Fréttablaðið - 12.12.2004, Blaðsíða 17
17SUNNUDAGUR 12. desember 2004
skipun Alþingis hefur verið
tryggð en sú, sem nú er.“
Semja átti lýðveldisstjórnarskrá
Minnihluti stjórnarskrárnefndar-
innar 1959 var hins vegar algjör-
leg mótfallinn því að ákvæði
stjórnarskrárinnar um kjördæma-
skipan yrði breytt, „án þess að
jafnframt yrði lokið endurskoðun
stjórnarskrárinnar í heild“, eins
og segir í nefndarálitinu.
Í álitinu segir enn fremur:
„Stjórnarskrárbreyting sú, sem
gerð var við stofnun lýðveldisins
1944, var bráðabigðaráðstöfun.
Þá voru þær breytingar einar
gerðar á stjórnarskrá konungs-
ríkisins Íslands, sem voru bein-
línis óhjákvæmilegar þá þegar
vegna slita sambandsins við Dan-
mörku. Alveg samtímis var
ákveðið að endurskoða stjórnar-
skrána í heild – semja lýðveldis-
stjórnarskrá – og voru til þess
settar tvær nefndir, skipaðar 20
mönnum samtals“.
Þá segir jafnframt: „Fyrsta rík-
isstjórnin, sem mynduð var á Al-
þingi eftir stofnun lýðveldisins,
lýsti því yfir 21. október 1944 sem
stefnu sinni, að endurskoðuninni
yrði lokið eigi síðar en síðara hluta
næsta vetrar“. Af því varð þó ekki.
Árið 1947 var skipuð ný sjö
manna nefnd „til þess að fram-
kvæma endurskoðunina eða ljúka
henni“. Sú nefnd hafði ekki enn
beðist lausnar 1959, ekki verið
leyst frá störfum né önnur sett í
stað hennar.
Í nefndarálitinu 1959 greindi
minnihluti stjórnarskrárnefndar-
innar jafnframt frá þeirri skoðun
að heppilegast væri að Alþingi
fæli sérstaklega kjörnu stjórn-
lagaþingi að afgreiða stjórnar-
skrána.
„Fyrir þeirri skoðun eru meðal
annars færð þau rök, að ef sér-
staklega væri kosið til þings, sem
ekki hefði öðrum málum að sinna
en stjórnarskránni, myndu kjós-
endur taka afstöðu í þeirri kosn-
ingu með tilliti til stjórnarskipun-
arinnar einnar, – og sé það mjög
frábrugðið því, sem á sér stað í
alþingiskosningum, því að þá
verði menn að taka afstöðu til
margra mála í senn við kjör þing-
manna [...].“
Ber að skoða í góðu tómi
Í tengslum við umræðuna um
stjórnarskrárbreytinguna vegna
lækkunar kosningaaldurs 1967
sagði Pétur Benediktsson, þing-
maður Sjálfstæðisflokksins, að
huga þyrfti að endurskoðun á
stjórnarskránni. Hann taldi þó
heppilegast að gera það smátt og
smátt í stað þess að fela verkefn-
ið stjórnarskrárnefnd sem legði
fram tillögur um allsherjarend-
urskoðun stjórnlaganna. „Heldur
eigi að fara sér hægt, breyta ekki
nema einu eða fáum atriðum í
senn og taka þau atriði fyrir, þar
sem þjóðin finnur, að skórinn
kreppir,“ sagði hann.
Nefndi hann þrjú atriði í því
sambandi: sameiningu Alþingis,
breytingu á kjördæmaskipan og
loks að leggja ætti niður forseta-
embættið.
Stjórnarskrárnefnd Gunnars
Thoroddsen
Aðeins ein þeirra fimm stjórnar-
skrárnefnda sem skipaðar hafa
verið frá því undirbúningur lýð-
veldisstjórnarskrárinnar hófst
1942 skilaði tillögum um endur-
skoðun stjórnarskrárinnar. Var
það stjórnarskrárnefnd Gunnars
Thoroddsen og starfaði hún á ár-
unum 1978 til 1995. Við fráfall
Gunnars 1983 tók Matthías
Bjarnason við formennsku í
nefndinni.
Einnig skilaði nefndin í desem-
ber 1982 tillögum að nýrri kjör-
dæmaskipan sem urðu að stjórn-
skipunarlögum ári síðar.
