Fréttablaðið - 07.09.2004, Blaðsíða 30

Það er margt merkilegt við Ís-
land. Á Íslandi eru fallegustu
fjöllin, heitustu hverirnir, stærstu
jöklarnir og svo mætti lengi telja.
Á Íslandi er líka mikil og góð hefð
fyrir því að starfsstéttir séu lög-
verndaðar. T.d. má ekki hver sem
er leggja rafmagn í íbúðirnar
okkar. Nei, vegna þess að til þess
þarf sérstakt nám og próf. Ekki
má heldur hver sem er keyra
leigubílinn sem við tökum og því
síður strætó. Nei, til þess þarf
meirapróf.
Það þarf sem sagt sérþjálfað
vinnuafl í nánast allt í okkar til-
veru. Og það eru líka til starfs-
heiti yfir flest sem við vinnum
við. Það eru til ræstitæknar,
skólaliðar, hagfræðingar og lækn-
ar, félagsráðgjafar, skrifstofu-
tæknar, verkfræðingar og svo
mætti lengi telja. Það má sem sagt
segja að Íslendingar búi við visst
öryggi í þessum efnum. Þannig að
við getum nánast treyst þvi að ef
einhver starfar sem læknir, þá er
hann líklega læknir og hefur
menntun til þess. Og ef við förum
upp í leigubíl, þá getum við nánast
treyst því að bílstjórinn sé með
meirapróf. Annað væri lögbrot.
En ef við sendum börnin okkar
í skólann kemur annað á daginn.
Sérstaklega í skólum á lands-
byggðinni. Sums staðar er nefni-
lega innan við helmingur kennara
við skólana með kennsluréttindi.
Það er samt oftast mjög hæft fólk
sem kemur að kennslu barnanna.
Mjög oft háskólamenntað fólk, en
hefur samt ekki réttindi til að
kenna. Eða hvað? Jú, það hefur
réttindi til að kenna vegna þess að
einhver nefnd má veita því tíma-
bundin réttindi. Til eins árs í senn.
Nema að viðkomandi leiðbeinandi
sé ekki með háskólapróf. Þá þarf
sérstaka undanþágu frá mennta-
málaráðherra.
Síðasta vor ætluðu 40 börn í
skólaferðalag. Því miður fékkst
enginn bílstjóri á rútuna sem þau
ætluðu með, þannig að einn kennar-
inn sótti um undanþágu til að fá að
keyra börnin í þessu ferðalagi.
Samgönguráðherra veitti undan-
þágu frá meiraprófi fyrir viðkom-
andi kennara í eina viku, þannig
að börnin komust í ferðalagið. Að
vísu fékk bílstjórinn ekki sömu
laun og réttindabílstjóri hefði
fengið, þannig að þetta var sparn-
aður fyriri skólann. Auðvitað var
þetta dæmi að framan ekki satt.
Það hefði nefnilega enginn fengið
undanþágu til að keyra 40 börn í
rútu. Það er bara óhugsandi. Það
má enginn gera eitthvað sem hann
hefur ekki réttindi til. Enginn má
stjórna gröfu án réttinda; enginn
má stunda lækningar án réttinda;
enginn má vera prestur án
réttinda; enginn má keyra bíl án
réttinda og enginn má leggja raf-
magn án réttinda. Það er óhugsandi
að gefa undanþágur vegna þessa.
Nema hjá kennurum. Þar má
veita undanþágur frá lögum um
lögvernd á starfsheiti grunnskóla-
kennara. Það er meira að segja til
sérstök undanþágunefnd. Hún
hefur það hlutverk að veita þeim
sem eru ekki með kennsluréttindi
og sækja um að kenna í grunn-
skólum undanþágu. Ef viðkom-
andi umsækjandi hefur háskóla-
próf fær hann undanþágu hjá
nefndinni en ef hann hefur ekki
háskólapróf er ráðherra heimilt
að veita undanþágu í trássi við úr-
skurð nefndarinnar. Það er meira
að segja gert ráð fyrir þessu í
kjarasamningum!
Margir halda að það sé auðvelt
starf að vera kennari. Löng frí og
stuttur vinnudagur. Það má vel
vera að það líti þannig út en fáar
eða engar stéttir taka vinnuna
með sér heim í jafn miklum mæli
og kennarar gera. Það eru líka
fáar stéttir sem hafa jafn mikil
áhrif á börnin okkar og kennarar.
Kennarar eru starfandi með börn-
unum í átta tíma á dag, níu mán-
uði á ári. Ef það er einhver stétt í
þjóðfélaginu sem þarf á hæfu og
dugmiklu starfsfólki að halda, þá
er það kennarastéttin. Því miður
er það nú þannig að það er gert
ráð fyrir leiðbeinendum í kjara-
samningum. Ekki ætla ég að gera
lítið úr leiðbeinendum enda fylli
ég þann flokk sjálfur. Það sem
mér svíður hins vegar er sú stað-
reynd að stéttarfélag kennara
skuli sætta sig við þessa stöðu.
