætlað.
Þegar áætlunartalan 1375
milljónir er fundin, er búið að
draga frá 148 milljónir, sem
verða lagðar á gjaldendur og
reiknast fyrir vanhöldum.
Heildarútsvarsupphæðin er því
1518 milljónir.
Rekstrargjöld
Rekstrargjöldin verða 1801.5
milljónir og hækka milli ára um
17.4%.
Rekstrargjöld borgarsjóðs
hækka minna i heild en ýmislegt
annað. Þvi veldur m.a., að
kostnaður við löggæzlu, sem mjög
er vaxandi, er nú greiddur af
rikissjóði,og einnig er kostnaður
við Sjúkrasamlagið nú að stærsta
hluta til greiddur af rikinu.
Þetta tvennt breyttist með nýju
lögunum um tekjustofna sveitar-
félaga, sem alþingi samþykkti i
marz s.l.
Þá eru framlög til að mæta
vangoldnum barnsmeðlögum
mun lægri en áður, eða aðeins 15
milljónir,en voru 30 milljónir fyr-
ir tveimur árum. Daggjöld á
sjúkrastofnunum eiga nú að duga
fyrir útgjöldum.
Einnig hafa hækkanir á bótum
Tryggingastofnunar rikisins,
bæði á siðasta ári og þessu, létt
verulega á ýmsum gjaldaliðum
Félagsmálaskrifstofunnar.
Allar þessar aðgerðir núver-
andi ríkisstjórnar koma borgar-
sjóði mjög til góða i lækkuðum
útgjöldum.
Eignabreytingar,
Afgangur af tekjum borgar-
sjóðs, sem færist á eigna-
breytingar, er þvi 770.6 millj. og
hækkar frá siðustu áætlun um
31.1%. í reynd kemur dæmið
þannig út, að 70% tekna borgar-
sjóðsins fara i rekstur og 30% til
eignabreytinga.
Minnist ég ekki, að áður hafi
svo há prósenta tekna verið eftir
til eignabreytinga, þegar búið var
að áætla fyrir gjöldum. Hefur sú
tala venjulega legið nærri 20%.
Stafar þetta af tvennu að min-
um dómi. í fyrsta lagi vegna
þeirra atriða, sem talin eru hér að
framan og verka til lækkunar á
rekstrargjöldum.
1 öðru lagi vegna þess, að i
tekjuáætlun nú. er reiknað með
50% i álagi á fasteignagjöldin og
einnig að útsvörin verði 11%
brúttótekna, en ekki 10%, eins og
lögin mæla fyrir.
Útsvörin áætluð 11%
1 lögunum er að visu heimild til
að sækja um til ráðherra að fá að
hækka útsvarsálagninguna um
10%, en frekar mun þaö hugsað
sem undantekning i þeim tilvik-
um, að tekjur hrökkvi alls ekki
fyrir gjöldum, en að það sé gert
að meginreglu.
Eðlilegra hefði verið að miða
þessa áætlun við 10% útsvars-
álagningu og miða framkvæmda-
áætlunina við þá tölu, sem þá
kæmi út.
Þetta var ekki gert og þvi er
framkvæmdaáætlunin nánast
óskalisti, þar sem ekki eru raun-
hæfar tölur þar að baki tekna-
megin.
Hærri tekjur i raun
Reyndar eru tekjur borgar-
sjóðsins meiri en þær 2572.1
milljón, sem eru niðurstöðutölur
á yfirlitinu. Til viðbótar má m.a.
telja gatnagerðargjöld, að upp-
hæð 94 milljónir og framlag til
borgarinnar, 52 milljónir, sem er
hluti bensinskatts. Sé þetta taliCv
verða tekjurnar alls 2718 milljón-
ir kr.
Niöurstöðutöiur á liðunum göt-
ur og holræsi er 648.6 milljónir. Af
þeirri upphæð eiga 476 milljónir
að fara i nýjar götur og holræsi.
Ef það fjármagn borgarsjóðsins,
sem flutt er á eignabreytinga-
reikning, er kallað framkvæmda-
fé, sem það vissulega ekki er allt,
verður heildarframkvæmdafé
borgarsjóðs um eða yfir 1200
milljónir.
Eins og þessar tölur bera með
sér er augljóst, aö tekjustofnalög-
in nýju hafa siður en svo reynzt
Reykjavikurborg óhagstæö, held-
ur hið gagnstæða. Er það vissu-
lega fagnaðarefni fyrir okkur
borgarfulltrúa, hvar i flokki sem
við stöndum.
Hjá borgarsjóði er gert ráð fyr-
ir lántöku á árinu að upphæð 25.4
milljónir. Verður þá heildarnið-
urstaðan á eignabreytingareikn-
ingi 796 millj. kr.
Aörar lántökur eru ekki áform-
aðar miklar að þessu sinni, 23
millj. hjá strætisvögnum, 43.
millj. hjá Byggingasjóði og 57
millj. hjá vatnsveitu.
Ég hef hér að framan drepið á
nokkur atriði varðandi borgar-
sjóðinn sjálfan.
Nýju tekjustofnalögin hafa þau
áhrif ásamt hækkuðum
tryggingabótum og breytingu á
innheimtu barnsmeðlaga að
draga úr hækkun milli ára á
rekstrargjöldum.
Þá hefur sparnaðarnefnd örlitið
kroppað i á stöku stað, en fyrir
þvi fer ekki mikið.þegar á heild-
ina er litið.
Áætlanir stofnana.
Þegar borgarsjóðnum sleppir
minnka afskipti sparnaðarnefnd-
ar þó verulega. Þar eru það for-
stjórar hinna ýmsu fyrirtækja,
Framhald á bls. 23