Tíminn - 31.03.1973, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
Laugardagur 31. rnarz 1973.
HEILAKVEISA
(MIGRAINE)
Kæst rcnnuin vift okkar ævi-
skcift án þess að fá einhvern
tima höfuftverk. Flest okkar
hafa raunar höfuftverk,
misjafnlega svæsinn og misoft
og lengi hverju sinni eins og
gengur. Ilöfuftverkur er þannig
ein af þeim algengu kvörtunum,
sem' fólk kemur meft til lækna
sinna. tlrsakir höfuftverkjar eru
margar og skal ckki reynt aft
telja þær upp hér. Ilitt má strax
segjast, aft sem betur fcr eru
þær miklu oftar en ckki tiltölu-
lega meinlausar.
T.d. er algengasta orsök
höfuftverkjar andlcg og likam-
leg þrcyta, ekki siftur liift fyrr-
talda og er höfuðvcrkur þannig
hluti af þeirri streitu, scr cin-
kennir nútimamanninn. Kapp-
hlaupift um lifsins gæfti hlifir
engu.
Ein tegund höfiiftverkjar
hefurnokkra sérstöðu og nefnist
á islenzku máli heilakveisa.
Ekki er þetta orð mikið notað i
tali manna á meðal og jafnvel
hætt við að ylli misskilningi, ef
menn segðu frá þvi, að þeir
þjáðust af heilakveisu. Viðast
hvar gengur þessi höfuðverkur
annars undir nafninu migrr.ine
og er svo einnig hér á landi.
Ekki hef ég rekið mig á annaö
en að þetta nafn væri velþekkt
af allri alþýðu manna um þann
höfuðverk, sem um verður
fjallað i þessu greinarkorni og
mun ég þvi halda mig við nafnið
migraine.
Migraine er ekki nýr sjúk-
dómur, ekkert tizkufyrirbrigði.
Honum er lýst fyrir nær 2000
árum af Galen og raunar áður
af Aretaeus frá Cappadociu.
Ráða má af nöfnum er þeir gefa
höfuðverk þeim, sem þeir lýsa,
að þar hefur verið um að ræða
sjúkdóminn migraine. Sigilda
lýsingu á þessum sjúkleika er
að finna i riti frá árinu 1873, hún
er svo enn, þótt mikið vatn hafi
runnið til sjávar á þessu sviði
eins og flestum öðrum innan
greina læknisfræðinnar.
Migraine er algengur sjúk-
dómur. Fjölmörg uppgjör liggja
fyrir, en fæst eru þau þó alveg
fullnægjandi og tiðni sjúkdóms-
ins þvi nokkuð á reiki, en flest
benda þau til þess, að tiðnin sé
5—8 einstaklingar af hverjum
100. Þetta myndi jafngilda þvi,
aðalltað 16 þúsundir tslendinga
þjáðust af þessum sjúkleika,
auövitað á misjafnlega háu
stigi. Flestum uppgjörum á
þessum sjúkdómi ber saman
um, að hann sé tiðari hjá konum
en körlum. Um þetta er þó deilt
og á það bent , að sjúkdómurinn
sé oftar svæsnari hjá konunum.
Migraine getur byrjað á öllum
aldri. Sjúkdómurinn er ekki svo
sjaldgæfur meðal barna, en
algengast er, að hann byrji á
aldrinum 16 ára til þritugs.
Augljóst er einnig, að til-
hneigingin til þessa sjúkleika er
rik i fjölskyldum og hjá 50—85%
sjúklinga með migraine kemur i
ljós, að fleiri i fjölskyldunni
hafa við hið sama að striða. Rétt
er að taka fram, að stuðzt er við
upplýsingar erlendis frá um
þessi atriði, en þau hafa ekki
verið könnuð hér á landi, en lik-
legt má telja, að niðurstöður hér
yrðu svipaðar þeim, er nefndar
hafa veriö.
Hvað er þá migraine? Skil-
greiningin er sú, að þetta sé
höfuðverkur, sem kemur i köst-
um, venjulega öðrum megin i
höföinu og fylgir tvennt,
þ.e.a.s. flökurleiki og truflun i
einhverri mynd á starfsemi
miðtaugakerfis og þá heila.
