Tíminn - 17.03.1973, Blaðsíða 9

Laugardagur 17. marz 1973
TÍMINN
9
Hvítur á
Þjóðleikhúsið:
Indíánar eftir Arthur Kopit
ÞÝÐING: Óskar Ingimarsson
TÓNLIST: Bent Axen
LEIKTJÖLD OG BÚNINGATEIKNINGAR
Sigurjón Jóhannesson
LEIKSTJÓRN: Gísli Alfreðsson
Hnefarétturinn er fornhelgur
réttur, enda enn i hávegum hafö-
ur eins og vera ber. Lögmál
frumskógarins eru jafnsjálfsögö
og náttúrulögmálin. Sá sterki
lætur þann, sem minna á og má
sin, kenna aflsmunar, ef gengiö
er á rétt hans, hlunnindi eöa sér-
réttindi. Sem betur fer eru vits-
munir okkar og siöferöisþroski á
svo háu stigi, aö viö kunnum ekki
aöeins aö meta og þaö aö fullum
veröleikum völd þjóöarleiötoga,
dómgreind og heillavænlegar
framkvæmdir, heidur lika her-
styrk stórvelda, bolmagn,
fjármagn eöa meö titttuggöum
oröum úr frumlegum fjölmiölum:
„Afl þeirra hluta, sem gjöra
skal”.
Egill Skallagrimsson orti, eins
og frægt er orðið, fjórum árum
áður en hann komst i stjórn
grunnskóla, að hann vildi fara
brott með vikingum og höggva
mann og annan. bennan barna-
lærdóm hefur ekki aðeins þjóð vor
borið gæfu til að varðveita og
virða frá fornu fari, heldur hefur
þetta lika verið öðrum þjóðum
okkur langtum fjölmennari,
fremri og siðmenntaðri,ómetan-
legt veganesti og uppörvun til
stórræða á örlagastundu.
Hernám, arðrán og rányrkja er
stunduð af jafnmikilli ósérhlifni,
atorku og kappi af stórþjóðum
heims eins og jafnan endranær. I
þeim efnum láta þær engan bil-
bug á sér finna. Menn eru svo
dásamlegar skynsemdarverur,
að þeir láta hvorki trúar- né
stjórnmálaskoðanir hafa áhrif á
breytni sina á vettvangi verk-
legra framkvæmda. Samvizku-
kvalir standa þeim þvi ekki fyrir
svefni, þegar þjóðþrifa-fyrirtæki
og framfarir, aukin afköst og
hagvöxtur, landvinningar og nýj-
ar auðlindir láðs og lagar, aukið
svigrúm og athafnafrelsi, vel-
megun og endurbættar vel-
lystingar eru annars vegar.
Elskaðu ekki náungan jafnheitt
og sjálfan þig. Það er úrelt
kenning og auk þess hálfgerður
sjálfsmorðsdómur. Skyldu land-
þrengsli hrjá þig, má einfaldlega
leysa þann vanda með þvi, að
flæma granna þinn burt af föður-
leifð sinni með harðri hendi og
senda hann út i yztu auðn, þar
sem honum væri nær að nema
land og reyna sjá sér og sinum
farborða á sina frumstæðu og
hugmyndasnauðu visu. Enginn er
annars bróðir i lifsbaráttunni.
Adam og Eva voru hvit eins og
óskeikular söguheimildir herma.
Hviti kynstofninn á þvi frum-
burðarrétt og forgangsrétt á öll-
um sviðum mannlegra samskipta
og viðskipta. Hviti liturinn er þó
alltaf ósvikinn og það er meira en
sagt verður um nokkurn annan
lit. Enda þótt það liggi i augum
uppi, að Bandarikjamenn af
evrópskum uppruna séu hvitir
menn, en Indiánar hins vegar
rauðir, er hitt aftur á móti ekki
öllum jafnljóst, að sumir hvitir
menn eru t.d. hvitari en aðrir
meðbræður þeirra og þvi rétt-
hærri og fullkomnari.
Englendingar og Vestur-Þjóð-
verjar eru hvitari en íslendinga,
svo eitt nærtækt dæmi sé nefnt.
