Fréttablaðið - 17.10.2004, Blaðsíða 8

É g var þrettán ára þegar égsá blökkumann í fyrstaskipti í návígi. Það var í
kirkjutröppunum á Akureyri.
Hann var á uppleið, ég á niðurleið.
Ég man hvað ég horfði lengi á eft-
ir honum upp að guðshúsinu; mik-
ið afskaplega fannst mér þetta
vera skrýtinn litur á manni.
Þrjátíu árum síðar stendur
dökkbrún kona fyrir framan mig í
röðinni í kjörbúðinni. Svart hárið
er þykkt og mikið. Og hún er svo
smávaxin að gulu inn-
kaupapokarnir strjúkast
eftir gólfinu á leið út í bíl.
Hún heitir Svanhvít og býr
í næstu götu við mig; afi
hennar hét Heni Faizal, sjó-
maður frá Súrabaya.
Blessunarlega er íslensk
þjóð að blandast.
Hún hefur gott af því.
Í margar aldir réri ís-
lenska þjóðin fram í gráðið
í illa lekum vistarverum
sem lyktuðu af fúkka og
myglu. Langt fram á síð-
ustu öld var það ráð manna
að stöðva lekann úr loftinu
með því að breiða betur
yfir sig. Og lungann úr
sömu öld var það sömu
þjóðinni nokkurnveginn of-
viða að leggja vegi og reisa
hús.
Íslensk saga er ekkert
sérstaklega merkileg.
Stærstur kafli Íslandssög-
unnar er merktur stöðnun
og afturför. Einhver mesta
framþróun sem varð á at-
vinnuháttum Íslendinga á
síðustu öld var innflutning-
ur á stígvélum. Fram að því
var þjóðin blaut í fæturna.
Og loppinni þjóð fer lítið fram.
Íslendingar þekkja stöðnun og
eru svolítið hrifnir af henni.
Stærstu samfélagsbreytingar síð-
ustu áratuga hafa verið litnar
hornauga. Þjóðflutningarnir úr
sveitum í þéttbýli hafa löngum
þótt svo varhugaverðir að mikill
hluti stjórnmálabaráttunnar hef-
ur farið í það að berjast gegn
þeim. Önnur stórfelld breyting á
samfélaginu; atvinnuþátttaka
kvenna, hefur enn ekki verið sam-
þykkt, svo sem sjá má í launa-
umslögunum. Og viðhorfin til út-
lendinga hafa jafnan verið þau að
þeim fylgi erfiðleikar. Samt þykir
sömu þjóð einhver merkasti part-
ur sögu sinnar vera ólæti bænda.
Það er nefnilega það.
En Íslendingar eru útlending-
ar. Að upplagi eru þeir aðkomu-
menn sem flúðu afarkjör í heima-
landi sínu og grófu sig í jörð uppi
á afskekktri eyju. Margra alda
einangrun gerði þá fremur aftur-
haldssama og ómannblendna. Það
var helst að erlendir sjómenn
sunnan úr höfum lífguðu upp á
mannlífið – og fyrir vikið er
óvenjulega mikið af svarthærðu
fólki um allar strendur aust-
urundan og vestra.
Goðsögnin um hreinu þjóðina
er gölluð. Íslensk þjóð er miklu
blandaðri en hún þorir að viður-
kenna. Einangrun fyrri alda var
reglulega rofin með nýju blóði;
ensku, þýsku, hollensku, frönsku
og portúgölsku. Og af því þjóðinni
var einatt kalt, ekki síst kvenfólk-
inu, var ekki ónýtt að ylja sér und-
ir voð með sigldum sjarma. Síðar
sömdum við lag um þetta; það
blanda allir landa upp til stranda.
Eða var merkingin einfaldari?
Má vera.
Goðsögnin um hreinu þjóðina
er þar að auki inntakslaus. Hvað í
ósköpunum er fengið með því að
hreinsa þjóð? Hver er eiginlega
ávinningur einsleitninnar?
Engin þjóð í heiminum er
blandaðri en Bandaríkjamenn.
Hvergi hefur röskun verið jafn
áberandi í fari þjóðar og vestur á
sléttum nýja heimsins. Í Kaliforn-
íu, fimmta stærsta hagkerfi
heims, er pottur samfélaganna
svo litríkur að erfitt er að greina
einkennislitinn. Það besta úr evr-
ópskri, afrískri, latneskri og
asískri arfleifð – og auðvitað það
versta líka - hefur hrært svo mjög
upp í sólríku samfélaginu að það
iðar af kæti og þrótti. Lengi vel
var ein sýsla Kaliforníuríkis, Or-
ange-county, öftust á hagvaxtar-
merinni. Eftir því var tekið, en
þar bjuggu aðeins fátækir hvítir
ávaxtabændur. Eftir að kínversk-
ir innflytjendur settust þar að í
flokkum hefur orðið sú
breyting að hvergi í þessu
fimmta stærsta hagkerfi
heims hefur efnahagurinn
vaxið hraðar á síðustu árum.