Það er nefnilega staðreynd að
leiðbeinendur halda launum kenn-
ara niðri. Það er hinn blákaldi
veruleiki. ■
Í leiðara Fréttablaðsins 31. ágúst
er fjallað um þær stórfelldu
breytingar sem hafa orðið á
íslensku efnahagslífi undanfarinn
áratug. Lagt er út af tölum Sam-
taka verslunar og þjónustu (SVÞ)
um framlag þjónustugreina til
gjaldeyrisöflunar og fjölda starfa
í þjónustugreinum og Ísland talið
til „þjónustuþjóða“. Sú umfjöllun
byggist á þó nokkrum misskiln-
ingi um eðli íslenskrar efnahags-
starfsemi.
Stórþjóðir, eins og Bandaríkin,
eru gjarnan taldar hafa „þjón-
ustuhagkerfi“ vegna þess að um
70% starfandi eru í þjónustu-
greinum ýmiss konar. En það
sama á ekki við um Ísland þótt
ámóta stórt hlutfall starfi í heil-
brigðis- og menntaþjónustu, opin-
berri stjórnsýslu, fjármálaþjón-
ustu, flutningastarfsemi eða
hótel-, veitinga- eða verslunar-
rekstri. Ástæðuna er að finna í
veigamiklum mun á efnahags-
starfsemi landanna. Bandaríkin
eru sjálfum sér nóg um flesta
hluti. Áhugi þeirra er að mestu á
sínum stóra heimamarkaði. Hlut-
deild útflutnings þeirra af lands-
framleiðslu er rétt um 10%. Í
smáþjóðum er þetta hlutfall oftast
mun hærra vegna þess að þær
þurfa að afla gjaldeyris til að
greiða fyrir margvíslegan inn-
flutning. Á Íslandi hefur útflutn-
ingur lengi verið nær 40% af
landsframleiðslunni. Þessi ólíka
staða undirstrikar mikilvægi út-
flutningsgreina fyrir smáþjóð
eins og Ísland. Á liðinni öld litum
við á okkur sem fiskveiðiþjóð
vegna mikilvægis sjávarafurða
fyrir gjaldeyrisöflunina og þrátt
fyrir að mikinn meirihluta starfa
væri að finna í öðrum greinum.
Þá má nefna að tölur SVÞ um
að þjónustugreinar hafi aflað um
37% af heildargjaldeyristekjun-
um árið 2003 eru ekki alls kostar
réttar. Þótt framlag verslunar og
þjónustu sé vissulega mikilvægt
fyrir þjóðarbúskapinn er ekki við-
eigandi að forsvarsmenn þeirra
leggi áherslu á það með því að
heimfæra á þjónustugreinarnar
launa- og vaxtatekjur Íslendinga
erlendis. Sá hluti af þáttatekjun-
um svokölluðu er um 3,5% af
gjaldeyristekjunum. Að skreyta
sig með lánsfjöðrum er sjaldnast
til bóta.
Áætla má að 63% af gjaldeyris-
tekjum þjóðarbúsins í ár komi frá
framleiðslugreinunum. Þar á eftir
koma þjónustugreinarnar með
32% og þáttatekjur með rúm 5%.
Það er því ljóst að framleiðslu-
greinarnar eru enn mikilvæg-
astar fyrir gjaldeyrisöflunina.
Varðandi þær stórfelldu breyt-
ingar sem orðið hafa á íslensku
efnahagslífi er ljóst að þátttaka
þjóðarinnar í EES-samningnum,
einkavæðing ríkisstofnana og
breytingar á skattkerfinu löguðu
starfsskilyrði íslenskra fyrir-
tækja mikið og nýjar atvinnu-
greinar blómstruðu sem aldrei
fyrr. Í kjölfarið komu fram á sjón-
arsviðið mörg fyrirtæki sem
framleiða hátæknivörur eins og
lyf, lækningatæki, vélbúnað, hug-
búnað o.s.frv. Það er í raun stór-
merkilegt að hlutdeild hátækni-
fyrirtækja í gjaldeyristekjunum,
sem var hverfandi lítil árið 1990,
er nú komin í tæp 7% af gjaldeyr-
istekjunum. Mestur vöxtur í öflun
gjaldeyristekna á Íslandi hefur
orðið hjá slíkum fyrirtækjum. Til
samanburðar jókst hlutdeild stór-
iðju í gjaldeyrisöfluninni um
fjögur prósentustig yfir sama
tímabil. Þá jókst hlutdeild þjón-
ustugreina um sjö prósentustig,
sem má að mestu rekja til aukinn-
ar samgöngustarfsemi. Miðað við
vaxandi mikilvægi þessara greina
fyrir gjaldeyrisöflunina er rétt-
ara að segja við séum á góðri leið
með að verða „nútíma fram-
leiðslu- og viðskiptaþjóð“. Það er
jafnframt eftirsóknarverð þróun
þar sem framleiðni og laun eru að
jafnaði hærri í greinum sem sam-
nýta hátt menntastig og tækni-
nýjungar.
