Fréttablaðið - 07.11.2004, Blaðsíða 18

18 7. nóvember 2004 SUNNUDAGUR
Húsleit í fyrirtækjum
GETUR LÖGREGLA GERT
UPPTÆKAR EINKAEIGNIR
STARFSMANNA ÞEGAR HÚN
GERIR HÚSLEIT Í FYRIR-
TÆKJUM?
Svar: Lögregla og önnur stjórn-
völd, til dæmis samkeppnis- og
skattayfirvöld, geta gert húsleitir
hjá fyrirtækjum sem liggja undir
grun um lögbrot. Við slíkar leitir
er oftast lagt hald á mikið magn af
gögnum sem eru notuð til að sann-
reyna hvort þau brot sem fyrir-
tækið er grunað um hafi átt sér
stað. Til slíkrar leitar þarf að fá
úrskurð héraðsdómara, nema sá
sem í hlut á samþykki hana, sbr.
90. grein laga 19/1991 um meðferð
opinberra mála. Í 2. mgr. 71. grein
stjórnarskrárinnar er tekið fram
að slíkur úrskurður er skilyrði
þess að gera megi leit í munum
manna. Það er því lykilatriði að
heimild liggi fyrir þegar farið er í
húsleitir.
Orðalag leitarheimildarinnar
getur skipt máli varðandi hvar í
fyrirtækinu megi leita. Því getur
reynt á túlkun heimildarinnar og
hve víðtæk hún sé þegar metið er
hvort yfirvöld hafi gengið of langt
í leitinni.
Má leggja halda á persónulega
muni?
Í húsnæði þeirra fyrirtækja sem
leitað er hjá eru starfsmenn með
vinnuaðstöðu og geyma þar í
mörgum tilvikum persónulega
muni. Þetta geta verið áþreifan-
legir hlutir, til dæmis ljósmyndir,
bækur og föt en einnig gögn, ým-
ist á pappír eða tölvutæku formi,
eins og algengara er í dag. Sú
spurning vaknar því eðlilega
hvort yfirvöld megi við húsleit í
fyrirtæki leggja hald á hluti sem
eru í einkaeign starfsmanna.
Í grunninn er svarið við þess-
ari spurningu já, svo fremi sem
heimild sé fyrir leitinni. Það að
skjal eða hlutur sé í einkaeign
starfsmanns takmarkar ekki
heimildir yfirvalda til að leggja
hald á hluti eða gögn sem gætu
komið að gagni við rannsókn og
úrlausn máls. Ef sú regla gilti for-
takslaust að lögregla mætti ekki
leggja halda á gögn í einkaeign
sem eru geymd í húsnæði fyrir-
tækis, til dæmis skjöl inn á far-
tölvu í eigu starfsmanns, væri
auðvelt að fara í kringum lögin og
gera yfirvöldum erfitt fyrir með
rannsóknina. Friðhelgi einkalífs-
ins, sem 71. grein stjórnarskrár-
innar verndar, nær til heimilis
manna en ekki muna eða gagna
sem þeir geyma á vinnustað.
Meðalhófsreglan
Á hitt ber að líta að það er grund-
vallarregla í íslenskum rétti að
yfirvöldum ber að gæta meðal-
hófs í athöfnum sínum. Meðal-
hófsreglan kemur fram í 12. grein
stjórnsýslulaga 37/1993. Í henni
felst að stjórnvöld mega ekki
beita harðari úrræðum en nauð-
synleg eru hverju sinni til að ná
markmiði sínu. Í reglunni felst
einnig að stjórnvöld verða að vera
markviss í aðgerðum sínum. Í
húsleit yfirvalda hjá fyrirtæki,
sem er grunað um samkeppnis-
brot, mega yfirvöld því aðeins
leggja hald á gögn sem hafa þýð-
ingu í þágu rannsóknarinnar.
Leitaraðili mætti t.d. ekki leggja
hald á persónulega muni starfs-
manns, sem skipta engu máli um
rannsóknina. Til dæmis mætti
ekki leggja hald á fjölskyldu-
myndir sem starfsmaður hefur á
veggnum hjá sér eða bækur sem
hann hefur á skrifstofu sinni, ef
þessir hlutir skipta ekki máli. Það
ber að hafa í huga að við húsleit
leggja yfirvöld einkum hald á
gögn, svo sem tölvupóst eða bók-
haldsskrár, en sjaldgæfara er að
lagt sé hald á muni starfsmanna.
Vinnuskeyti og einkabréf í tölv-
unni
Tölvupóstur eða önnur gögn sem
starfsmaðurinn hefur inni á tölv-
unni veldur nokkrum vafa í þessu
sambandi. Fjöldi slíkra gagna er
yfirleitt svo mikill að það tæki
óratíma að greina á milli gagna
sem eru persónulegs eðlis annars
vegar og þeirra sem varða vinnu
starfsmannsins hins vegar. Á
þetta atriði reyndi í húsleit Sam-
keppnisstofnunar hjá olíufélögun-
um í desember 2001 en þar þurftu
starfsmenn stofnunarinnar að
skoða mýgrút af skjölum á tölvum
starfsmanna fyrirtækjanna.
