Fréttablaðið - 02.10.2004, Blaðsíða 39

VÍSINDAVEFUR
HÁSKÓLA ÍSLANDS
LAUGARDAGUR 2. október 2004
ÚLPURNAR KOMNAR
Margar gerðir - kr. 7.990
úlpa
hettupeysa
bolur
gallabuxur
skór
9.990
2.990
2.990
10.990
7.990
4YOU
MAO
MAO
DIESEL
CONVERSE
úlpa
peysa
bolur
gallabuxur
skór
7.990
3.990
4.990
9.990
9.990
URBAN
4YOU
DIESEL
ENERGIE
DIESEL
úlpa
bolur
gallabuxur
skór
6.990
4.990
10.990
7.990
ST TROPEZ
DIESEL
DIESEL
CONVERSE
úlpa
hettupeysa
gallabuxur
skór
7.990
4.990
13.990
9.990
MIA
LAURA AIME
MISS SIXTY
DIESEL
laugavegi 91 s.511 1717 - kringlunni s.568 9017
Tilvistarkreppa drauga
Hvað eru hindurvitni?
SVAR: Orðið hindurvitni er í nú-
tímamáli nátengt hugtökum eins og
hjátrú, dulspeki, gervivísindum og
hjáfræði. Menn hafa lengi viljað
hafa orð um slíkt þó að það kunni að
vilja renna úr greipinni eins og lax-
inn. Hugsanleg skilgreining er sú að
hindurvitni séu allar hugmyndir
manna sem stangast á við almenna,
viðtekna þekkingu okkar daga, sem
yfirleitt er kennd við vísindi. En þá
má auðvitað spyrja á móti: „Hvað
eru vísindi?“ Sú spurning vaknar
reyndar víðar því að bæði njóta vís-
indi virðingar í samfélaginu og eins
getur vísindaiðkun haft í för með
sér margvíslegan efnislegan ávinn-
ing. Margir hafa því sóst eftir
stimpli vísindanna en sumir orðið
þar frá að hverfa. Nægir þar að
nefna dæmi eins og stjörnuspeki,
spíritisma og gullgerðarlist.
Hrekjanleg vísindi
Það var ekki síst heimspekingurinn
Karl Popper (1902-1994) sem lét sér
annt um afmörkun vísinda á síðustu
öld. Hann skrifaði margar og nokk-
uð umdeildar bækur um efnið og
tók dæmi af margs konar starfsemi
manna. Hann hélt því fram að meg-
ineinkenni vísinda sé ekki sannan-
leikinn – ekki það að í vísindum sé
hægt að sanna eða sýna fram á til-
tekin atriði – heldur hitt að vísinda-
legar niðurstöður séu hrekjanlegar.
Þó að við þurfum þá að undanskilja
stærðfræðina kemur þessi fullyrð-
ing Poppers óneitanlega spánskt
fyrir sjónir við fyrstu sýn. En þegar
betur er að gáð er þetta hreint ekki
svo vitlaust og styðst meðal annars
við þá reynslu sem saga vísindanna
hefur fært okkur.
Þannig var það í eina tíð góð og
gild vísindi að jörðin væri í miðju
alheimsins. Engar athuganir sem
menn höfðu þá gert stönguðust á við
jarðmiðjukenninguna. En svo gerðu
menn sér ljóst að hún væri hrekjan-
leg ef tilteknar athuganir mundu
sýna ákveðnar niðurstöður, þá væri
kenningin þar með hrakin. Menn
fóru síðan á stúfana og gerðu þess-
ar athuganir, til dæmis með stjörnu-
kíki, og þá kom í ljós að kenningin
hafði ekki bara verið hrekjanleg –
hún reyndist líka röng og í stað
hennar kom önnur kenning, sól-
miðjukenningin.
Gamlar kenningar víkja fyrir nýjum
Þannig er þetta líka með ýmsar
kenningar sem eru þó nýrri af nál-
inni. Þyngdarlögmál Newtons hefur
reynst rangt þegar þyngdarkraftar
verða mjög sterkir, til dæmis við
svarthol. Lögmál Newtons um kraft
og hröðun hefur reynst rangt þegar
hlutir nálgast ljóshraða eða þegar
efniseindirnar eru mjög smáar.
Ýmsar fyrri kenningar um myndun
og þróun jarðar eða lífs hafa reynst
rangar – og þannig mætti lengi
telja. Í öllum þessum tilvikum hafa
gömlu kenningarnar vikið fyrir nýj-
um sem hafa ekki síst reynst betur
þar sem þær gömlu voru veikar
fyrir.