Þetta er hin viðurkennda skil-
greining á migraine en til eru af
henni ýmis afbrigði, sem ekki
skal farið út i hér. Raunar er
þaö einnig svo, að truflun sú á
heilastarfsemi, sem nefnd er,
þarf ekki að vera augljós né
heldur er alltaf flökurleikatil-
finning samfara, og ekki geta
migraine- sjúklingar ávallt gert
sér grein fyrir, að höfuðverkur-
inn sé öðrum megin i höfðinu
heldur meira og minna i þvi
öllu. Þegar höfuðverkurinn er
afbrigðilegur, reynir mjög á
lækninn að greina, hvort hann
sé migraine eftir sem áður. Til
þess hefur læknirinn ýmis ráö
og rétt greining skiptir miklu
máli i sambandi viö allan höfuö-
verk eins og annað. Engir
þekkja þó þennan breytileik á
migraine-einkennum betur en
migraine-sjúklingarnir sjálfir.
Þeir hafa flestir fljótt lært að
þekkja sina migraine, en ef
ekki, er nauðsynlegt að kenna
þeim það, ef vel á að takast með
alla meðferð, og mun ég koma
að þvi siðar.
En hvað veldur þá þessum
einkennum? Ég hef rekið mig á,
að um þetta vita sjúklingar litiö,
flestir hverjir, þótt á séu undan-
tekningar og veldur þar vafa-
laust hvorttveggja, að sjúkl-
ingar hafa hvorki æskt skýringa
né fengið þær óumbeðið. Af
þessu hef ég orðiö var við marg-
háttaðan misskilning, einkum
þó þann, að um sé að ræða
þröngar æðar i heila eða aðra
alvarlega æðasjúkdoma i heila
og höfði, og hefur þetta að von-
um skapað kviða og ótta hjá
mörgum hinna sjúku, en hvort-
tveggja er með öllu ástæðu-
laust, þvi þessu er ekki til að
dreifa. Að visu verður það að
viðurkennast, aö læknavisind-
unurn hefur ekki enn tekizt að
skýra fyllilega, hvað veldur
migraine. Það er þó nokkuð
ljóst, hvað gerist, en hinsvegar
ekki hvers vegna. 1 migraine
kasti verður truflun á eðlilegri
eða venjulegri blóðdreifingu til
hinna ýmsu svæða höfuðs og
heila. Svo virðist sem of litið
magn af blóði nái að berast til
hluta heilans á sama tima og
æðar einkum i heilahimnum og
utan á höfðinu yfirfyllast af
blóði. Af hinu fyrra leiðir ein-
kenni, sem, a.m.k. i upphafi,
valda mikilli og skiljanlegri
skelfingu hjá sjúklingum.
Vegna of litils blóðmagns til
heilans raskast margháttuð
starfsemi hans og koma þá
fram truflanir, sem migraine-
sjúklingum eru vel kunnar. Bezt
þekkt eru sjóntruflanir, en
einnig getur komið fram breyt-
ing á tilfinningu og afli i likams-
hlutum, sömuleiðis svimi, tal-
truflanir, sljóleiki og syfja og
jafnvel missir meðvitundar.
Rétt er að taka strax fram, að
engin þessara einkenna verða
varanleg, þau ganga öll yfir,
enda verður engin heila-
skemmd, þvi hvorki stiflast
æðar né springa. Oft eru þessi
einkenni um truflaða heilastarf-
semi ekki ljós. Þau eru stundum
undanfari höfuðverkjarins, en
koma stundum ásamt með hon-
um. Sjálfur verkurinn hins-
vegarkemur aðallega frá æðum
utan á höfðinu og æðum i heila-
himnum og veldur þvi útþensla
þeirra og sjálfar eru þær sár-
saukafullar sem og vefir þeir,
sem þær liggja i og um. Höfuð-
verkurinn hefur oft sláttarlag,
en ekki er þó ávallt svo. en sár
er hann alltaf og sundum litt
bærilegur.
Af þessu siðastnefnda leiðir
nokkuð af sjálfu sér, að
migraine-sjúklingar koma til
læknis, og það eiga þeir að gera.
Menn harka kannske af sér
fyrstu köstin, einkum ef þeir
hafa ekki orðið varir við truflun
á heilastarfsemi þeim samfara.
