Fréttablaðið - 24.07.2004, Blaðsíða 35

LAUGARDAGUR 24. júlí 2004 23
virðist því sem stöðug vísun í
mataræði og hreyfingu sem helstu
orsakavalda offitu eigi ekki rétt á
sér. En hvað getur þá mögulega
skýrt þá breytingu sem orðið hefur
á holdarfari fólks?
Dr. Glenn Gaesser, prófessor í
lífeðlisfræði hreyfingar við Virgin-
íu-háskóla í Bandaríkjunum, telur
að með því að einblína á hefðbundn-
ar skýringar um mataræði og
hreyfingu hafi kerfisbundið verið
litið framhjá einum mikilvægasta
en jafnframt ólíklegasta áhrifa-
þættinum: Megrun. Fjöldi rann-
sókna hefur sýnt að megrun ýtir
undir ofát og átköst, auk þess sem
hún hægir á efnaskiptum líkamans
og eykur nýtingu næringarefna.
Þetta er meðal annars talin ástæða
þeirrar hröðu þyngdaraukningar
sem gjarnan verður í kjölfar
þyngdartaps. Í ljósi þessa kemur
ekki á óvart að langtímarannsóknir
skuli benda til þess að tilraunir til
þess að minnka ummál líkamans
verði oftar en ekki til þess að auka
það enn frekar. Í nýlegri rannsókn
var til dæmis fylgst með tæplega
700 bandarískum unglingsstúlkum
yfir fjögurra ára tímabil. Í lok tíma-
bilsins höfðu stúlkur sem beittu
einhverskonar aðferðum til þess að
grennast þyngst meira en þær sem
beittu engum slíkum aðferðum.
Þær sem fóru í megrun voru jafn-
vel þrisvar sinnum líklegri til þess
að þjást af offitu við lok tímabilsins
en hinar. Skipti þá engu hvort þær
hefðu verið feitar eða grannar til að
byrja með eða hvort þær beittu
öfgafullum aðferðum, á borð við
uppköst og hægðarlyfjatöku, eða
viðurkenndum, á borð við megrun
og líkamsæfingar.
Þannig benda rannsóknir ein-
dregið til þess að tilraunir til
þyngdartaps valdi þyngdaraukn-
ingu þegar fram í sækir og geti ýtt
undir offitu. Þar sem slíkar tilraun-
ir hafa, ólíkt öðrum meintum
áhrifaþáttum offitu, færst mjög í
aukana á undanförnum áratugum
má gera ráð fyrir því að þær hafi
haft talsverð áhrif á holdarfar al-
mennings. Þrátt fyrir þetta er
megrun aldrei nefnd sem einn af
hugsanlegum orsakaþáttum offitu.
Vond áhrif á heilsuna
Þrátt fyrir að almennt sé gengið
út frá því að þyngdartap sé nauð-
synlegt til þess að bæta heilsu
þeirra sem eru of þungir er lítið
vitað um langtímaáhrif þyngdar-
taps á heilsu. Ýmsar rannsóknir
hafa sýnt að þyngdartapi fylgja
heilsufarslegir kostir til skamms
tíma, svo sem lægri blóðþrýsting-
ur, aukið þol og bætt blóðsykurs-
jafnvægi. Minna er hins vegar vit-
að um langtíma áhrif á tíðni sjúk-
dóma og dánartíðni. Faraldsfræði-
legar rannsóknir sýna flestar
aukna dánartíðni í kjölfar þyngdar-
taps, jafnvel eftir að tekið hefur
verið tillit til áhrifa reykinga og
fyrirliggjandi sjúkdóma. Fæstar
þessara rannsókna hafa þó gert
greinarmun á viljandi og óviljandi
þyngdartapi. Þær örfáu sem það
hafa gert gefa blendnar niðurstöð-
ur. Sumar benda til þess að dánar-
tíðni minnki í kjölfar þyngdartaps,
aðrar sýna engar breytingar eða
jafnvel aukna dánartíðni. Hvort
sem framtíðarrannsóknir munu
leiða í ljós heilsubætandi áhrif þess
að grennast til frambúðar eða ekki,
er ljóst að flestir munu eftir sem
áður fara á mis við þann ávinning,
þar sem allt að 95 prósent þyngjast
aftur innan fárra ára. Fyrir þann
hóp fylgir að öllum líkindum lítill
heilsufarslegur ávinningur því að
grennast, aðeins mögulegur heilsu-
brestur af því að léttast og þyngj-
ast á víxl.
Áhætta af aukakílóum ýkt
Vitað er að offita tengist heilsu-
brestum á borð við sykursýki, of
háum blóðþrýstingi og hjartasjúk-
dómum ásamt aukinni dánartíðni.
