Fréttablaðið - 04.09.2004, Blaðsíða 39

LAUGARDAGUR 4. september 2004 27
VÍSINDAVEFUR
HÁSKÓLA ÍSLANDS
Þjóðarmorð Tyrkja
á Armenum
Hvers vegna hafa Bandaríkja-
menn og aðrar þjóðir ekki viður-
kennt þjóðarmorð Tyrkja á Armen-
um á fyrri hluta 20. aldarinnar?
SVAR: Spurningunni má svara á
einfaldan hátt: Öllum er sama um
Armena, nema Armenum sjálfum.
Og þeir hafa ekki verið nógu
áhrifamiklir til að fá ríkisstjórnir
veraldar til að viðurkenna
fjöldamorðin (þar sem spyrjandi
talar um „þjóðir” á hann áreiðan-
lega við ríki). Hitler hitti naglann
á höfuðið þegar hann sagði: „Hver
man eftir Armenum?”
Fyrsta þjóðarmorð 20. aldar
Árið 1915 hófust aðgerðir tyrk-
neskra stjórnvalda sem leiddu til
dauða hundruð þúsunda Armena.
Um var að ræða fjöldamorð, en
líka flutninga á Armenum, sem
flestir bjuggu kringum það svæði
þar sem Armenía er nú, til svæðis
þar sem Sýrland er nú og Írak.
Fólkið var rekið fótgangandi
þessa þúsund kílómetra vega-
lengd, með meðfylgjandi óhæfu-
verkum og mannvonsku: aftökum,
pyntingum og svo framvegis.
Erfitt er að gera sér grein fyrir
því hve margir dóu. Tyrknesk
yfirvöld tala um þrjú hundruð
þúsund manns, en aðrir nefna
eina og hálfa eða jafnvel tvær
milljónir fórnarlamba. Líklegasta
ágiskunin ku vera að fallið hafi
milli sex hundruð þúsund og ein
og hálf milljón manna.
Þessir atburðir hafa verið
nefndir fyrsta þjóðarmorð 20. ald-
arinnar en þó er sjaldan minnst á
þá og ríki heimsins viðurkenna
yfirleitt ekki að um þjóðarmorð
hafi verið að ræða. Atburðirnir
voru það þó áreiðanlega sam-
kvæmt þeirri skilgreiningu sem
venjulega er höfð, að þjóðarmorð
séu þau fjöldamorð sem framin
eru með það fyrir augum að eyða
þjóð, ættbálki eða hópi sem skil-
greindur er með tilliti til trúar-
bragða eða kynþáttar.
Tyrknesk yfirvöld réðust ein-
mitt á Armena vegna fordóma;
hugsunin var „þú skalt deyja því
að þú ert Armeni!” Einnig kann
það að hafa haft áhrif að Tyrkir
óttuðust að kristnir Armenar
mundu styðja kristna Rússa í
stríðinu sem þeir síðarnefndu
háðu við íslamska Tyrki (í fyrri
heimsstyrjöldinni börðust Tyrkir,
Þjóðverjar, Austurríkismenn-
Ungverjar og Búlgarar við Rússa,
Frakka, Breta, Ítala og seinna
Bandaríkjamenn, svo að stærstu
þjóðirnar séu nefndar).
Tyrkir viðurkenna ekki sök
En hvers vegna er sjaldan minnst
á þessi fólskuverk en svo oft á
þau, til að mynda, sem áttu sér
stað tæpum þrjátíu árum síðar:
þjóðarmorð nasista á Gyðingum?
Ástæðan virðist þríþætt.
Í fyrsta lagi eru fáar menjar
um þessa atburði en fjölda margt
minnir hins vegar á þjóðarmorðið
á Gyðingum. Einungis nokkrar
sögusagnir, lýsingar og illa farnar
myndir geta minnt á meðferðina á
Armenum. Á hinn bóginn stendur
uppi fjöldi útrýmingarbúða
nasista, hægt væri að fylla bóka-
söfn með ritum um Gyðingamorð,
gnægð ljósmynda er til af þeim og
þar fram eftir götunum. Þessi
skýring nægir þó ekki ein, því að
sömu menjar og minna á ofsókn-
irnar gegn Gyðingum gætu minnt
á herferðina gegn Sígaunum sem
var líka þjóðarmorð en samt er
ákaflega sjaldan minnst á hana.
Ber hugann þá að öðrum þætt-
inum, sem felst í því að Gyðingar
eru gríðarlega áhrifamiklir í vold-
ugu vestrænu löndunum, sér í lagi
í Bandaríkjunum og í Frakklandi.
Þeir hamra á helförinni, af ástæð-
um sem ekki verður fjallað um
hér. Þó að Armenar myndi einnig
minnihlutahópa í þessum ríkjum
eru áhrif þeirra ekki sambærileg.
Þeim hefur þó orðið nokkuð
ágengt því að ríki eins og Frakk-
land, Rússland, Belgía, Grikkland
og Kanada hafa viðurkennt opin-
berlega að um þjóðarmorð hafi
verið að ræða.
