Fréttablaðið - 28.10.2004, Blaðsíða 22

Sumir viðburðir mannlífsins varpa
ljósi og skuggum langar leiðir
fram og aftur um tímann. Landnám
Íslands, ritun Íslendingasagna og
endurheimt sjálfstæðis þjóðarinn-
ar eftir langa mæðu hafa þessa sér-
stöðu í sögu Íslands. Heimsstyrj-
aldirnar tvær, kreppan mikla á
milli þeirra og hrun kommúnism-
ans fyrir 15 árum teljast til slíkra
atburða á heimsvísu.
Kreppan mikla 1929-39 markaði
djúp spor í Ameríku og Evrópu.
Margir Bandaríkjamenn á öllum
aldri lýsa sjálfum sér enn í dag
sem Rooseveltdemókrötum, og sú
sjálfslýsing er arfur frá þeim tíma,
þegar allt að því fjórði hver vinnu-
fús og vinnufær maður var at-
vinnulaus langtímum saman, og
sár fátækt og sorg svarf að fjöl-
mörgum heimilum. Bandaríkja-
mönnum tókst þó að tefla nokkuð
vel úr þessari erfiðu stöðu, og svo
er að miklu leyti fyrir að þakka
Franklin D. Roosevelt forseta,
enda þótt hann tæki ekki nema að
litlu leyti þeim ábendingum, sem
honum bárust um færar leiðir til að
binda bráðan enda á kreppuna.
Roosevelt var bent á það strax
1934, að stóraukin ríkisútgjöld
myndu lyfta hagkerfinu upp úr
lægðinni, úr því að heimilin og
einkafyrirtækin stóðu sem fastast
á bremsunni. Hann hafði þá þegar
þanið ríkisútgjöld talsvert umfram
skattheimtu til að örva efnahagslíf-
ið, en honum leizt þó ekki vel á
mikinn ríkishallarekstur og hélt
því að sér höndum. Kreppan dróst
því á langinn, þótt atvinnuleysi
minnkaði smám saman eftir 1932
og hagvöxtur glæddist, og henni
lauk ekki fyrr en síðari heimsstyrj-
öldin brauzt út 1939, því að þá fyrst
jukust útgjöld ríkisins til muna
vegna stríðsins. Ríkisútgjöld til
annars en landvarna námu 3% af
landsframleiðslu Bandaríkja-
manna, þegar Roosevelt varð for-
seti 1932, og höfðu með vörnum
hækkað í 44% af landsframleiðslu,
þegar hann dó í embætti skömmu
fyrir stríðslok 1945. Æ síðan hafa
menn ekki þurft að óttast djúpar
kreppur, því að nú kunna menn ráð
til þess að komast hjá atvinnu-
hruni. Lausnin er samt ekki stríð,
heldur aukin umsvif almanna-
valdsins, ef einkageirinn stendur á
sér.
En þrálátt atvinnuleysi er eigi
að síður vandamál víða um heim.
Mestur er vandinn í mörgum þró-
unarlöndum. Atvinnuleysistölur
þar eru að vísu nokkuð á reiki, en
vandinn blasir samt við og stafar
að miklu leyti af stöðugum straumi
fólks úr dreifbýli í borgir. Land-
búnaður þarf á sífellt færra fólki
að halda þar eins og í iðnríkjunum,
því að tækniframfarir leysa sífellt
fleiri vinnandi hendur af hólmi, og
fólkið flykkist því burt úr sveitun-
um og býr við stopula eða enga
vinnu og bág kjör í borgunum.
Menntun er áfátt, og margt fólk
hefur því lítið annað fram að færa
á vinnumarkaði en vöðvaaflið eitt.
Í Naíróbí, höfuðborg Keníu, býr
t.d. næstum helmingur borgarbúa í
fátækrahverfum, flestir án raf-
magns og rennandi vatns. Jafnvel í
Botsvönu, sem á heimsmet í hag-
vexti síðan 1965, er fimmti hver
maður atvinnulaus og fjórði hver í
Namibíu, þar sem ýmislegt er að
öðru leyti eins og það á að vera og
Íslendingar hafa lagt hönd á plóg.
Hlutskipti atvinnulausra í fátækra-
ríkjum þriðja heimsins er mun
verra en í okkar heimshluta, þar eð
atvinnuleysisbótum og öðrum al-
mannatryggingum er ábótavant.
Búferlaflutningum úr sveit í bæ
er nú að mestu leyti lokið báðum
megin Atlantshafsins. Atvinnu-
leysið í Evrópu á sér því aðrar or-
sakir, einkum ósveigjanlegt vinnu-
markaðsskipulag, ónóga grósku og
of mikla áhættufælni í efnahagslíf-
inu. Margar þjóðir álfunnar hafa
ráðizt gegn vinnumarkaðsvandan-
um undangengin ár með góðum ár-
angri. Írar hafa t.d. kýlt atvinnu-
leysið úr 17% niður í 4% nú, Spán-
verjar úr 24% í 11%, Danir úr 11%
í 6% og Hollendingar úr 14% í 6%.
