Fréttablaðið - 13.11.2004, Blaðsíða 22

Fall Berlínarmúrsins:
Allsendis
ógleymanlegt
Hjálmar Sveinsson útvarpsmaður
var í heimspekinámi í Vestur-
Berlín haustið 1989 og varð því
vitni að langþráðum endurfundum
austurs og vesturs. „Fyrstu hliðin
voru opnuð á miðnætti en ég frétti
ekki af þessu fyrr en morguninn
eftir,“ segir Hjálmar en hann bjó
rétt hjá múrnum. „Ég fór beint á
staðinn og það var ógleymanlegt.
Fólk streymdi í gegn, á Traböntun-
um eða á tveim-
ur jafnfljótum
og margir voru
h á g r á t a n d i .
Mikill munur
var í klæða-
burði á íbúum
r í k j a n n a
tveggja. Austur-
Þjóðverjarnir
voru allir í mar-
maraþvegnum
gallabuxum.“
Næstu 2-3
dagana á eftir fór allt hefðbundið
líf úr skorðum. Alls staðar voru
biðraðir, hvort heldur í verslana-
miðstöðvum eða á klámbúllum. Öll
kaffihús og allir veitingastaðir
voru troðfullir. „Þjóðverjar sem
alla jafna halda fast um budduna
opnuðu þarna hjarta sitt. Ég sá
marga Vestur-Þjóðverja bjóða á
alla línuna, kannski þrjátíu löndum
sínum úr austrinu. Mikill höfðings-
skapur greip um sig og það var frá-
bært að sjá hvernig hinir jákvæðu
þættir mannsandans opnuðust
þarna.“
Þegar kvölda tók hélt síðan allt
fólkið til síns heima. „Á Potsdamer
Platz var risastórt autt svæði en
þar hafði verið opnað gat á múrinn.
Ég stóð þar og fylgdist með fólkinu
streyma til baka með troðfulla
poka af appelsínum og alls kyns
varningi yfir til Austur-Berlínar
baðað í tunglsljósinu. Þessi mynd
er greypt í huga mér,“ segir Hjálm-
ar Sveinsson, íbúi í Berlín 9. nóv-
ember 1989. ■
22
Berlínarmúrinn var engin smásmíði,
160 kílómetrar á lengd og fjögurra
metra hár. Nánast ekkert er hins vegar
eftir af þessu steypuflikki, í það
minnsta ekki í heilu lagi.
Múrinn féll fyrir fimmtán árum í bók-
staflegri merkingu því borgarbúar tóku
strax til við að höggva þetta kúgunar-
tákn í smátt.
Molarnir hafa æ síðan gengið kaupum
og sölum en hætt er við því að þeir
ferðamenn sem í dag festa kaup á
meintu Berlínarmúrsbroti séu í raun
að greiða fyrir steypu annars staðar
frá. Einhver hluti járntjaldsins var flutt-
ur til Bandaríkjanna og allstór hluti
múrsins var malaður í grús og notaður
sem undirlag fyrir neðanjarðarlestir
borgarinnar.
Heillegasti hluti múrsins sem enn
stendur er 1.300 metra löng ræma
sem gengur undir nafninu East Side
Gallery. Það hefur verið kallað lengsta
listasafn sögunnar enda eru málaðar á
múrinn myndir af ýmsu tagi í öllum
regnbogans litum. ■
Berlínarmúrinn bútaður í smátt
HVAR ER? BERLÍNARMÚRINN
13. nóvember 2004 LAUGARDAGUR
Múrinn var tákn fyrir
klofna heimsbyggð
Fimmtán ár eru liðin frá falli Berlínarmúrsins en atburðurinn markaði endalok kalda stríðsins.
Margir íbúar Þýskalands horfa þó til gamla tímans með söknuði.