Hvernig væru hrein
Bandaríki?
Í Alþýðubókinni skrifaði
Kiljan um mikilvægi þess að
íslenska þjóðin þrifi sig.
Auðvitað móðguðust lands-
menn. Og hafa sumir hverjir
ekki ennþá náð sér í innstu
afdölum.
Víst er mikilvægt að þrífa
sig. Einsleitni þjóðar er hins-
vegar ekkert þjóðþrifaverk.
Það er ávísun á stöðnun, for-
heimsku og afturhald sem
getur af sér afturför.
Mikill fjöldi útlendinga
hefur á undanförnum árum
flutt til Íslands hvaðanæva
að af jarðarkringlunni og
fest hér rætur. Nágranni
minn, Svanhvít, flúði eyjuna
sína í sunnanverðu Kyrra-
hafi og kom hingað allslaus.
Það tók hana tvö ár að vinna
fyrir farmiðanum, en vinnan
suðrí höfum var stopul;
framtíðin fólgin í ömurlegu
húsnæði og engum menntun-
armöguleikum. Þremur árum eft-
ir flutninginn hafði hún önglað
saman fyrir flugferð barna sinna
til Íslands. Svo kom pabbinn ári
seinna. Þau bjuggu fyrst í kjall-
araholu, síðar á sérhæð og keyptu
sér nýverið snotra íbúð í parhúsi.
Gamla Ladan heitir nú Toyota
Corolla. Trygg vinna, trygg
menntun, trygg heilbrigðisþjón-
usta – tryggt líf.
Og traustir nágrannar.
Íslendingum finnst sjálfgefið
að vera aufúsugestir hvar sem
þeir koma í heiminum. Þeir ganga
öruggir að atvinnu og menntun
víða í Evrópu og móðgast heiftar-
lega ef þeir fá ekki græna kortið á
leið til Vesturheims.
Að sjálfsögðu hljóta þeir að
taka á móti öðrum eins og þeim
finnst að aðrir eigi að taka á móti
sér. ■
F yrsta spurningin í síðustu kappræðum Bush og Kerryáður en kosið er til forseta Bandaríkjanna var á þá leiðhvort Bandaríkin yrðu einhvern tímann jafn örugg fyr-
ir börn landsins í dag og þegar spyrjandinn var sjálfur barn.
Þessi spurning var nokkuð skrítin, í ljósi kjarnorkuváar kalda
stríðsins og þeim vopnuðu deilum sem Bandaríkjamenn hafa
tekið þátt í og hermenn þeirra hafa fallið í, í öllum heimsálf-
um. Kosningabaráttan virðist að miklu leyti hafa snúist um
þennan ótta, sem báðir vilja stjórna.
Við hér á Íslandi og í Evrópu munum seint geta skilið þenn-
an ótta því það er ekki verið að ala hann upp í okkur með því
að stjórna lífinu með litum; gulum, appelsínugulum, rauðum.
Viðvörun um þó nokkra hættu á hryðjuverkaárás er orðið
normið. Ástandið hefur ekki verið grænt, hvað þá blátt, um
langt skeið. Með því að viðhalda hættuástandinu og óttanum
hefur verið hægt að færa til línuna á milli þess að tryggja ör-
yggi og mannréttindi; það er meira gert til að tryggja öryggi,
á kostnað mannréttinda.
Þetta í sjálfu sér skapar hættuástand, ekki bara fyrir íbúa
Bandaríkjanna, heldur einnig okkur hin. Þegar er komið í ljós
að ferðamenn til Bandaríkjanna þurfa að gefa upp meiri per-
sónuupplýsingar heldur en áður hefur þurft. Ef grunur liggur
á að ferðamenn tengist hryðjuverkum geta þeir verið sendir í
fangelsi án þess að njóta sömu réttinda og aðrir glæpamenn.
Bandaríkin hafa verið „heimili hinna frjálsu“ en ef voldug-
asta ríki heims stígur skref aftur á bak í réttindamálum gefur
það slæmt fordæmi fyrir aðrar ríkisstjórnir sem eru sumar
hverjar þegar farnar að endurnefna vandamál sín hryðjuverk
til að þurfa ekki að taka á þeim neinum vettlingatökum.