Þá er það jákvætt að í lok þessa
áratugar mun útflutningur stór-
iðju stóraukast. Iðnaður (ásamt
áli), sjávarútvegur og þjónustu-
greinar verða þá þrjár megin-
stoðir gjaldeyristekna Íslendinga.
Um leið er líklegt að iðnaðurinn
verði þá orðin stærsta einstaka
greinin í gjaldeyrisöfluninni.
Mikilvægt er að Íslendingar
skilji hvert framlag einstakra
greina er til gjaldeyrisöflunar og
lífsgæða og hvar framleiðni- og
tekjustigið er hæst. Á komandi
árum er brýnt að stjórnvöld og
hagsmunaaðilar nýti allar leiðir
til að efla nýsköpun á sviði há-
tækniframleiðslu, bæði með því
að stuðla að framboði af nægu
áhættufjármagni, menntuðu
starfsfólki og samstarfi við há-
skólasamfélagið. Þá mun aukin
þátttaka í samstarfi Evrópuþjóða
einnig koma slíkri starfsemi og
þjóðarbúinu í heild til góða. Ef vel
tekst til munu fyrirtæki í hátækni
verða enn mikilvægari undirstaða
útflutnings, verðmætasköpunar
og lífsgæða okkar í framtíðinni.
Slík þróun mun einnig draga úr
skuldasöfnun erlendis og tryggja
okkur jafnan og góðan hagvöxt.
Að lokum má benda á mikil-
vægi innlendra iðngreina sem
keppa við innflutning fyrir jafn-
vægið í erlendum viðskiptum. Á
næstu árum er fyrirséð að raun-
gengið verður hátt og sam-
keppnisstaða innlendra fram-
leiðslufyrirtækja erfið. Þetta
ástand er utan áhrifasviðs fyrir-
tækjanna. Það er tilkomið vegna
stóriðjuframkvæmdanna og ör-
ari launabreytinga hér á landi en
erlendis. Við þessar kringum-
stæður er skynsamlegt að hvetja
Íslendinga til að hlúa að eigin
framleiðslu með því að velja
íslenskt að því tilskildu að verð
og gæði séu sambærileg við inn-
fluttar vörur. Það verndar störf í
landinu og stuðlar að betra jafn-
vægi í erlendum viðskiptum. Að
kaupa íslenskt er jafngilt því að
draga úr skuldasöfnun þjóðar-
búsins erlendis. ■
7. september 2004 ÞRIÐJUDAGUR22
Bróðurparturinn er
enn vöruútflutningur
Flestum ber saman
um það að Jónas
hafi verið áhrifamesti
stjórnmálamaðurinn á fyrri
hluta tuttugustu aldar, enda
lét hann ótrúlega margt gott
af sér leiða þótt kreppu-
tímar væru lengst af á hans
skamma valdaferli.
TORFI GUÐBRANDSSON
UMRÆÐAN
JÓNAS FRÁ HRIFLU
,,
Margir halda að það
sé auðvelt starf að
vera kennari. Löng frí og
stuttur vinnudagur. Það má
vel vera að það líti þannig
út en fáar eða engar stéttir
taka vinnuna með sér heim
í jafn miklum mæli og
kennarar gera.
VALDIMAR MÁSSON
LEIÐBEINANDI
UMRÆÐAN
KENNARASTÉTTIN
,,
Margir hafa í rás tímans spreytt
sig á að hugsa og skrifa um íslensk-
an landbúnað og velt vöngum bæði
yfir framleiðslu landbúnaðarvara
og markaðsmálum og bent á þarfar
úrbætur í þeim efnum, enda er
ekkert nema gott um það að segja.