Einstaka karlmaður hristir
óþægindin af sér lengi vel, en þó
er oft litil og pervisin kona
þrautseigari i þessu efni en
stæltasti karl, en ekki mæli ég
með hetjuskap af þessu tagi.
Það er þrátt fyrir allt margs að
gæta i sambandi við migraine,
og enda þótt hún sé misslæm, þá
skapar hún öllum talsverð
óþægindi og sumum reyndar
svo mikil, að lif þeirra allt og
starf raskast verulega. Það er
þvi þörf bæði rannsókna og
meðferðar, sem oft er erfið og
vandasöm og tekst ekki vel
nema læknir og sjúklingur vinni
saman.
Milli migrainekasta er ekki
við skoðun að finna óeðlileg ein-
kenni hjá sjúklingum nema þá
aðrir sjúkdómar komi til. 1
sjálfu migrainekastinu er sjúkl-
ingur fölur og kaldsveittur með
bankandi æðar á höfði, ljósfæl-
inn og styggur, flökurt og yfir-
kominn af höfuðkvölum. Það
er tiltölulega auðvelt fyrir lækn-
inn að greina, hvað er á ferö-
inni, þegar hann kemur að
sjúklingi i kasti, en milli kast-
anna hefur læknirinn fátt sér til
hjálpar, við sjúkdómsgreining-
una nema lýsingu sjúklings á
höfuðverknum. Rannsóknir
hjálpa sjaldnast, þvi þær eru
yfirleitt allar eðlilegar, þegar
um migraine er að ræða, og
sumir læknar telja þær með öllu
óþarfar. Þó vita læknar og hafa
jafnan i huga, að rétt stöku sinn-
um geta sérstakir sjúkdómar
legið að baki migraine, og er
það þá einkum hjá þeim mjög
ungu og hinum, sem komnir eru
yfir þann aldur, er migraine
venjulega byrjar á. þegar þeir
fá sitt fyrsta kast. Sjálfsagt er
að útiloka þessa sjúkdóma,
enda má flesta þeirra milda og
suma lækna og þar með einnig
migraineköstin.
Það á við um alla sjúkdóma sem
ekki eru þekktar orsakir fyrir,
að margar orsakakenningar
koma fram. Það fylgir einnig,
þegar svona stendur á, að
mörgu hefur verið beitt i með-
ferðarskyni en engu með full-
nægjandi árangri. Vonandi
finnst einhvern tima hin eina og
rétta skýring, og þá munu
væntanlega margar þær
kenningar, sem nú eru uppi um
migraine falla i gleymsku og dá
og ýmsum ráðum, sem nú eru
viðhöfð gegn henni, ekki lengur
verða beitt. Allir vita, hve ein-
faldir hlutirnir eru, þegar þeir
eru þekktir. Stundum virðist
sem tilhneiging til migraine sé i
okkur öllum og aðeins þurfi
mismikið af innri og eða ytri
ertingu til að koma migraine-
kasti af stað. 1 ljósi þess hefur
reynslan kennt. hvað migraine
sjúklingar skyldu ástunda og
hvað þeir skyldu forðast til þess
að halda köstum sinum i lág-
marki. Læknavisindin hafa
einnig fundið ákveðinn lyfjahóp,
sem öðrum fremur ræður niður-
lögum migrainekastanna, en
rétt notkun þeirra er nokkur
kúnst -
Þáð er læknisins að finna, ef
sérstakir sjúkdómar liggja að
baki migraine, sem sjaldnast
er, og reyna að ráða bót á þeim.
og þar með migraineköstunum
um leið. Að þessu slepptu skiptir
mestu máli svo vel takist um
meðferð og þjáningar verði
sem minnstar hjá sjúklingnum,
að hann þekki sjálfan sig, þekki
sina eigin migraine. Læknirinn
vill vita, hversu oft köstin koma,
hversu lengi þau standa og
hvort þau koma á sérstökum
tima. Eftir þessu hagar hann
sinni meðferð, sem er i formi
lyfja, og verður iðulega að prófa
sig áfram með, hvaða lyf eiga
bezt við hvern og einn. Sumir
eru svo illa haldnir, að þeir
þurfa stöðugrar meðferðar og
dugar jafnvel ekki til svo vel
megi teljast. Sem betur fer eru
hinir i meirihluta, er fá köstin
með ákveðnu millibili, eða á
vissum timabilum, og má þá
taka mið af þvi við lyfjagjöf, er
þá þarf ekki að vera stöðug.