Margt er þó enn á huldu hvað varð-
ar hlutverk offitu við þróun þess-
ara sjúkdóma og ekki hefur verið
sýnt fram á að hún gegni þar sér-
stöku orsakahlutverki. Engu að síð-
ur hafa þrjár vafasamar ályktanir
ítrekað verið dregnar af tengslum
offitu og heilsubresta: Í fyrsta lagi
að offita sem slík valdi sjúkleika, í
öðru lagi að hvers kyns þyngdar-
aukning sé hættuleg heilsu og í
þriðja lagi að þyngdartap sé nauð-
synlegt til að bæta heilsu þeirra
sem eru of þungir. Þessar ályktanir
eru gjarnan meðhöndlaðar sem
staðreyndir í umræðu um offitu
þrátt fyrir að fátt bendi til þess að
þær eigi við rök að styðjast.
Þótt oftar megi finna háan blóð-
þrýsting, hækkaðar blóðfitur og
lækkað sykurþol meðal feitra en
grannra er ekki þar með sagt að lík-
amsfitan hafi valdið þessum vanda-
málum. Fylgni segir ekki til um or-
sök og vel er hugsanlegt að aðrir
þættir en offita valdi í raun þeim
heilsubrestum sem gjarnan fylgja.
Þeir þættir sem m.a. hafa verið
nefndir í þessu samhengi eru hreyf-
ingarleysi, slæmt mataræði, slæmt
líkamlegt ásigkomulag, megrun og
þyngdarsveiflur. Þessir þættir eru
allir algengari meðal feitra en
grannra og hafa allir reynst skað-
legir heilsu. Þar sem aldrei hefur
fyllilega verið tekið tillit til þessara
þátta við mat á heilsufarslegum af-
leiðingum offitu er raunverulegt
framlag hennar sjálfrar að mestu
óþekkt.
Þjóðin fitnar en tíðni hjartasjúkdóma
lækkar
Þrátt fyrir að tengsl offitu og
heilsubresta hafi verið staðfest, eru
þau engan veginn eins afdráttarlaus
og oftast er gefið í skyn. Tengsl of-
fitu og hjartasjúkdóma er ágætt
dæmi. Ólíkt því sem margir halda
er offita ekki einn af mikilvægustu
áhættuþáttum fyrir hjarta- og æða-
sjúkdóma. Samkvæmt niðurstöðum
úr rannsókn Hjartaverndar eru hel-
stu áhættuþættir hjarta- og æða-
sjúkdóma hér á landi reykingar,
blóðfitutruflanir, hækkaður blóð-
þrýstingur og sykursýki. Þessir
þættir skýra samanlagt fjögur af
hverjum fimm tilfellum kransæða-
sjúkdóma. Þrátt fyrir að offita fylgi
oft þremur þeirra síðarnefndu er
hún hvorki nauðsynlegt né nægjan-
legt skilyrði fyrir því að þeir komi
fram. Þegar þeir koma fram er jafn-
framt alls ekki víst að fitan sjálf
hafi valdið þeim. Allir helstu
áhættuþættir hjarta- og æðasjúk-
dóma að reykingum undanskildum
eru til dæmis einnig fylgifiskar
þyngdarsveiflna. Nýleg ítölsk rann-
sókn sýndi sem dæmi að of feitar
konur sem aldrei höfðu farið í megr-
un höfðu eðlilegan blóðþrýsting, en
blóðþrýstingur þeirra, sem höfðu
gert margar tilraunir til að grennast
var of hár. Blóðþrýstingurinn var
hærri eftir því sem konurnar höfðu
þyngst um fleiri kíló í kjölfar megr-
unarkúra síðustu fimm árin. Sam-
kvæmt þessari rannsókn gæti hærri
blóðþrýstingur meðal feitra mikið
til stafað af því að þeir gera að jafn-
aði fleiri tilraunir til þess að grenn-
ast en aðrir.
Rannsóknir á æðakölkun ganga
sömuleiðis gegn því að offita sé einn
helsti áhættuþáttur hjarta- og æða-
sjúkdóma. Beinar mælingar í fjölda
mismunandi rannsókna hafa jafnan
leitt í ljós að offita sé gjörsamlega
ótengd þessari tegund æðasjúk-
dóma. Þetta sést sjálfsagt best á því
að þátt fyrir aukna offitu á Vestur-
löndum síðustu áratugi hefur tíðni
hjarta- og æðasjúkdóma farið lækk-
andi. Á árunum 1981 til 1994 lækk-
aði tíðni kransæðastíflu á Íslandi um
44 prósent meðal karla og 36 prósent
meðal kvenna. Þessi þverstæðu-
kenndu tengsl milli aukinnar offitu
og lækkandi tíðni hjartasjúkdóma er
afar erfitt að útskýra með tilliti til
þess hve offita er jafnan talin sterk-
ur áhættuþáttur. Þegar áhættuþátt-
ur sjúkdóms fer vaxandi á sama
tíma og tíðni hans lækkar verulega
hljóta hins vegar að vakna spurning-
ar um réttmæti þessara tengsla.