Hvitir menn gæta „hefðunnina”
hagsmuna sinna eins og hundur
beins.
En hvitir menn hvar i litafiokki
eða forgangsfylkingu, sem þeir
standa, daufheyrast allir sem
einn við þeim fjölbásúnaða bar-
lómi sérvizkupúka, sem halda þvi
blákalt fram, að við munum enda
með þvi að ganga af gömlu fóstru
okkar dauðri, nema við breytum
um stefnu og deilum móður jörð
ekki aðeins með meðbræðrum
okkar heldur öðrum lifverum
lika. Sem betur fer er heilabú
okkar svo vel af guði gert, að
taugaveiklaðar og stórfrelsaðar
friðarfrumur verða aldrei á vegi
framsækinna og herskárra
sóknarfruma, sem fara sinu fram
eða með öðrum orðum vinna sitt
ætlunarverk af innri köllun og
eldmóði. Fram, Fram fyikin! Úr
þvi að visundum hefur verið út-
rýmt i eitt skipti fyrir öll á slétt-
um Vesturheims með glæsilegum
árangri, er þá ekki ráð eða rétt-
ara sagt alþjóðaráð, að ganga á
fiskistofna við tslandsstrendur og
gera þeim sömu skil? Er það ekki
næsta skref i eðlilegri framfara-
viðleitni mannkyns?
Hvort sem við litum á grund-
vallarhugmynd, efnistök, hugar-
flug, skopvisi, ádeilugildi, leik-
byggingu eða úrvinnslu eru Indi-
ánar Arthúrs Kopist öndvegis-
verk i einu orði sagt, enda gerir
það ekki aðeins að skirskota til
skynsemi heldur höfðar það lfka
ákaflega markvist til tilfinninga.
Til marks um vinnubrögð
höfundar og byggingargáfu hans
má m.a. benda á, hvernig hann
notar sendinefnd Stóra föður sem
burðarás, sem atburðir alls
verksins snúast um eða flækjast.
Þrátt fyrir ýmsa útúrdúra,
endurminningar og frávik, veltur
allt á þessum eina og sama ási,
þegar innviðir verksins eru
grannskoðaðir. Þegar svo við
þetta bætist, að sýningar Vis-
unda-Villa á sjálfum sér og
öðrum sögufrægum ribböldum úr
hópi hvitra manna og Indiána-
höfðingja eru notaðar sem eins
konar umgjörð utan um leikinn.
virðist verk höfundar þar með
vera fullkomnað og heflað i krók
og kring.
Það er misskilningur að ætla,
að Indiánarnir fjalli einvörðungu
um sigur hvita kynstofnsins yfir
þeim rauða, heldur er þessi
áhugaverði sjónleikur fyrst og
fremst hnitmiðuð ádeila og nöpur
á styrjaldir i hvaða mynd sem er,
á landvinningabrölt drottinþjóða,
nútimalega nýlendstefnu þeirra,
ihlutunarástriðu i málefni
smáþjóða, forystuáráttu og
baráttu um mestu auðlindir
jarðar og frjósömustu landsvæði.
Arthúr Kopit beinir skeytum
sinum jafnt i allar átti, þessi sjón-
leikur segir það, sem lengi hefur
verið beðið eftir og mönnum er
þörf á að heyra.
Enda þótt gervi Gunnars
Eyjólfssonar sé giæsilegt og
limaburður lýtalaus að heita, er
hitt aftur á móti auðsætt, að leik-
arinn hefur ekki lagt sig i lima að
kanna sálarlif Visunda-Villa til
hlitar, enda er lýsing hans eftir
þvi daufleg, yfirboðsleg og ófull-
nægjandi. Frammistaða Gunnars
Eyjólfssonar i lokaatriðinu er
engum sönnum atvinnuleikara
samboðin: tómt tafs og sein-
heppilegar tiktúrur, sem hrifa
ekki lengur. Satt bezt að segja
fellur sýningin með honum,
vegna þess að hann er enginn
túlkunarmaður fyrir þvi hlut-
verki, sem honum er falið.