Ef einhver segir hins vegar við
okkur að draugar séu sko víst til,
eða að vissulega sé líf eftir dauð-
ann, þá getur orðið þrautin þyngri
að hrekja það eða afsanna með
óyggjandi hætti. Sá sem fullyrðir
þetta er vís til að styðja mál sitt með
ótal dæmum um fólk sem hafi séð
drauga eða náð sambandi við látna
ættingja sína á miðilsfundum. Hinn
sem andmælir þarf þá að „hrekja“
hvert einstakt dæmi, það er að
segja að gera það ótrúverðugt. Og
jafnvel þótt honum takist það í öll-
um dæmunum er eins víst að hinn
segi bara að lokum að öll dæmin
sem lágu fyrir hafi að vísu verið
hrakin, en hins vegar eigi fleiri
dæmi vafalaust eftir að finnast!
En hvers vegna ættum við að
tortryggja það að draugar séu til
frekar en hitt að til séu lífverur í
geimnum utan jarðar? Þessi spurn-
ing er afar mikilvæg og í raun lyk-
illinn að því sem hér er til umræðu.
Munurinn á tilvist drauga og geim-
vera felst ekki í því að annað atriðið
sé fyrirfram einhver fásinna og hitt
sjálfsagt, heldur í hinu að tilvist
geimvera stangast í engu á við þær
grundvallarhugmyndir sem við ger-
um okkur um umhverfi okkar, en
tilvist drauga mundi á hinn bóginn
vera á skjön við fjöldamargt annað
sem við vitum, til dæmis um efni og
líf. Þar að auki er tilvist drauga svo
loðin hugmynd að erfitt er að skil-
greina tilraunir eða athuganir sem
mundu skera endanlega úr málinu á
annan hvorn veginn.
Svik og prettir
En hindurvitni í fjölbreyttu samfé-
lagi nútímans hafa fleiri einkenni
en þau að stangast á við grundvall-
aratriði vísinda og þar með það sem
best er vitað. Eitt einkenni þeirra er
það að þeim fylgir oft fjárplógs-
starfsemi þar sem auðtrúa fólk er
blekkt til að láta fé af hendi rakna
fyrir eitthvað sem er í rauninni lítils
virði og fánýtt, til dæmis sérstakan
búnað í rafkerfi húsa eða orkuegg.
Annað einkenni er það að málsvarar
hindurvitnanna flytja mál sitt oft og
tíðum á þann veg að regla Poppers
um hrekjanleikann fer fyrir lítið.
Hégiljurnar sem haldið er fram séu
sjálfkrafa réttar og óhrekjanlegar
og menn gefa ekki kost á eðlilegri
rökræðu. Þetta gengur jafnvel svo
langt að menn gangast upp í því að
trúa helst öllu sem stangast á við
vísindi. En þar sem vísindin vinna
staðfastlega eftir þeirri frægu
reglu að hafa alltaf það sem sannara
reynist, þá leiðir þessi afstaða til
mótsagna þegar þekkingunni vind-
ur fram og hugmyndir vísindanna
breytast með nýjum upplýsingum.
Hitt er svo annað mál að við get-
um öll lent í slíkum áföllum í lífinu,
til dæmis vegna illvígra veikinda á
borð við krabbamein eða geðsjúk-
dóma, að öll sund virðast lokuð. Við-
urkennd vísindi og þekking koma
þá fyrir lítið og heilbrigðiskerfið
sömuleiðis. Þegar slík örvænting
grípur fólk er auðvitað ekkert við
því að segja að menn reyni allt sem
þeim getur til hugar komið, líka það
sem vísindi nútímans hafa ekki við-
urkennt eða kunna ekki skil á. Eðli-
legar skýringar eru á því að stund-
um er hægt að ná tímabundnum ár-
angri í slíkum tilvikum, og oft er
kannski engu að tapa.
Þorsteinn Vilhjálmsson, prófess-
or í eðlisfræði og vísindasögu og
ritstjóri Vísindavefsins.
Vísindavefur Háskóla Íslands fjallar um öll vísindi, hverju nafni sem þau nefnast. Meðal
spurninga sem þar hefur verið glímt við undanfarið eru til dæmis: Af hverju komu fót-
spor þegar menn stigu á tunglið en ekki gígur þegar geimfarið lenti, hvað þýðir orðið
kerlingareldur, hvernig varð höfuðlúsin til og er hættulegt að kyngja tyggjói? Hægt er
að lesa svör við þessum spurningum og fjölmörgum öðrum á slóðinni
www.visindavefur.hi.is. Vísindavefurinn hefur áhuga á samstarfi við hvers konar fyrir-
tæki sem vilja styrkja þekkingu á vísindum í landinu og skapa sér jákvæða kynningu um
leið.
VERUR „AÐ HANDAN“ Ljósmynd frá því
um 1875. Hægt er að framkalla „drauga“
með því að taka að minnsta kosti tvisvar
yfir sama filmubútinn og stýra lýsingartím-
anum nákvæmlega.