Viðvarandi gult ástand í Bandaríkjunum er líka hættulegt
fyrir sjálft ríkið. Ekkert ríki þolir til lengdar að íbúarnir búi
við slíkt ástand. Framhaldið verður líklega á annan hvorn eft-
irfarandi veg, þótt margir aðrir séu hugsanlegir. Bandaríkja-
menn geta orðið samdauna ástandinu, hætt að hlusta á enda-
lausar viðvaranir um að eitthvað slæmt gæti mögulega gerst
á næstu vikum, mánuðum, árum og fari að endurheimta þau
mannréttindi sem tekin hafa verið frá þeim. Slíkur möguleiki
virkar fjarlægur á meðan krafa Bandaríkjamanna virðist vera
aukið öryggi. Hinn möguleikinn er sá að krafan um öryggi
verði svo kröftug að Bandaríkjamenn teygja sig of langt í
hernaðaraðgerðum erlendis til að tryggja öryggi heima fyrir
og skerði enn mannréttindi eigin borgara, og útkoman verði
upplausn að innan. Bandaríkjamenn virðast vera að sýna það
að þeir kunna ekki að bregðast við ógninni heima fyrir og á
meðan verið er að karpa um hvor verði betri forseti, Bush eða
Kerry, erum við hugsanlega að horfa á upphaf endaloka stór-
veldis. ■
17. október 2004 SUNNUDAGUR
SJÓNARMIÐ
SVANBORG SIGMARSDÓTTIR
Forsetakosningarnar í Bandaríkjunum geta skipt um
mann í brúnni en skipta varla um stefnu.
Að viðhalda
óttanum
FRÁ DEGI TIL DAGS
Viðvarandi gult ástand í Bandaríkjunum er líka
hættulegt fyrir sjálft ríkið. Ekkert ríki þolir til
lengdar að íbúarnir búi við slíkt ástand.
,,
ÚTGÁFUFÉLAG: Frétt ehf. RITSTJÓRI: Gunnar Smári Egilsson FRÉTTARITSTJÓRAR: Sigurjón M. Egilsson og Sigmundur Ernir Rúnarsson AÐSTOÐARRITSTJÓRI: Jón Kaldal FULLTRÚI
RITSTJÓRA: Guðmundur Magnússon RITSTJÓRNARFULLTRÚI: Steinunn Stefánsdóttir AUGLÝSINGASTJÓRI: Þórmundur Bergsson RITSTJÓRN, AUGLÝSINGAR OG DREIFING:
Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík AÐALSÍMI: 550 5000 SÍMBRÉF Á FRÉTTADEILD: 550 5006 NETFÖNG: ritstjorn@frettabladid.is og auglysingar@frettabladid.is VEFFANG: visir.is
SETNING OG UMBROT: Frétt ehf. PRENTVINNSLA: Ísafoldarprentsmiðja ehf. Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuðborgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er hægt
að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. ISSN 1670-3871
Íslendingar eru
útlendingar
Leitað nýrra leiða
Ýmsum þykir einkennilegt að Össur
Skarphéðinsson, formaður Samfylk-
ingarinnar, skuli nú um helgina hafa
gagnrýnt sjálfstæðismenn fyrir að
notfæra sér kennaradeiluna til að
reka áróður fyrir einkarekstri grunn-
skóla. Látum liggja mili hluta
hvort ásökunin er rétt. En
hafa ber í huga að ekki
stofnaði Sjálfstæðisflokkur-
inn til verkfallsins heldur
Kennarasambandið. Get-
ur það talist óeðlilegt að
stjórnmálamenn freisti
þess að finna nýja fleti á
erfiðum úrlausnarefnum?
Ætti ekki Össur frekar að
hrósa sjálfstæðismönnum fyrir
að leita nýrra leiða? Að minnsta kosti
hrósuðu þeir honum þegar hann á
síðasta landsfundi Samfylkingar-
innar hvatti til þess að ráðist
yrði að rótum rekstrarvanda
heilbrigðiskerfisins með því að
prófa leiðir einkarekstrar. Ef
Samfylkingunni finnst einka-
væðing í lagi í heilbrigð-
iskerfinu af hverju er
hún þá bannorð í
grunnskólakerfinu?
Erfiður rekstur
Annars blæs ekki
byrlega fyrir hug-
myndinni um
grunnskóla í einka-
rekstri. Íslensku
menntasamtökin, sem ráku Áslands-
skóla í Hafnarfirði, voru tekin til gjald-
þrotaskipta í vikunni. Ísaksskóli í
Reykjavík er sagður riða á barmi gjald-
þrots. Og skólastjóri Tjarnarskóla talar
um rekstrarvanda skólans í fjölmiðlum.
Miðskólinn, sem starfaði um skeið fyrir
nokkrum árum, fór á hausinn. Líklega
má finna sértækar og ólíkar skýringar á
vanda hvers skóla um sig. En ekki er
hægt að horfa fram hjá því að ýmsir
áhrifamiklir stjórnmálamenn hafa verið
á móti þessum skólum. Og svo má
velta því fyrir sér hvort það vanti meiri
þekkingu á rekstri til að tilraunir af
þessu tagi gangi upp. Í því sambandi
er athyglisvert til samanburðar að
einkareknir sérskólar og einkaskólar á
háskólastigi blómstra.
gm@frettabladid.is
TÍÐARANDINN
SIGMUNDUR ERNIR RÚNARSSON