Af ofangreindum ástæðum var
þvi misráöið af leikstjóra eða
þjóðleikhússtjóra, hvor sem nú
annars réði þvi, að fela Gunnari
Eyjólfssyni verkefni, sem hann
hefur bersýnilega ei hæfileika
til að leysa á viðunandi hátt.
Gunnar hefur gert margt prýðis-
vel á löngum ferli, en hér er hann
eins og fiskur á þurru landi og
fyrir þá sök hefði verið bæði sjálf-
sagt og eðlilegt að velja annan i
hans stað.
Þrátt fyrir góðan vilja og við-
leitni tekst leikstjóranum ekki að
lyfta sýningunni á æðra svið eins
og Visunda-Villa er svo tamt að
segja og er þá ekki aðeins óheppi-
legri hlutverkaskipan og van-
hugsaðri um að kenna, heldur og
ýmsu öðru. Sýninguna skortir i
heild þann hraða, eldmóð og
fitonskraft, sem verk á borð við
Indiánana krefst, eigi það að
njóta sin til fulls og öðlast heill-
andi lif og verðskuldaða athygli
áhorfenda. og aðdáun. Hefðu at-
riðin á sýningu Visunda-Villa til
að mynda verið kynnt með meira
brambolti, trylltari og dauðadans
komið fram i ólikt miskunnar-
lausara ljósi, eða með öðrum
orðum á átakanlegri og áhrifarik-
ari hátt.
Talsverður gustur stendur af
stórhertogaynjunni, Alexiu. Með
næmum skilningi og samstillu
átaki tekst þeim Kristbjörgu
Kjeld og Þórhalli Sigurðssyni aö
skapa eitt spaugilegasta atriði
leiksýningarinnar, enda njóta
þau þar lika stuðnings Bessa
Bjarnasonar, sem á eins vel
heima i hlutverki Buntline blaöa-
snáps og fiskur i sjó. Honum
förlast ekki sundtökin frekar en
fyrri daginn. Frammistaða hans
á einkasýningunni i Hvita húsinu
er t.d. metfé á sina makalausu
visu.
Jafnvel þóttkappinn, Geronimó
sé sýndur sem villidýr I búri, er
hann engu að siður mannvera.
Eftir öskrunum i Flosa Ólafssyni
að dæma mætti ætla, að leikarinn
treysti meira á lungun heldur en
heilann og hjartað. Leikur Ævars
Kvarans, Valemars Helgasonar,
Klemenzar Jónss. er sléttur og
felldur, en ekkert þar fram yfir.
Guðbjörg Þorbjarnardóttir og
Valur Gislason eru bæði vel vepki
farin, þótt ofmælt sé að þau sýni
okkur nýjar hliðar og óvæntar á
túlkunargáfum sinu. Sigriður
Þorvaldsdóttir og Erlingur Gisla-
son eiga ákaflega lofsverðar leik-
stundir, enda leynir leikgleði
þeirra sér ekki, þegar til kast-
anna kemur. Þóri Steingrimssyni
er bæði reisnar og myndugleiks
vant sem Custer hershöfðingi,
þótt ofsagt sé að honum sé alls
varnað. Má vera að Jón Gunnars-
son hafi eitthvað til brunns að
bera sem leikari, þótt undirrit-
uðum sé ógjörningur að koma
auga á það. Baldvin Halldórsson
lætur töluvert að sér kveða i litlu
hlutver;ki. Ahöld munu um það
vera hvor siglir glæsilegri sigl-
ingu, Rúrik Haraldsson sem
Sitting Bull eða Arni Tryggvason,
sem höfðinginn Jósep, — svo jafn-
prýðilegir sem þeir eru báðir.
Um þýðingu Óskars Ingimars-
snar er ég ekki dómbær, þar sem
ég hef ekki séð frumtextann. Að
minum dómi hæfa leiktjöld og
búningar sjónleiknum mætavel.
Það voru annars ljótu von-
brigðin að ekki skyldi takast að
hefja þetta stórfenglega verk
Kopits á æðra svið og ljá þvi
vængi, svo að það gæti flogið bæði
vel og lengi en það er ekki að
sökum að spyrja, þegar flugþol
„arnarins” bilar strax i byrjun og
hann flögrar eins og lundapysja i
sviðsljósinu.
Iialldór Þorsteinsson