Gott dæmi um hið siðara er
migraine hjá konum, er
eingöngu kemur samfara tiðum
eða á ákveðnum tima milli
þeirra. Annað dæmi eru þeir, er
ávalltfá köst sin á morgnana og
oft má fyrirbyggja með lyfja-
gjöf að kveldi. Einna bezt eru
þeir þó settir, sem þekkja,
þegar migrainekast er i aðsigi,
oftast þá vegna undanfarandi
einkenna um truflaða heila-
starfsemi. 1 þessum tilvikum
má gripa til lyfja áður en höfuð-
verkurinn byrjar og raunar
koma i veg fyrir, að hann verði
nokkur eða aðeins tiltölulega
ltill og lati undan venjulegum
verkjalyfjum.
En það er önnur
sjálfsþekking, sem ekki skiptir
minna máli. Hún tekur til þátta
hins daglega lifs og umhverfis-
ins. Læknar þekkja af langri
reynslu, að eitt er öðru liklegra
til þess að auka tiðni migraine-
kasta. Hér skal aðéins upptalið
þreyta og svefnleysi, vinneyzla
og óhóflegar reykingar og kaffi-
þamb, óholl eða mjög skær
birta, óreglulegar máltiðir og
óvalið mataræði og þá sérlega
of mikil neyzla dýrafitu, salt-
metis og mikil vökvadrykkja.
Læknirinn getur aðeins á þetta
bent. Sjúklingurinn verður
sjálfur að komast eftir hvort
eitthvað af þessu sé til staðar og
auki tiðni migrainekastanna og
siðan verður hann að gera upp
við sig, hvort hann getur fært
sitt lifi betra horf og hvort hann
vill vera án ýmis þess, sem
nefnt er og hann myndi sumt
vilja telja til lifsins gæöa, eða
hvort hann vill heldur njóta
þeirra og hafa sina migraine.
Allt það, sem fólk hefur ofnæmi
fyrir, getur stuðlað að
migraineköstum, en slikt
forðast fólk eðlilega. Litill vafi
er þá á þvi, að það er streita,
spenna og kviði, fremur en allt
annað, sem eykur á tiðni
m i g r a i n e k a s t a n n a hjá
migrainesjúklingum og kemur
af stað migraine hjá öðrum,
sem ella þjást hreint ekki af
henni. Streita er mjög rikjandi á
þessum timum. Það er ótrúlegt,
hvað menn vilja á sig leggja
fyrirnýjan isskáp, þótt sá gamli
sé i lagi og dugi vel.
Ekki verður svo skilið við
þetta efni, að ekki sé minnst á
s.n. getnaðarvarnapillu. Fram
er komið, að migraine hjá kon-
um er stundum bundin ákveðn-
um tima i þeirra mánaðarlega
skeiði. M.a. af þeirri orsök hefur
komið fram sú kenning, að
hormónabreytingar i likaman-
um ættu þátt i migraineköstum.
Þetta liggur til grundvallar þvi,
aö konur hafa tekið eftir breyt-
ingum á sinni migraine samfara
notkun pillunnar. Hjá sumum
hefur tiðni kastanna vaxið um
allan helming en aðrar hafa
orðið miklu betri af sinni
migraine. 1 þessu sambandi er
það eitt að segja, að pillan er
ekkert töfralyf gegn migraine.
Hver áhrif hún hefur er
einstaklingsbundið og verður
það hver að þekkja á sig og fer
annars eftir þvi, hver hormóna-
hlutföll eru i pillutegundinni.
Tvennt má vera migraine-
sjúklingum huggun. Hið fyrra
að með aldrinum fækkar
köstunum og hverfa yfirleitt á
miðjum aldri. Hitt er svo það,
sem þvi miður orkar þó tvi-
mælis, að miklu oftar er að
finna þenna sjúkdóm hjá
greindu fólki og athafnasömu,
nákvæmu og samvizkusömu.
Ekki er þetta þó svo einhlitt, að
það að hafa migraine jafngildi
staðfestingu á þessum ágætu
eiginleikum.