Fall Berlínarmúrsins er án efa
einn merkasti atburður veraldar-
sögunnar frá því að heimsstyrj-
öldinni síðari lauk en um þessar
mundir eru fimmtán ár liðin síðan
steinsteypuveggurinn alræmdi
var brotinn niður. Fögnuður fólks
um heim allan var mikill, ekki síst
Austur-Þjóðverja sjálfra, sem
voru frelsinu afar fegnir. Fimmt-
án árum síðar hefur hins vegar
gleði margra breyst í beiskju
enda hefur hagur þeirra ekki
vænkast jafn mikið og þeir vonuð-
ust til.
Táknmynd kalda stríðsins
Múrinn sem skipti þessari sögu-
frægu borg í tvennt var táknmynd
kalda stríðsins. „Fall múrsins
táknaði því endalok kalda stríðs-
ins og endalok þessa heimskerfis
sem við bjuggum við frá lokum
síðari heimsstyrjaldar fram á
þennan dag. Múrinn var þess
vegna ekki bara tákn fyrir skipt-
ingu Evrópu heldur heimsins
alls,“ segir Baldur Þórhallsson,
dósent í stjórnmálafræði við Há-
skóla Íslands, þegar hann er beð-
inn að meta áhrif múrbrotsins
mikla.
Þótt hlutirnir hafi gerst hratt
þessa nóvemberdaga í Berlín áttu
þeir sér nokkurn aðdraganda.
Andófsmenn í Sovétríkjunum og
leppríkjum þeirra höfðu alla tíð
barist gegn ófrelsinu en þegar
Mikhail Gorbatsjoff, leiðtogi
Sovétríkjanna, innleiddi slökunar-
stefnu sína, Perestrojku, fóru
hjólin að snúast. „Þessi umbóta-
andi smitaðist til Póllands,
Tékkóslóvakíu og Ungverjalands
en austur-þýski kommúnista-
flokkurinn hélt hins vegar fast í
sína harðlínustefnu og neitaði að
lina tökin sín á þjóðinni,“ segir
Baldur og bætir því við að margir
íbúar fyrrum Austur-Þýskalands
beri kúgunarinnar enn merki.
Óumflýjanlegt
Það kom í hlut Günthers Scha-
bowski, fulltrúa í framkvæmda-
stjórn austur-þýska kommúnista-
flokksins, þann níunda nóvember
1989 að tilkynna að hömlur á
ferðafrelsi til Vestur-Þýskalands
hefðu verið afnumdar, eiginlega
fyrir slysni þar sem hann svaraði
spurningu ítalsks blaðamanns.
Þar með opnuðust flóðgáttirnar á
milli austurs og vesturs. Raunar
höfðu Austur-Þjóðverjar síðustu
vikurnar þar á undan flykkst yfir
landamærin til Tékkóslóvakíu og
Ungverjalands þaðan sem þeir að
lokum komust til Austurríkis. Þar
við bættust gífurleg mótmæli sem
almenningur hafði í frammi og
ótryggt stjórnmálaástand en í
mánuðinum áður hafði Erich
Honecker látið af leiðtogaemb-
ætti Kommúnistaflokksins en
Egon Krenz leyst hann af. Um
svipað leyti heimsótti Mikhail
Gorbatsjoff landið og hvatti leið-
toga þess til umbóta.
Enda þótt stjórnvöld hafi í
reynd verið að horfast í augu við
orðinn hlut kom fall múrsins flest-
um Vesturlandabúum í opna
skjöldu. Enginn bjóst við öðru en
að ríkjandi heimsmynd myndi
haldast í marga áratugi til viðbót-
ar. Baldur segir að almennt hafi
menn talið að leppríkin stæðu
mun betur en þau raunverulega
gerðu, bæði efnahagslega og
hernaðarlega. „Ástandið var hins
vegar miklu verra en nokkurn
hafði órað fyrir. Kommúnisminn
hafði haldið uppi ákveðnum fronti
en í raun var staðan afar slæm og
ríkið komið að fótum fram.“
Blendnar tilfinningar
Þótt fáir hugsi til kalda stríðsins
með miklum söknuði eru skoðanir
skiptar á meðal Þjóðverja um
hversu vel heppnuð sameining
Þýskalands hefur reynst. Það gull
og þeir grænu skógar sem Helmut
Kohl, þáverandi kanslari, lofaði
Austur-Þjóðverjum á sínum tíma
hafa enn ekki litið dagsins ljós.