Í þriðja og síðasta lagi er vilji
Þjóðverja til að gangast við
verknaðinum ólíkur afstöðu
Tyrkja. Þjóðverjar hefðu raunar
ekki getað þrætt fyrir atburðina
þó að þeir hefðu viljað. Eftir stríð-
ið voru Þjóðverjar bugaðir og þá
hryllti sjálfsagt flesta við þjóðar-
morðunum. Þeir gengust við því
sem stjórn þeirra hafði gert. Á
hinn bóginn hafa Tyrkir aldrei
verið brotnir á bak aftur á sama
hátt og Þjóðverjar voru eftir
síðari heimsstyrjöldina, og þeir
hafa aldrei viljað gangast við því
að um þjóðarmorð hafi verið að
ræða. Þeir fylgja þessu eftir með
með ýmiss konar ráðstöfunum til
að hindra aðgang að gögnum og
draga úr gagnrýninni umræðu.
Tvískinnungur valdamanna
Séu þessi þrjú atriði tekin saman
má ímynda sér að Bandaríkja-
menn og aðrar þjóðir hafi ekki
viðurkennt þjóðarmorð Tyrkja á
Armenum á fyrri hluta 20. aldar-
innar vegna þess að fátt minnir á
atburðina, Armenar hafa ekki
getað minnt nægilega á þá og
Tyrkir ekki viljað gangast við
þeim. Svo að talað sé napurlega,
en kannski af raunsæi, má ímynda
sér eftirfarandi hugsunargang
valdamanns í vestrænu stórveldi:
„Hvers vegna ættum við að vera
að styggja Tyrki vegna einhverra
Armena sem öllum er sama um og
enginn heyrir minnst á?”
Þetta kemur til að mynda fram
í afstöðu núverandi Bandaríkja-
forseta. Á meðan á síðustu kosn-
ingabaráttu hans stóð sendi hann
frá sér yfirlýsingu þar sem
greinilega kom fram að umræddir
atburðir hafi verið þjóðarmorð (e.
genocide). Þetta var gert til að
afla atkvæða frá Bandaríkja-
mönnum af armenskum uppruna.
Síðan, eftir að hann var kosinn
forseti, sagðist hann harma „einn
mesta harmleik sögunnar: þegar
um ein og hálf milljón Armena
var neydd í útlegð eða drepin á
síðustu árum Ottómana-heims-
veldisins...” Þá forðaðist hann að
nota orðið „þjóðarmorð”.
Dr. Jóhann M. Hauksson,
stjórnmálafræðingur.
Vísindavefur Háskóla Íslands fjallar um öll vísindi, hverju nafni sem nefnast. Meðal
spurninga sem þar hefur verið glímt við undanfarið eru til dæmis: Eru ilmvötn umhverf-
isvæn? Er súrefni endurnýtt í geimstöðvum? Hvað er ljósbogi? Af hverju dregur Adams-
eplið nafn sitt? Hægt er að lesa svör við þessum spurningum og fjölmörgum öðrum á
slóðinni www.visindavefur.hi.is.
ARMENSKIR ÚTLAGAR. Myndin er tekin
árið 1915 þar sem nú er Sýrland.
Reykjavík - á fleygiferð til fram-
tíðar“ nefnist sýning sem opnuð
verður í dag í tilefni af 50 ára af-
mæli Borgarskjalasafns Reykja-
víkur. Þar verður hin hraða
breyting Reykjavíkur úr sveit í
borg rakin með skjölum, textum,
ljósmyndum, frásögnum, tónlist,
kvikmyndum og munum af ýmsu
tagi.
Reykjavík hefur vaxið óvenju-
lega hratt ef miðað er við flestar er-
lendar borgir. Þegar hún fékk kaup-
staðaréttindi árið 1786 var íbúa-
talan innan við 300. Eftir að bærinn
varð miðstöð stjórnsýslu og þjón-
ustu fjölgaði íbúum hratt, en lengi
vel var Reykjavík álitin spillingar-
bæli hið mesta. Sú afstaða fór ekki
að breytast fyrr en eftir seinni
stríðsárin, þegar fólki tók að fjölga
enn hraðar í Reykjavík.
Þessi saga Reykjavíkur er vel
varðveitt í öllum þeim skjölum
sem borgarstofnanir hafa sent til
Borgarskjalasafns, og sömuleiðis
í einkaskjalasöfnum borgarbúa
frá ýmsum tímum.
Öll þessi skjöl gefa skýra heild-
armynd af því hvernig borgin
breyttist og stundum er þar að
finna útskýringar á því af hvaða
ástæðum breytingarnar urðu.
Í tilefni afmælisins óskar
Borgarskjalasafnið einnig eftir
því að fá til varðveislu frásagnir
fólks á öllum aldri um Reykjavík,
„Borgina mína“, þar sem fólk er
beðið um að lýsa því hvernig það
upplifir Reykjavík, hvernig minn-
ingar þess tengjast borginni og
jafnvel hvernig það vill sjá fram-
tíð Reykjavíkur.
Afmælissýningin er haldin í sal
safnsins á 6. hæð Grófarhúss,
Tryggvagötu 15. Hún stendur til
17. október. ■
HRINGTORG GERT VIÐ ÞJÓÐMINJASAFNIÐ Þessi ljósmynd er meðal fjölmargra
skjala og mynda á afmælissýningu Borgarskjalasafns Reykjavíkur.
Hvernig borgin breyttist