Farin var sú leið að taka afrit
af tölvuskjölum starfsmanna olíu-
félaganna. Starfsmenn Sam-
keppnisstofnunar töldu að það
fæli í sér of mikla röskun á starf-
semi fyrirtækjanna ef þeir þyrftu
að sitja með hverjum og einum
starfsmanni á vinnustaðnum og
fara yfir skjölin með þeim, enda
hefði það eflaust tekið margar
vikur. Því var ákveðið að afrita öll
gögnin á staðnum en bjóða svo
starfsmönnum að vera viðstaddir
síðar þegar gögnin yrðu skoðuð og
gæta þess þannig að persónuleg
skjöl og tölvupóstur starfsmanna
yrði ekki skoðaður að óþörfu.
Þessi aðferð var talin í lagi og inn-
an marka meðalhófsreglunnar,
sbr. dóma Hæstaréttar nr.
177/2002 og 178/2002. Í þessum
dómum sagði Hæstiréttur m.a:
„...ef starfsmenn varnaraðila
hafa varðveitt persónuleg gögn
sín í þeim búnaði [þ.e tölvubúnaði
fyrirtækisins], í stað þess að
geyma slík gögn á heimili sínu eða
öðrum stað, sem friðhelgi þeirra
sjálfra samkvæmt 71. gr. stjórn-
arskrárinnar tekur til, er óhjá-
kvæmilegt að þeir beri áhættu af
því að þau komist í hendur ann-
arra vegna lögmætra aðgerða
handhafa opinbers valds í garð
varnaraðila.“
Húsleitir yfirvalda hjá fyrir-
tækjum eru íþyngjandi og um-
svifamiklar aðgerðir og lúta því
ströngum skilyrðum. Leyfi dóm-
ara þarf til slíkrar leitar og um-
fangi þessara aðgerða eru ýmis
takmörk sett, eins og áður sagði.
En eigi starfsmaður fyrirtækis,
sem liggur undir grun, einhver
þau gögn eða muni, sem máli skip-
ta fyrir rannsókn yfirvalda, má
leggja hald á þau, óháð því hvort
þau eru í einkaeigu starfsmanns
eða ekki.
Árni Helgason, laganemi við HÍ.
VÍSINDAVEFUR
HÁSKÓLA ÍSLANDS
Vísindavefur Háskóla Íslands fjallar um öll vísindi, hverju nafni sem nefnast. Meðal
spurninga sem þar hefur verið glímt við undanfarið eru til dæmis: Hvernig þróuðust
spenar á spendýrum, hver er uppruni orðatiltækisins „of seint í rassinn gripið“, af
hverju eru miðaldir kallaðar myrkar og hvað er Kyoto-bókunin? Hægt er að lesa svör
við þessum spurningum og fjölmörgum öðrum á slóðinni www.visindavefur.hi.is.
VÍÐTÆKUR RÉTTUR YFIRVALDA
Eigi starfsmaður fyrirtækis, sem liggur und-
ir grun, einhver þau gögn eða muni, sem
máli skipta fyrir rannsókn yfirvalda, má
leggja hald á þau, óháð því hvort þau eru í
einkaeigu starfsmanns eða ekki.
Það eru fáar íslenskar kvenhetjur
sveipaðar jafn miklum ævintýra-
ljóma og Guðríður Símonardóttir,
sem alla jafna gengur undir nafn-
inu Tyrkja-Gudda. Eftir að hafa
ungri verið rænt af hryðjuverka-
mönnum þess tíma og hneppt í
ánauð hjá mektarfólki í Alsír í heil
níu ár, hófst ferðin langa heim til
Íslands á ný, með viðkomu í mörg-
um löndum Evrópu; með tilheyr-
andi ævintýrum og lífsreynslu.
Söguna þekkja allir, en það var
Steinunn Jóhannesdóttir rithöf-
undur sem þræddi slóð Guðríðar
um Norður-Afríku og Evrópu og
skrifaði síðar skáldsögu byggða á
heimildum um þetta tímabil lífs
Guðríðar í Reisubók Guðríðar
Símonardóttur, sem gefin var út
hjá Eddu 2001og aftur í kilju 2003.
En nú er Reisubókin sjálf farin
í reisu; með lífshlaup Guðríðar á
síðunum. Á haustdögum kom út
þýðing bókarinnar hjá þýska
bókaforlaginu Rowohlt Wund-
erlichVerlag, sem sérhæfir sig í
sögulegum skáldsögum sem líka
eru ævintýralegar, og næsta ár er
bókin væntanleg í Noregi.
„Þýska forlagið vildi breyta
titli bókarinnar og ofan á varð
nafnið „De Sechste Siegel“, eða
Sjötta innsiglið, sem er tilvitnun í
Opinberunarbók Jóhannesar þar
sem dómsdegi er lýst í mörgum
birtingarmyndum. Þegar lambið,
eða Kristur, rýfur sjötta innsiglið
birtist sú mynd sem Guðríður sá
fyrir sér þegar Tyrkjaránið skall
á eyjunum og hélt að dómsdagur
væri runninn upp,“ segir Stein-
unn, afar sátt við nýja titilinn.