Áhersla á heilsu en ekki holdarfar
Á grundvelli þess sem hér hefur
komið fram hafa sífellt fleiri áskor-
anir um breytta stefnu í heilbrigðis-
málum komið fram síðustu áratugi.
Hvatamenn að þeirri breytingu
nefna að fátt bendi til þess að núver-
andi áherslur í heilbrigðismálum
hafi haft jákvæð áhrif á líf og heilsu
almennnings auk þess sem vísbend-
ingar séu um að þær hafi valdið
skaða. Til dæmis eru flestir rann-
sakendur sammála um að sífelldur
áróður um mikilvægi þess að vera
grannur hafi haft skaðleg áhrif á líf
og heilsu Vesturlandabúa með því að
stuðla að almennri vanlíðan, slæmri
líkamsmynd, átröskunum og for-
dómum gagnvart feitu fólki. Þar
sem flestar rannsóknir sýna jafn-
framt að nær ómögulegt er að við-
halda þyngdartapi til langframa og
aukin heilsufarsleg áhætta geti
fylgt hinni nánast óhjákvæmilegu
þyngdaraukningu í kjölfar megrun-
ar, virðist fátt geta réttlætt þá miklu
áherslu sem lögð er á þyngdartap
meðal heilbrigðisstétta. Eðlilegri
viðbrögð við því sem nú er vitað um
árangur og afleiðingar megrunar
væru að stíga varlega til jarðar og
leita annarra leiða við að bæta
heilsu sé þess kostur. Þær rannsókn-
ir sem hér hefur verið fjallað um
benda allar til þess að markvissari
nálgun að heilbrigði felist í hvatn-
ingu til hollra lífsvenja án áherslu á
líkamsþyngd. Hugsanlega myndi
slík nálgun ekki aðeins reynast
árangursríkari við eflingu heil-
brigðis heldur fylgja henni ekki þær
neikvæðu afleiðingar sem óhjá-
kvæmlega fylgja áherslu á holdar-
far.
sigrun@hi.is
Höfundur greinarinnar er Sig-
rún Daníelsdóttir, Cand.Psych.
nemi í sálfræði við Háskóla Ís-
lands og virkur meðlimur alþjóð-
legra fagsamtaka um átraskanir
og offitu, sem nefnast Academy
for Eating Disorders.
Þyngdartap ekki
nauðsynlegt fyrir bætta heilsu
Fjöldi rannsókna hefur sýnt að hægt er að bæta og jafn-
vel lækna flesta „offitutengda“ kvilla með heilsusamlegu
líferni þrátt fyrir litlar eða engar breytingar á líkamsþyngd.
Þetta eru áhrifamikil rök gegn því að offita sem slík valdi
heilsutjóni og þyngdartap sé þess vegna nauðsynleg
lækning. Dr. Steven Blair og samstarfsfólk hans við
Cooper-rannsóknarstöðina í Bandaríkjunum hafa mikið
rannsakað áhrif hreyfingar meðal of feitra á heilsufar.
Rannsóknir þeirra benda eindregið til þess að lífsstíll,
frekar en líkamsþyngd, sé lykillinn að heilbrigði. Niður-
stöður Blairs og félaga hafa meðal annars leitt í ljós að
dánartíðni of feitra karlmanna, sem í upphafi rannsóknar
lifðu kyrrsetulífi og voru illa á sig komnir líkamlega, lækk-
aði um 44 prósent við að þeir juku hreyfingu sína og
komust í betra form. Við lok rannsóknar var dánartíðni
þessara manna jafnlág þeirra grönnu, þrátt fyrir að þeir
teldust ennþá of feitir samkvæmt stöðlum. Dánartíðni
þessara manna var ennfremur helmingi lægri en dánar-
tíðni grannra karlmanna sem enn lifðu kyrrsetulífi. Fjöldi
annarra rannsókna hefur leitt til þeirrar niðurstöðu að lífs-
stíll vegi þyngra en líkamsþyngd þegar kemur að heil-
brigði.
Fjöldi rannsókna
hefur sýnt að hægt
er að bæta og jafnvel lækna
flesta „offitutengda“ kvilla
með heilsusamlegu líferni
þrátt fyrir litlar eða engar
breytingar á líkamsþyngd.
,,
34-35 (22-23) helgarefni 23.7.2004 19:33 Page 3