Spánn er eina Evrópulandið, þar
sem atvinnuleysi mælist nú með
tveggjastafatölu. Atvinnuleysið er
þó enn of mikið, einkum í Frakk-
landi, Þýzkalandi og á Ítalíu, þar
sem það leikur nú á bilinu 8%-9%.
Margt leggst á eitt í þessum lönd-
um. Lög torvelda vinnuveitendum
að segja upp fólki og slæva með því
móti vilja þeirra til að ráða fólk í
vinnu. Of langdrægar atvinnuleys-
isbætur sljóvga áhuga atvinnu-
lausra á að leita sér að vinnu. Lög-
bundin lágmarkslaun og fram-
gangsríkar kaupkröfur voldugra
verklýðsfélaga hneigjast til að
verðleggja ófaglært utanfélagsfólk
út af vinnumarkaðinum.
Í Bandaríkjunum er atvinnu-
leysið einkum háð hagsveiflunni og
hefur dansað í kringum 5% allar
götur síðan 1960 án þess að sýna
nokkra langtímatilhneigingu til
hækkunar, og svo er m.a. fyrir að
þakka sveigjanlegu vinnumarkaðs-
skipulagi. Samt hefur atvinnuleys-
ið þar vestra aukizt um helming
síðan 2000, m.a. af því að stjórn
Bush forseta hefur reynt að örva
atvinnulífið með röngum ráðum,
þ.e. með því að minnka álögur á
tekjur auðkýfinga. En skattalækk-
un bítur ekki á atvinnuleysi, nema
hún gagnist launþegum með miðl-
ungstekjur. ■
Nú um mánaðamótin er hálfur annar mánuður liðinn síð-an Halldór Ásgrímsson tók við embætti forsætisráð-herra af Davíð Oddssyni. Ýmsir töldu þá að þetta væru
tímabær skipti og vildu jafnvel að fyrrverandi forsætisráð-
herra notaði tækifærið og hætti með öllu afskiptum af stjórn-
málum. Ekki er ólíklegt að einhverjir þeirra sem þannig hugs-
uðu eða töluðu séu nú komnir með bakþanka. Ástæðan er fram-
taksskortur og litleysi Halldórs Ásgrímssonar í kennaraverk-
fallinu. Það mátti Davíð Oddson eiga að hann fann yfirleitt við
svipaðar aðstæður hvenær þjóðinni var nóg boðið og gerði þá
skyldu sína. Honum hefur fyrirgefist margt vegna skörungs-
skapar á örlagastundum.
Nær allan þann tíma sem Halldór hefur gegnt forsætisráð-
herraembættinu hafa 45 þúsund grunnskólabörn verið án skóla-
göngu vegna verkfalls kennara. Veruleg vandræði hafa skapast
í þjóðlífinu, á heimilum fólks og í atvinnulífinu. Börnunum okk-
ar líður ekki vel og þau skilja ekki ástandið. Forsætisráðherr-
ann hefur hins vegar verið deyfðin uppmáluð; látið eins og mál-
ið komi sér ekki við. Fyrir viku síðan þegar uppnám varð í þjóð-
félaginu vegna viðræðuslita í deilunni ákvað ráðherrann að
kalla deilendur á sinn fund. Margir veltu því fyrir sér hvers
vegna hann beið í fjóra daga, frá fimmtudegi og fram á mánu-
dag, með að halda þann fund. Þeir bjartsýnustu héldu að ráð-
herrann væri að undirbúa útspil sem leyst gæti deiluna þannig
að kennsla gæti hafist í þessari viku. Mikil urðu því vonbrigðin
þegar í ljós kom að ráðherrann hafði ekkert fram að færa, úti-
lokaði íhlutun í málið með fjárframlögum eða lagasetningu, og
hafði þau ein boð að flytja að deilendur ættu að halda áfram að
tala saman. Ráðherrann setti niður við þetta. Það eru gömul og
ný sannindi að betra er að þegja en segja þegar menn hafa ekk-
ert fram að færa.
Verðmætamat forsætisráðherra og ríkisstjórnar hans er
annars einkennilegt. Nokkrum sinnum hefur þessum sömu
stjórnvöldum þótt verkfall sjómanna skapa svo hættulegt
ástand fyrir þjóðfélagið að þau hafa svipt stéttarfélag þeirra
verkfallsrétti til að hjól sjávarútvegsins gætu haldið áfram að
snúast. Það getur því ekki verið af sérstakri virðingu fyrir
vinnulöggjöfinni eða frjálsum samningsrétti sem stjórnvöld
horfa nú aðgerðalaus á kennaraverkfallið og afleiðingar þess.
Verkfallið snýr einnig að samstarfsmanni forsætisráðherra í
ríkisstjórninni, menntamálaráðherra, sem á að heita æðsta yfir-
vald skólanna. Framganga Þorgerðar Katrínar Gunnarsdóttur
hefur því miður ekki verið traustvekjandi. Hún kastar fram
stórpólitískum hugmyndum, eins og um endurflutning grunn-
skólans til ríkisins, án þess að meina neitt með því og talar út og
suður í „vandræðalegu spjalli við kennara“, svo vitnað sé í skrif
flokksbróður hennar; menn átta sig ekki á því hvað hún raun-
verulega vill og stendur fyrir.