Í janúar 1983 skilaði nefndin
tillögum að heildarendurskoðun
stjórnarskrárinnar: „Skýrsla
stjórnarskrárnefndar um endur-
skoðun stjórnarskrárinnar“.
Ekki náðist sátt um frumvarp
um allsherjarendurskoðun
stjórnarskrárinnar svo Gunnar
lagði sjálfur fram frumvarp þess
eðlis. Það hlaut þó ekki nauðsyn-
legan hljómgrunn, engar umræð-
ur fóru fram um það og málið
hlaut ekki frekari meðferð þings-
ins.
Við höfum aldrei sett okkur
stjórnarskrá í raun
Tómas Árnason, þingmaður
Framsóknarflokksins, sagði
meðal annars í ræðu sinni 2.
apríl 1984: „[Yfirlýsingin] gerir
nánast ráð fyrir því að heildar-
endurskoðun stjórnarskrárinn-
ar haldi áfram og verði fram-
kvæmd fyrr en seinna [...]“.
Tómas sagði af sama tilefni:
„Við verðum að gæta að því að
stjórnarskrá okkar, sem sett var
1874, [...] var stjórnarskrá kon-
ungs. Í eðli og uppruna er slík
stjórnarskrá allt annars eðlis en
lýðveldisstjórnarskrá þannig er
núverandi lýðveldisstjórnar-
skrá með þeim breytingum [...]
að breyta orðinu „konungur“ í
forseta og svo nokkrar breyting-
ar sem leiddu af þeirri höfuð-
breytingu. [...] Við höfum aldrei
sett okkur stjórnarskrá í raun.
[...] Það er því kannske tími til
þess kominn að Íslendingar setj-
ist niður og setji sér stjórnar-
skrá með svipuðum hætti og
margar þjóðir hafa gert á sér-
stakri samkomu sem fjallaði
eingöngu um það,“ og vísaði þar
til tillögu sem samþykkt hafði
verið á síðasta flokksþingi
Framsóknarflokksins, að skipa
ætti stjórnlagaþing til að fjalla
um stjórnarskrána.
Umræðan heldur áfram
Þrátt fyrir að því er virðist ein-
lægan vilja þingmanna til að
ráðast í endurskoðun stjórnar-
skrárinnar var ekki hafist handa
við það verk.
Samhliða umræðunni á Al-
þingi 1992 um þátttöku Íslands í
EES-samningnum lögðu þing-
flokkar stjórnarandstöðunnar
fram tvö frumvörp um breyt-
ingar á 21. grein stjórnarskrár-
innar um samninga við erlend
ríki. Ragnar Arnalds, þingmað-
ur Alþýðubandalagsins, benti á í
flutningsræðu sinni 17. septem-
ber 1992 að umræðan um EES-
samninginn, og hvort krefjast
ætti þjóðaratkvæðagreiðslu um
hann, minnti á að „brýn þörf er á
almennum ákvæðum í stjórnar-
skránni um rétt minni hluta á
Alþingi til að krefjast þjóðarat-
kvæðagreiðslu“. Ekkert varð þó
úr endurskoðun þessara ákvæða
stjórnarskrárinnar að þessu
sinni.
Málskotsréttur leiddi til
stjórnlagakreppu
Það var ekki fyrr en nú í sumar
sem í ljós kom hversu brýnt
verkefni endurskoðun stjórnar-
skrárinnar er orðið. Beiting for-
seta Íslands, Ólafs Ragnars
Grímssonar, á málskotsrétti 26.
greinar stjórnarskrárinnar
vakti upp miklar deilur meðal
lögspekinga og stjórnmálaafla.
Í nefndaráliti meirihluta alls-
herjarnefndar þegar ákveðið
var að fella úr gildi fjölmiðla-
lögin sem forseti Íslands hafði
synjað staðfestingar sagði:
„Ljóst er að beiting forseta Ís-
lands á synjunarvaldi sam-
kvæmt 26. grein stjórnarskrár-
innar hefur leitt til stjórnlaga-
kreppu um túlkun einstakra
ákvæða stjórnarskrár, meðal
annars um valdheimildir
Alþingis“.
Í kjölfar langvarandi og
snarprar umræðu um fjölmiðla-
lögin náðist samstaða meðal
stjórnmálaflokkanna um að ráð-
ast þyrfti í endurskoðun stjórn-
arskrárinnar sem fyrst.
Sammælst var um að hefja
það starf á haustþingi og ljúka
endurskoðun ákveðinna kafla
fyrir næstu þingkosningar,
2007. ■