Öðru máli gegnir þegar í ljós
kemur að sagnfræðiþekking
þessara menningarvita er í molum
eins og berlega kemur í ljós við
lestur greinar Þorvaldar Gylfa-
sonar prófessors sem birtist í
Fréttablaðinu 1. sept. sl. undir
fyrirsögninni: „Að byrja á öfugum
enda“. Í greininni lýsir höfundur að
nokkru bændapólitík á fyrri hluta
tuttugustu aldar og dregur upp
mjög neikvæða mynd af Jónasi
Jónssyni frá Hriflu og segir þar
meðal annars: „. ..bændur neyttu
aflsmunar á stjórnmálavettvangi
til að halda aftur af þéttbýlis-
myndun og hefta aðra atvinnuvegi
í eiginhagsmunaskyni. [...] Öflug-
asti talsmaður þessarar sveitahug-
sjónar var Jónas Jónsson frá
Hriflu. Hugmyndir hans og sam-
herja hans um landbúnað og lands-
byggð hafa reynst þjóðinni dýrar
fram á þennan dag og dregið niður
lífskjörin, einkum kjör fátæks
fólks og bænda.“
Það er með ólíkindum að pró-
fessorinn skuli láta frá sér fara slík
öfugmæli sem þessi. Flestum ber
saman um það að Jónas hafi verið
áhrifamesti stjórnmálamaðurinn á
fyrri hluta tuttugustu aldar, enda
lét hann ótrúlega margt gott af sér
leiða þótt krepputímar væru lengst
af á hans skamma valdaferli. Hann
lagði ekki stein í götu annarra at-
vinnuvega, þvert á móti studdi
hann framfarir bæði á verklegum
sviðum og í menningarmálum og
naut hann þar yfirgripsmikillar
þekkingar sinnar eftir námsdvöl í
nokkrum Evrópulöndum. Jónas
vann stórvirki í höfuðborginni með
því að beita sér fyrir byggingu
Þjóðleikhússins, Sundhallarinnar,
Landsímahússins, Arnarhvols og
Háskólans. Ber það framtak hans
með sér að hann hafi reynt „að
halda aftur af þéttbýlismyndun“?
Nei, síður en svo. Þótt þetta séu allt
mikil stórvirki mun Jónas þó lík-
lega hafa verið stoltastur af þeim
þætti sem hann átti í stofnun hér-
aðsskólanna sem opnuðu óvænt
námsbrautir fyrir æskulýð lands-
byggðarinnar.
Barnaleg eru þau ummæli að
Jónas og samherjar hans hafi
dregið niður kjör fátæka fólksins
og bænda. Þvert á móti efldu fram-
sóknarmenn samvinnufélögin sem
áttu mestan þátt í velgengni
bændastéttarinnar og framförum í
landbúnaði. Á fyrri hluta síðustu
aldar bjó almenningur við kröpp
kjör bæði til sjávar og sveita. Al-
þýðuflokkurinn kom til sögunnar
árið 1916 til að gæta hagsmuna
verkafólks í þéttbýlinu. Allir ættu
að vita hver átti mestan þátt í
stofnun hans, því að varla hefur
nokkur maður gert meira fyrir fá-
tæka fólkið. Já, það var enginn
annar en Jónas frá Hriflu!
Af framansögðu má sjá að það
er ekki að ástæðulausu sem þessi
grein er rituð. Jónas var stórbrot-
inn persónuleiki og átti sínar góðu
hliðar sem oft vilja gleymast. En á
hinn bóginn ber síst að skilja orð
mín svo, að hann hafi verið ein-
hver engill. Hann hafði sína galla
eins og aðrir dauðlegir menn.
Hann þótti óvæginn og illvígur í
ritdeilum. Einkum lét hann fjár-
plógsöflin og gróðapungana í
Sjálfstæðisflokknum kenna á rit-
leikni sinni svo að undan sveið.
Hann var óneitanlega ráðríkur og
einþykkur og komst því oft upp á
kant við samstarfsmenn sína.
Fóru þau vandkvæði vaxandi er
tímar liðu og ollu því ásamt fleiri
ágreiningsmálum að leiðir skildu.
En eftir standa verk Jónasar eins
og minnisvarðar um mikilmenni
sem markaði djúp spor í menning-
arsögu þjóðarinnar. Þess vegna er
við hæfi að láta Jónas njóta sann-
mælis í umfjöllun sagnfræðinga
og fræðimanna. ■
Látum Jónas frá Hriflu njóta sannmælis
Ódýrt vinnuafl
Í SKÓLANUM „Ef það er einhver stétt í
þjóðfélaginu sem þarf á hæfu og dug-
miklu starfsfólki að halda, þá er það kenn-
arastéttin,“ segir greinarhöfundur.
Miðað við vaxandi
mikilvægi þessara
greina fyrir gjaldeyrisöflun-
ina er réttara að segja við
séum á góðri leið með að
verða „nútíma framleiðslu-
og viðskiptaþjóð“. Það er
jafnframt eftirsóknarverð
þróun þar sem framleiðni
og laun eru að jafnaði
hærri í greinum sem sam-
nýta hátt menntastig og
tækninýjungar.
ÞORSTEINN ÞORGEIRSSON
HAGFRÆÐINGUR
UMRÆÐAN
ÍSLENSKT EFNA-
HAGSLÍF
,, Í SUNDAHÖFN Bróðurparturinn af útflutningi Íslendinga er enn vöruútflutningur segirgreinarhöfundur.