Sjá þessir ágætu ráðherrar ekki það sem allir aðrir í þjóðfé-
laginu sjá? Forystumenn kennara og sveitarstjórnarmenn hafa
sett vinnudeiluna í óleysanlegan hnút og eina lausnin felst í því
að ríkisvaldið höggvi á hann. ■
28. október 2004 FIMMTUDAGUR
SJÓNARMIÐ
GUÐMUNDUR MAGNÚSSON
Eftir hálfan annan mánuð eru margir farnir
að sakna Davíðs Oddssonar:
Framtaksleysi
forsætisráðherra
FRÁ DEGI TIL DAGS
Í DAG
ATVINNULEYSI
ÞORVALDUR
GYLFASON
Margar þjóðir álf-
unnar hafa ráðizt
gegn vinnumarkaðsvandan-
um undangengin ár með
góðum árangri.
,,
ÚTGÁFUFÉLAG: Frétt ehf. RITSTJÓRI: Gunnar Smári Egilsson FRÉTTARITSTJÓRAR: Sigurjón M. Egilsson og Sigmundur Ernir Rúnarsson AÐSTOÐARRITSTJÓRI: Jón Kaldal FULLTRÚI
RITSTJÓRA: Guðmundur Magnússon RITSTJÓRNARFULLTRÚI: Steinunn Stefánsdóttir AUGLÝSINGASTJÓRI: Þórmundur Bergsson RITSTJÓRN, AUGLÝSINGAR OG DREIFING:
Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík AÐALSÍMI: 550 5000 SÍMBRÉF Á FRÉTTADEILD: 550 5006 NETFÖNG: ritstjorn@frettabladid.is og auglysingar@frettabladid.is VEFFANG: visir.is
SETNING OG UMBROT: Frétt ehf. PRENTVINNSLA: Ísafoldarprentsmiðja ehf. Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuðborgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er hægt
að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. ISSN 1670-3871
Atvinnuleysi á undanhaldi
Kennsla „í miðju fríi“
Með hverjum degi sem líður í kennara-
verkfallinu bætast við ný undrunarefni
fyrir foreldra skólabarna. Þegar grillti í
skímu í myrkinu í gær og sumir foreldr-
ar voru farnir að trúa því að kennsla
gæti hafist í lok þessarar viku eða byrj-
un þeirrar næstu kemur þessi ótrúlega
fyrirsögn á baksíðu
Morgunblaðsins: „Vetr-
arfrí gæti sett strik í
reikninginn“. Eftir
Gerði G. Óskarsdóttur
fræðslustjóra í Reykja-
vík er haft að „verið sé
að skoða málin varðandi
vetrarfríið, leysist
verkfall á næstu
dögum“. Orðrétt
segir fræðslustjórinn: „Það hefur ekki
verið tekin afstaða til þess hvort skipu-
lagt [þriggja til fimm daga] vetrarfrí
skólanna haldi sér eða hvort kennt
verður í fríinu ef samningar nást á
næstu dögum“. Og hvað er svona mik-
ilvægt við vetrarfrí eftir sex vikna verk-
fall? Jú, fræðslustjórinn segir að „í sum-
um tilfellum hafi bæði starfsmenn
skólanna og foreldrar skipulagt ferða-
lög í vetrarfríinu sem yrðu sett úr
skorðum ef kennsla hæfist í miðju fríi“.
Hvílík röskun! Í „miðju fríi“? Von að
ýmsir spyrji: Er veruleikafirringunni
engin takmörk sett?
Ritskoðun?
Viðskiptablaðið segir í gær að hug-
myndir starfsnefndar á vegum Framtíð-
arhóps Samfylkingarinnar um einka-
rekstur grunnskóla, sem kynntar voru á
flokksstjórnarfundi fyrir nokkrum dög-
um, hafi mælst misjafnlega fyrir í
flokknum. Hafi „Hafnarfjarðarkratar“
brugðist ókvæða við enda hafi foringjar
þeirra, Guðmundur Árni Stefánsson og
Lúðvík Geirsson, á sínum tíma talað
um einkarekstur skóla sem „útboð á
börnum“. Spyr blaðið hvort það sé
vegna þessarar óánægju sem niður-
staða starfshópsins hafi skýringarlaust
verið fjarlægð af vef Framtíðarhópsins,
framtid.is. Finnst blaðinu þetta lykta af
ritskoðun og vera í ósamræmi við „nú-
tímaleg og lýðræðisleg vinnubrögð um-
ræðustjórnmálanna“ sem Samfylkingin
heldur á lofti.
gm@frettabladid.is
SKOÐANIR OG UMRÆÐUR Á VISIR.IS
22-23 Leiðari 27.10.2004 20:46 Page 2