Kynni þeirra Guðríðar eiga sér
rætur aftur til ársins 1983 þegar
Steinunn lék Guðríði í leikritinu
Tyrkja-Guddu eftir séra Jakob
Jónsson í Þjóðleikhúsinu.
„Löngu seinna, þegar ég var
orðin sóknarbarn í Hallgríms-
kirkju, var ég beðin að fjalla um
Guðríði í fyrirlestrum og síðar
skrifa leikrit um hana fyrir kirkj-
una, sem ég og gerði. Það var þá
sem mér varð ljóst að efnið væri
of stórt til að því yrði gerð skil í
leikriti eða fyrirlestri og ákvað,
fyrst ég lenti svona í Guðríði aft-
ur og aftur, að reyna að komast til
botns í sögu hennar og athuga
þann hluta hennar sem hulinn var
mestu myrkri. Þannig endaði ég í
risavöxnu rannsóknarverkefni og
gerði það sem enginn hafði gert á
undan mér eða hefur gert enn, það
að fara á söguslóðir Tyrkjaránsins
í Alsír. Guðríður var alþýðukona
úr Eyjum sem lenti í miklum
hörmungum en einnig í ævintýr-
um sem fáum löndum okkar stóðu
til boða um hennar daga. Guðríður
var uppi á miklum átakatímum í
kjölfar siðaskiptanna. Þrjátíu ára
stríðið var í fullum gangi, og þessi
lútherska kona komst bæði í
kynni við íslam og kaþólska trú og
menningu. Þá hitti hún í eigin per-
sónu Kristján fjórða, konung okk-
ar Íslendinga, og lenti í ótrúlegum
andstæðum. Þannig fékk hin
smáðasta, sem smakkaði á því
allra versta og upplifði hina
skelfilegustu niðurlægingu, að sjá
hluti sem hinum ríkustu stóðu
ekki til boða.“
Steinunn segir fólk hafa af-
greitt Guðríði með einföldum
hætti því hún hafi haft þetta upp-
nefni en enginn vitað í raun
hvernig saga hennar leit út.
„Mig langaði til að skilja í
hverju hún hafði lent og hvað hún
þurfti að ganga í gegnum; hvernig
hún megnaði að snúa illum örlög-
um sér til sigurs, vinna úr þeim og
verða svo allra kerlinga elst. Á
heimleiðinni kynntist Guðríður
hinum unga Hallgrími Péturssyni
og úr varð forboðið ástarævintýri.
Reisubókin endar þar sem saga
þeirra saman er í uppsiglingu, en
með nýjum hættum því þau Hall-
grímur voru brotleg eftir Stóra-
dómi.“
Og nú er Steinunn að vinna að
næsta kapítula í lífi Guðríðar og
Hallgríms sem gerist á Suður-
nesjum og Saurbæ í Hvalfirði.
„Ég er á bólakafi í sautjándu
öldinni og vonast til að ná ákveðn-
um áfanga innan skamms. Rann-
sóknir eru tímafrekar og það er
mjög mikilvægt þegar maður
fæst við liðna sögu, þótt hún sé
skáldskapur, að grandskoða heim-
ildir svo myndin af því þjóðfélagi
sem maður lýsir sé glögg. Að-
spurð segist Steinunn vel geta
hugsað sér að Reisubók Guðríðar
verði gefin út í fleiri löndum eins
og Danmörku og Hollandi þar sem
Hollendingur er í stóru hlutverki í
sögunni. Og nýlega fékk Steinunn
boð frá formanni Pen-klúbbsins í
Alsír; rithöfundinum Mohammad
Magani, um að taka þátt í ráð-
stefnu þar í landi þar sem þessi
forni atburður verði grundvöllur
frekari rannsókna og samstarfs.
„Það gæti orðið að ári og væri
nú aldeilis skemmtilegt ef Reisu-
bókin kæmi á endanum út á arab-
ísku,“ segir Steinunn, kát yfir
undirtektunum.
Þess má geta að „De Sechste
Siegel“ var bók októbermánaðar
hjá Rowohlt Wunderlich. Hana
geta áhugasamir nálgast á ama-
zon.de.
thordis@frettabladid.is
Sjötta innsigli Steinunnar
Reisubók Guðríðar komin út í Þýskalandi
STEINUNN JÓHANNESDÓTTIR, HÖFUNDUR REISUBÓKAR GUÐRÍÐAR SÍMONARDÓTTUR Þessi skáldsaga, sem byggð er á
sögulegum heimildum, er nú komin út í Þýskalandi undir nýjum titli: Sjötta innsiglið, en forlagið sérhæfir sig í sögulegum skáldsögum
með ævintýralegu ívafi.
FR
ÉT
TA
B
LA
Ð
IÐ
/V
IL
H
EL
M
18-31 (18-19) Helgarefni 6.11.2004 21:25 Page 2