Atvinnuleysi í þessum hluta
Þýskalands er yfir 40 prósent,
tvöfalt hærra en í vestrinu, og
svæðið er háð ríkisstyrkjum að
verðmæti 90 milljarða evra á ári,
um 7.750 milljarða króna. Í ágúst
síðastliðinn þegar Gerhard
Schröder kanslari heimsótti bæ-
inn Wittenberge við Elbu var bif-
reið hans grýtt með eggjum og
ókvæðisorð hrópuð að honum.
Jafnframt er áhyggjuefni að
rígur fer vaxandi á milli fólks sem
múrinn skildi áður að. Margir
fyrrum Austur-Þjóðverjar álíta
systkini sín úr vestrinu montin og
hrokafull en þau telja á móti þá
sem eru að austan lata og erfiða.
Margar ástæður hafa verið
nefndar fyrir því að sameining
Þýskalands heppnaðist ekki sem
skyldi. Gjaldmiðill Austur-Þjóð-
verja var metinn allt of hátt til
þess að þeir gætu keypt sér varn-
ing fyrir vestan. Á móti kom að
austur-þýskar útflutningsvörur
urðu margfalt dýrari og þar með
óseljanlegar. Einkavæðing ríkis-
fyrirtækja leiddi til lokunar
fjölda þeirra og sú krafa verka-
lýðsfélaga að launþegar í austrinu
fengju jafn hátt kaup og þeir í
vestrinu hafði í för með sér að
fáir höfðu áhuga á að fjárfesta í
Austur-Þýskalandi. Þýskaland er
því ennþá að borga fyrir samein-
inguna því hún var margfalt dýr-
ari en menn óraði fyrir og er í
raun hluti af þeim efnahagsvanda
sem Þjóðverjar standa frammi
fyrir í dag.
Af þessum sökum er kannski
ekki að undra að einhverjir sakni
gamla Austur-Þýskalands, tilfinn-
ing sem Þjóðverjar kalla „Ost-
algia“. Búðir sem selja varning frá
gamla tímanum eru afar vinsælar
í Berlín og eins kvikmyndir á borð
við Goodbye Lenin þar sem horft
er til gamalla tíma með ljúfsárum
söknuði. sveinng@frettabladid.is
FRÁ EAST SIDE GALLERY
Erich Honecker og Leonid Brésnev reka hvor öðrum rembingskoss.
Í GEGNUM MÚRINN
Trabant var einkennisbifreið Austur-
Þjóðverja.
BERLÍNARMÚRINN BROTINN
Austur-Þjóðverjar sveifla sleggjunni af miklum móð á meðan landamæraverðir horfa að-
gerðarlausir á.
HELMUT KOHL OG BÄRBEL BOHLEY
Kohl var kanslari Vestur-Þýskalands þegar múrinn féll en Bohley var ein af skipuleggjend-
um andófsins gegn austur-þýskum yfirvöldum. Myndin var tekin á minningarhátíð um
múrinn sem haldin var í vikunni.
BALDUR ÞÓRHALLSSON
Baldur var nýbyrjaður í stjórnmálafræðinni
þegar múrinn féll.
M
YN
D
/R
EU
TE
R
S
FR
ÉT
TA
B
LA
Ð
IÐ
/E
.Ó
L
M
YN
D
/R
EU
TE
R
S
EKIÐ VESTUR YFIR
Íbúar austursins komu sér gjarnan vestur
yfir á Trabantbifreiðum sínum.
VIÐ CHECKPOINT CHARLIE
Sýning til minningar um Berlínarmúrinn.
HJÁLMAR
SVEINSSON